Δοκίμιο & Πολιτισμός

Μια νέα αφήγηση της Επανάστασης, απλή, χυμώδης, ζωηρόχρωμη, καρφώνει στον νου του αναγνώστη τα κύρια σημεία του πολέμου, αναδεικνύει τη δράση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων και, παρουσιάζοντας ανάγλυφες τις ροπές που διαιωνίστηκαν, δείχνει την ανάγκη να μάθουμε, ώστε να μπορέσουμε να αλλάξουμε. Με τις αδρές γραμμές της αποτελεί βοήθημα για όποιον πλησιάζει πρώτη φορά την Ελληνική Επανάσταση. Με τις νέες οπτικές γωνίες που εισάγει προκαλεί τον γνώστη σε αντίλογο. Ευκολοδιάβαστη αλλά όχι επιφανειακή, η μικρή αυτή Ιστορία, σαν καλό μυθιστόρημα, σε καλεί να ονειροπολήσεις, να οργιστείς, να θαυμάσεις, κυρίως όμως να σκεφτείς, να κρίνεις, να αμφισβητήσεις, να αντιπαραθέσεις, έτσι ώστε να πλησιάσεις το παρελθόν με την καυτή συνείδηση ότι ζει και δρα ακόμη σήμερα, οπότε, αν μεν το γνωρίζεις, μπορείς να το χαλιναγωγήσεις, ενώ αν το αγνοείς, το αφήνεις ανεξέλεγκτο να προσδιορίζει ένα μεγάλο μέρος της ζωής σου.

Το κλασικό αυτό έργο του Βρετανού στρατιωτικού, πολιτικού και διανοούμενου C. M. Woodhouse (1917-2001) παραμένει διεθνώς ένα από τα καλύτερα και πιο περιεκτικά βιβλία για την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Ήρωας πολέμου και ο ίδιος, ο περίφημος «Κρις» ή «Μόντι», συμπολεμιστής των Ναπολέοντα Ζέρβα και Άρη Βελουχιώτη στην αντίσταση κατά της γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα, επιδεικνύει διεισδυτική αντίληψη για τις στρατηγικές πλευρές της ελληνοτουρκικής σύγκρουσης. Συγχρόνως, με τη νηφαλιότητα και την ευαισθησία ενός ανυποχώρητου Ευρωπαίου φιλελεύθερου, αναδεικνύει τις περίπλοκες πολιτικές διαστάσεις ενός πρωτοπόρου εθνικοαπελευθερωτικού ξεσηκωμού, που κατάφερε να επιβληθεί ως νόμιμη επανάσταση σε πείσμα όλων των εσωτερικών και εξωτερικών εμποδίων της εποχής. Ο Woodhouse, ένας από τους λίγους Δυτικούς φιλέλληνες που δεν άφησαν ποτέ τα -πραγματικά ή φανταστικά- αρχαιοελληνικά ιδεώδη να επηρεάσουν τη ματιά τους για τους Νεοέλληνες και την αγάπη τους για τη νεότερη Ελλάδα, αποδεικνύεται εδώ τολμηρός και οξυδερκής στις κρίσεις του, ευρηματικός στη χρήση των πηγών του και γλαφυρός ως αφηγητής. Έτσι, προσφέρει στον σύγχρονο αναγνώστη ένα έργο φρέσκο, σαν να γράφτηκε μόλις χθες, αντάξιο της άσβεστης λάμψης του θέματός του.

H ανεξαρτησία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία ήρθε για τους Έλληνες έπειτα από σχεδόν μια δεκαετία σκληρού ένοπλου αγώνα και δοκιμασίας (1821-1830). Η κατακερματισμένη κοινωνία των επαναστατημένων στάθηκε εμπόδιο στον συντονισμό δυνάμεων οι οποίες συγκροτούσαν αντίπαλα δίκτυα, το καθένα με τη δική του ιεραρχία και τους δικούς του ξεχωριστούς στόχους. Δεν είναι συνεπώς περίεργο ότι μετά τη συνεργασία των δύο πρώτων ετών του Αγώνα ακολούθησαν οι εμφύλιες συγκρούσεις. Παρ’ όλα αυτά, η Επανάσταση ανταποκρίθηκε στη βασική φιλοδοξία όσων αγωνίστηκαν: τη δημιουργία ενός ενιαίου, ελεύθερου κράτους.

Μια συνθετική προσέγγιση του θεμελιακού για τους Έλληνες γεγονότος και των πρώτων χρόνων του νέου ελληνικού κράτους.

Η συμπλήρωση 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 αποτελεί σημαντική ευκαιρία για να προσεγγίσουμε και να γνωρίσουμε βαθύτερα τα γεγονότα που οδήγησαν στη συγκρότηση του ελληνικού αστικού κράτους, όπως και τις τοπικές και τις διεθνείς οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες αυτά εκδηλώθηκαν. Η ιστορική αποτίμηση της Επανάστασης του 1821, όπως και κάθε άλλου ιστορικού γεγονότος, εκκινεί από συγκεκριμένη ταξική οπτική, συνδέεται αντικειμενικά με τη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα κι επομένως αξιοποιείται και στη διαμόρφωση συγκεκριμένης συνείδησης αναφορικά με το επιθυμητό μέλλον. Συνεπώς αποτελεί πρωταρχική ανάγκη και αναπόσπαστη πλευρά της σημερινής ιδεολογικής - πολιτικής και ταξικής πάλης και της αναζήτησης της ιστορικής αλήθειας τόσο η αποδέσμευση της εργατικής τάξης και γενικά των λαϊκών στρωμάτων από το σύνολο των εκδοχών της αστικής ιστοριογραφίας όδο και η εξαγωγή χρήσιμων - από τη σκοπιά τους - ιστορικών συμπερασμάτων από την Επανάσταση του 1821.

Μόλις άνθησε ο Άρης στην Ελλάδα, άνθησε μαζί του κι η γλυκιά Μούσα, έγραφε στα 1888 ο Παλαμάς, συνδέοντας τον Σολωμό με τον Κάλβο. Δεν ήταν μόνοι τους οι δύο κορυφαίοι· πλάι τους βρέθηκαν κι αρκετοί άλλοι, που αμέσως μετά το ξέσπασμα του Αγώνα ένιωσαν πως κάτι έπρεπε ν’ αλλάξει στο ποιητικό τοπίο. Στα χρόνια της Επανάστασης προσέχτηκαν και εκδόθηκαν όχι όμως από Έλληνα και τα τραγούδια του αγράμματου λαού. Παράλληλα με τη λογοτεχνία άνθησε και η σκέψη. Οδηγός κι εδώ ένας κορυφαίος, ο Κοραής· η νεωτερικότητα εισβάλλει στον ελληνικό χώρο την ίδια στιγμή που οι άνθρωποι πολεμάνε να διατηρήσουν την ελευθερία που κέρδισαν γρήγορα το 1821, μα έπρεπε και να την κρατήσουν ζωντανή. Από τα τυπογραφικά μηχανήματα που στέλνουν οι Φιλέλληνες στη Ρούμελη, την Πελοπόννησο, τα νησιά, βγαίνουν εφημερίδες, πολιτικά φυλλάδια και βιβλία, όλα προσανατολισμένα προς τις ευρωπαϊκές αξίες: την αδέσμευτη σκέψη, τα δημοκρατικά ιδεώδη, την απόλυτη ελευθεροτυπία. Τα περισσότερα, μεταφρασμένα έργα των μεγάλων δασκάλων του Διαφωτισμού, αλλά κοντά τους και ορισμένα πρωτότυπα. Ωστόσο η εκρηκτική δυναμική δεν επέζησε, ο Σολωμός και ο Κάλβος σώπασαν, τα καινούρια μονοπάτια έσβησαν, και η επανεκκίνηση που δοκίμασαν στα 1830 ο Παναγιώτης Σούτσος και ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής δεν είχε συνέχεια. Η παράδοση της Επανάστασης στάθηκε η υποδομή της καινούριας ορμής που έφερε η γενιά του 1880.

Το ανά χείρας δοκίμιο αποτελεί μία προσπάθεια να συναχθούν τα κυριότερα συμπεράσματα μιας διαδρομής 200 χρόνων μέσα από την παράθεση και την ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων.
Το πρώτο μέρος, «Η Μεγάλη Ιδέα», αποτελεί την περιγραφή της μακράς ελληνικής επανάστασης εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας που αρχίζει από το 1821 και ολοκληρώνεται στα 1919-1920. Και αν προς στιγμήν φάνηκε πως θα γνώριζε ένα αίσιο τέλος, σχεδόν ταυτόχρονα, το 1922, θα καταλήξει στη μεγάλη διάψευση.
Το δεύτερο μέρος, ο «Εμφυλιακός Ιδεασμός», αφορά την περίοδο 1922-2021 όταν ο λίγο πολύ σταθεροποιημένος γεωγραφικά ελληνισμός δοκιμάζει να βρει τη θέση του στον κόσμο των εθνών και της παγκοσμιοποίησης. Μετά δε από ποικίλες και κάποτε δραματικές ιστορικές περιπέτειες, κάτω από τον αστερισμό αλλεπάλληλων εμφυλίων διαμαχών, αρχίζοντας από τον Διχασμό, θα βρεθεί και πάλι μετέωρος - απέναντι στον ίδιο αντίπαλο, τη νεοθωμανική Τουρκία.
Και καθώς η Τουρκία διεκδικεί απειλητικά την «επιστροφή» της Ελλάδας σε μια νεο-οθωμανική σφαίρα κυριαρχίας, ακυρώνοντας το επαναστατικό κεκτημένο του 21, οι Έλληνες καλούνται να ολοκληρώσουν το ανολοκλήρωτο 1821, σε μια ενάρετη επιτέλους σύμπτωση έθνους και κράτους. Επιστρέφοντας, στο πρόταγμα της γενιάς του 1930, να ολοκληρώσουν οικονομικά, πολιτισμικά, γεωπολιτικά, αυτό που δεν μπόρεσαν να ολοκληρώσουν εδαφικά. Έσχατα όπλα τους, η ιστορική και πολιτισμική συνέχεια, η υψηλή γεωπολιτική σημασία του ελληνικού χώρου, η γλώσσα και η πνευματική τους παράδοση - πέραν της δυτικής νοησιαρχίας και του ανατολικού ολοκληρωτισμού.

Η Επανάσταση του 1821 αποτέλεσε τη δυναμική έκφραση της επιδίωξης των Ελλήνων για την αποτίναξη του μακραίωνου οθωμανικού ζυγού. Ταυτόχρονα, υπήρξε γεγονός με ευρύτερες προεκτάσεις, όχι μόνο στο επίπεδο των πολιτικών και διπλωματικών διεργασιών, αλλά και σε εκείνο της κινητοποίησης της κοινής γνώμης και μεγάλου τμήματος του πνευματικού κόσμου στην Ευρώπη και στην Αμερική. Το σάλπισμα της ελευθε­ρίας συνήγειρε όλο το υπόδουλο γένος. Οι εξεγερμένοι Έλληνες ενώθηκαν απέναντι στον κοινό εχθρό, αλλά δεν άργησαν να διχαστούν, και έτσι να θέσουν σε κίνδυνο την επιτυχία του Αγώνα τους. Η αναγνώριση της ανεξαρτησίας τους θεμελιώθηκε μεν στις δικές τους νίκες και θυσίες, αλλά δεν θα είχε καταστεί τελεσίδικη δίχως την αποφασιστική παρέμβαση του διεθνούς παράγοντα.

Το 1909 σηματοδότησε την είσοδο της Ελλάδας στον 20ό αιώνα. Το στρατιωτικό κίνημα που πραγματοποιήθηκε στο Γουδί ήταν συνέπεια του άγχους ότι η χώρα, απροετοίμαστη και αδύναμη, έχανε τις εξελίξεις, υστερούσε έναντι των ανταγωνιστών της, των Μεγάλων Δυνάμεων και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τη διέξοδο πρότεινε ο Ελευθέριος Βενιζέλος ο οποίος κλήθηκε να δώσει συγκεκριμένο περιεχόμενο στην Ανόρθωση. Οι μεταρρυθμίσεις του Βενιζέλου σηματοδότησαν μια από τις πιο δημιουργικές περιόδους της ελληνικής ιστορίας και παρά την έλευση του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του Εθνικού Διχασμού η Ελλάδα ήταν πια μέρος του ευρωπαϊκού 20ού αιώνα.

H ζωή είναι βέβαια για να τη ζεις, όχι για να την ταριχεύεις με τυπογραφικό μελάνι. Σαν να κλείνεις αεροστεγώς σε φιαλίδιο μια ριπή πελαγίσιου ανέμου. H ζωή είναι για να δημιουργούμε εμείς οι ίδιοι τη ροή της, όσο μπορούμε να έχουμε την πρωτοβουλία των κινήσεων και να μην παραδινόμαστε σε ξένες προς εμάς δυνάμεις. Aντί να ιστορούμε τα πεπραγμένα μας, ας γευόμαστε την κάθε στιγμή με την ένταση που είχαμε παιδιά, πρωτοτάξιδα στην εγκόσμια περιπέτεια, έκθαμβα μεν, αθώα δε για το μελαγχολικό συχνά πανόραμα που θα αντικρίζαμε αργότερα. Αν συναρμολογούμε την αυτοβιογραφία μας σε μερικές ψυχρές σελίδες, ηχεί ως προμήνυμα προαναγγελθέντος θανάτου, φυσικού αλλά και πνευματικού και ψυχικού. Γλίστρησα όμως κι εγώ σ' αυτή την παγίδα. H μόνη ελπίδα μου είναι ότι μέσα από τα συμβάντα της πορείας μου ιχνογραφούνται, τολμώ να πω, και τα βάσανα και οι αγώνες του τόπου μας σε μια ταραγμένη εποχή. Τότε που είχαμε όραμα για μια Ελλάδα με κοινωνική δικαιοσύνη, στοργή και τρυφερότητα για όλα τα παιδιά της. Τότε που πυρπολούσε την ψυχή μας ο λόγος του ποιητή: "Να είστε η άμμος και όχι το λάδι στα γρανάζια του κόσμου". Ο εκδοτικός οργανισμός Gale Research ζήτησε να γραφτεί η αυτοβιογραφία του Αντώνη Σαμαράκη, για τη σειρά Βιογραφίες σύγχρονων συγγραφέων. Εκδόθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Αγγλία το 1992, σε μετάφραση του καθηγητή της συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Ορλεάνης Άντριου Χόρτον και της Πέννυς Αποστολίδη. Τον Οκτώβριο του 1992 δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία.

Η Μικρασιατική Εκστρατεία αποτελεί αναμφισβήτητα το πλέον φιλόδοξο εγχείρημα στη νεοελληνική Ιστορία, εγχείρημα που κατέρρευσε με παταγώδη αποτυχία, εδαφικό ακρωτηριασμό, εκατόμβη θυμάτων, προσφυγοποίηση 1.000.000 και πλέον ανθρώπων. Η αποτυχία όμως του όλου εγχειρήματος οφείλεται μόνο στη δυσκολία του ή και στις εσωτερικές αντιθέσεις ενός πολιτικά, κοινωνικά και γεωγραφικά διαιρεμένου έθνους; Οι αντιθέσεις αυτές προέκυψαν μόνο από ιδεολογικοπολιτικούς λόγους ή πρωτίστως από τον φόβο των κατοίκων της Παλαιάς Ελλάδας για την αναπόφευκτη μετατόπιση του κέντρου βάρους της λήψης των αποφάσεων στις Νέες Χώρες; Μια πιο συνετή πολιτική θα είχε εξασφαλίσει την απρόσκοπτη παραμονή του μικρασιατικού ελληνισμού στις πατρογονικές του εστίες ή πολύ περισσότερο την προσάρτηση της Θράκης, Ανατολικής και Δυτικής; Μακριά από μανιχαϊστικές προσεγγίσεις περί προδοτών-πατριωτών, θεωρίες συνωμοσίας κατά του ανάδελφου έθνους, θεωρίες περί ιμπεριαλιστικού πολέμου, θα δούμε τις βασικές αιτίες που οδήγησαν στην έναρξη και στη συνέχιση της Μικρασιατικής Εκστρατείας - και μάλιστα με μεγαλύτερη ένταση από τους αρχικούς επικριτές της όταν αυτοί ήλθαν στην εξουσία, ενέργεια που δύσκολα μπορεί να αποδοθεί σε συνήθη αθέτηση προεκλογικών υποσχέσεων. Ο συγγραφέας καταδεικνύει επίσης μια αντίφαση που θεωρεί ότι επικρατεί σε μεγάλη μερίδα του επιστημονικού κόσμου: επικροτείται η ιδιαίτερα παράτολμη (έως το 1917) απόφαση για τη συμμετοχή της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ κατακρίνεται η διεκδίκηση της περιοχής της Σμύρνης -του μοναδικού σταθερού ανταλλάγματος που προσφέρθηκε για τη συμμετοχή αυτή- και εμφανίζεται ως αυτονόητη η προσάρτηση της Θράκης. Τέλος, αναδεικνύει την έμμεση σύνδεση της Μικρασιατικής Καταστροφής με τις άλλες δύο μεγάλες τραγωδίες, το Κυπριακό και τον Εμφύλιο.