Ελληνισμός-Λαογραφία

- Ποιοι είναι αυτοί οι Παράξενοι Φτωχοί Στρατιώτες που "καταφτάνουν με τ' άλογά τους στην πόλη των τεναγών, στο Λίντο, και στρατωνίζονται στη Ραβένα, στα τέλη του 15ου αιώνα; - Από που έρχονται και γιατί οι Βενετσιάνοι, πατρίκιοι και πληβείοι, σπεύδουν να θαυμάσουν τις μεγαλειώδεις παρελάσεις τους; - Ποιοι είναι αυτοί οι Στρατιώτες που κονταρομαχούν το 1491, πάνω στο παγωμένο Κανάλε Γκράντε, ηρος τιμήν της Βασίλισσας της Κύπρου, Κατερίνας Κορνάρο; Η επική ιστορία των Αρβανιτών Ελλήνων-Στρατιωτών (Stradioti), στα κάστρα του Μοριά, η αναχώρησή τους από το Ναύπλιο, η άφιξή τους στη Βενετία, οι μάχες τους στην ιταλική χερσόνησο και ως τις ακτές του Ατλαντικού. Η σχέση τους με τους Βασιλιάδες της Ευρώπης, με τον Κάρολο Η' της Γαλλίας, με τον Ερρίκο τον Η' της Αγγλίας. Η ηρωική τους άμυνα στη Κύπρο, η εγκατάστασή τους στην Κοιλάδα του Ασωπού και στην υπόλοιπη, μισοερημωμένη, πλην όμως εύφορη και ένδοξη Βοιωτία. Η κατάκτηση της Ρούμελης από τους Τούρκους και η ιδιαίτερη σχέση των Στρατιωτών με τους καινούργιους τυράννους. Οι συνήθειές τους, η ιδιοφυής και μακραίωνη πολεμική τους τέχνη, τα γρήγορα σαν τον άνεμο άλογά τους, η εντυπωσιακή αρματωσιά τους, ο δωρικός, ριψοκίνδυνος, καρτερόθυμος και φιλότιμος χαρακτήρας τους, η λιτή διατροφή τους, η πίστη τους και τα πρότυπά τους, τα τραγούδια τους και οι ραψωδοί τους. Η «πατρογονική αμαρτία της μέχρι φθόνου ισότητας». Όλα αυτά, ζωγραφίζουν την εικόνα των δικών μας ιπποτών. Των γενναίων αυτών μαχητών που βρίσκονται στους αντίποδες των Φράγκων συναδέλφων τους. Η εθνική τους ταυτότητα και η συζήτηση γύρω απ' αυτήν. Είναι οι Αρβανίτες Έλληνες; Ήταν, τότε, οι Αρβανίτες Έλληνες; Ή μήπως ήταν, τότε, «Αλβανοί» και γίνανε μετά Έλληνες; Υπάρχουν όντως «Αλβανοί» ή μόνο Σκιπιτάροι; Ποια είναι σήμερα η σχέση μας μαζί τους; Πόσο «Αλβανοί» είναι σήμερα οι «Σκιπιτάροι»;

Ο Ηλίας Πετρόπουλος - μετά τα ρεμπέτικα τραγούδια, τα μικρά ρεμπέτικα, την ρεμπετολογία, το άγιο χασισάκι, τον υπόκοσμο και καραγκιόζη, το μπουρδέλο, τους καπανταήδες και μαχαιροβγάλτες, και διάφορα σχετικά άρθρα - συνεχίζει μ' αυτό το βιβλιαράκι τη ρεμπετολογική του έρευνα.

Το Βυζάντιο δέχτηκε και αφομοίωσε στοιχεία από πολλές παραδόσεις (αρμενικές, σλαβικές, ανατολικές ρωμαϊκές μεταξύ άλλων), αλλά εκείνο που χαρακτηρίζει την πολιτιστική του υπόσταση είναι η βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκε και η ιστορική συνέχεια στην οποία εγγράφεται. Είναι αναμφισβήτητα πλέον γνωστό, και αυτό ασχέτως εθνικών σκοπιμοτήτων, ότι το βυζαντινό κράτος είναι η οργανική συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ότι η τέχνη του χρωστά πολλά στο ελληνιστικό κατόρθωμα και στην ανατολική εμπειρία των χρόνων εκείνων, αλλά ως πολιτιστική συνέχεια (και όχι μόνο γλωσσική) εγγράφεται το Βυζάντιο μονάχα ως βίωμα του Ελληνισμού.

Πεθαμένους βλέπαμε συχνά, από την πιο τρυφερή μας ηλικία, άλλως τε το Νεκροταφείο του Πύργου βρισκόταν δίπλα μας, αρκετές φορές παίζαμε κρυφτό ανάμεσα σε περικαλλείς τάφους, εξαίσια ταφικά μνημεία με την υπογραφή του γλύπτη, Αρμακόλας εποίει κ.ά., για να μην θυμηθώ έναν μικρό λαγό, στην Κατοχή, που τελικά τον στριμώξαμε μέσα σε ένα ρημαγμένο κενοτάφιο. Οι κηδείες ήσαν συχνότατες, και απ' ό,τι θυμάμαι τότε άρχισαν να σκεπάζουν συστηματικά το φέρετρο (οι νεκροί από πείνα πρήζονταν και τουμπάνιαζαν αγρίως), ενώ προπολεμικά το φέρετρο με τον νεκρό ταξίδευε ανοιχτό, φερόμενο επί των ώμων τεσσάρων ανθρώπων (αμάξια ειδικά δεν υπήρχαν), για να καταλήξει δια των κεντρικών οδών της πόλεως στην τελευταία εκάστου κατοικία. Το καπάκι το κρατούσε όρθιο ειδικός νεκροπομπός, προηγούμενος του φέρετρου και αμέσως μετά τον παπά και τα εξαπτέρυγα. Πάντως σε καμιά περίπτωση δεν χρησιμοποιούσαμε για τον πεθαμένο την λέξη πτώμα. Πτώματα αποκαλούσαμε αποκλειστικά τους εκτελεσθέντες. Οι Γερμανοί είχαν εκτελέσει πολλούς πατριώτες στην περιοχή, οι συνεργάτες είχαν κουβαλήσει στην πόλη κομμένα κεφάλια ανταρτών, στις ομαδικές όμως εκτελέσεις που έκαναν ως αντίποινα την πλήρωναν άμοιροι χωρικοί και απλοί κατάδικοι του κοινού δικαίου. Τους έθαβαν όλους επί τόπου, που και που μπορεί ακόμη να συναντήσει κανείς κάποιον ομαδικό τάφο με έναν σταυρό και τα ονόματα αυτών που εκτελέστηκαν, συνήθως όμως δεν υπάρχει κανένα τέτοιο σημείο, δεν το επέτρεψαν οι επικρατήσαντες.

Τι μας έχει μείνει από τη Μικρά Ασία; Η διάχυτη μνήμη της καταστροφής, το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, το τέλος της Ελλάδας των δύο ηπείρων, οι φωτογραφίες των Μικρασιατών στην προκυμαία της φλεγόμενης Σμύρνης, οι φωτογραφίες της άφιξης των προσφύγων; Ή μας έχει μείνει τελικά όσα έφεραν οι πρόσφυγες μαζί τους: αξιοπρέπεια, μουσική, γεύσεις, οι ασβεστωμένες αυλές στους συνοικισμούς, η ταπητουργία, οι νέες μέθοδοι στις καλλιέργειες, η προκοπή, ο κοσμοπολιτισμός των Σμυρνιών; Η δουλειά της Μαρίας Ηλιού, του Αλέξανδρου Κιτροέφ και των τόσων άλλων συνεργατών επιμένει στην προβολή του διάχυτου κοσμοπολιτισμού που χαρακτήριζε την πρωτεύουσα της Ιωνίας. Μέσω της σύνθεσης του σμυρναίικου σύμπαντος αναδεικνύει ό,τι προηγήθηκε της καταστροφής, ό,τι συγκροτούσε τον πρωτοποριακό αστισμό της πολής και των κατοίκων της. Επέλεξαν στο φιλμ, στην έκθεση, αλλά και στην παρούσα έκδοση να ξεδιπλώσουν ίσως το περισσότερο σπάνιο από όσα έπαψαν να υπάρχουν τον μακρινό Σεπτέμβριο του 1922: τη σύνθεση και τη λειτουργία του αστικού τοπίου της πόλης. Με κύριο γνώμονα τον κοσμοπολιτισμό, δηλαδή τη συνύπαρξη εθνοτήτων, την ανοχή μεταξύ τους αλλά και την άμβλυνση των αντιθέσεων, η Μαρία Ηλιού και ο Αλέξανδρος Κιτροέφ προχώρησαν με τρόπο σαφή και γοητευτικό στην παρουσίαση ενός οικονομικού, κοινωνικού και ίσως πολιτικού αποτελέσματος που ακόμη και σήμερα ορίζει τη Σμύρνη σαν μία από τις πλέον εμβληματικές περιπτώσεις οικονομικής ανάπτυξης, εθνοτικής και κοινωνικής σύνθεσης που λειτούργησαν στην ανατολική Μεσόγειο του 19ου αιώνα. Το υλικό του φιλμ, οι μαρτυρίες των προσώπων που επελέγησαν, οι φωτογραφίες της έκθεσης και του βιβλίου μας βοηθούν να ανασυνθέσουμε και να καταλάβουμε την οικονομική ανάπτυξη, τη δυτικότροπη κοινωνία, την καλλιέργεια της μόρφωσης, την ευαίσθητη δεκτικότητα στις ευρωπαϊκές καινοτομίες, τον ενδυματολογικό κώδικα ανδρών και γυναικών, τη δυτική ατμόσφαιρα των σωματειακών φορέων, τις λέσχες όπου ο αθλητισμός έγινε σπορ, τον ευρωπαϊκό σχεδιασμό της πόλης εκείνης. [...] (από τον πρόλογο του Τάσου Σακελλαρόπουλου) Περιέχονται τα κείμενα: - Τάσος Σακελλαρόπουλος, "Πρόλογος" - Μαρία Ηλιού, "Η Σμύρνη της χαράς της ζωής και της καταστροφής. Αναζητώντας τις χαμένες εικόνες" - Αλέξανδρος Κιτροέφ, "Σμύρνη 1900-1922" - Φωτογραφίες από αμερικανικά, ευρωπαϊκά, τουρκικά και ελληνικά αρχεία που συγκέντρωσε ο Πρωτέας - I. Σμύρνη, μια κοσμοπολίτικη πόλη, 1900-1912 - II. Δανεικός χρόνος, 1912-1922 - III. Η καταστροφή της Σμύρνης, Σεπτέμβριος 1922 - Βιογραφικά των σενεργατών και παρουσίαση των μη κερδοσκοπικών εταιρειών Πρωτέας και Proteus NY Inc. - Ευχαριστίες - Οι συντελεστές του βιβλίου, του Archive Preservation Project, της ταινίας και της έκθεσης φωτογραφίας - Βασική βιβλιογραφία

Υπάρχουν κάποιοι τόποι, μικρές πατρίδες των Ελλήνων πέρα απ’ τα σύνορα, όπου μοσχοβολάει το αμάραντο τριαντάφυλλο της γλώσσας μας. Αν είσαι Έλληνας, δεν γίνεται ν’ ακούσεις τα ονόματά τους, να ταξιδέψεις στα χώματα αυτά και να μην αισθανθείς κάτι απ’ την προσμονή, την μοναξιά και τον καημό της ακριτικής αυτής Ρωμιοσύνης που σε πληγώνει. Ένας τέτοιος τόπος είναι και η ?ερόπολη. ?εν έχει σημασία εάν γεννήθηκες ή όχι στην Ήπειρο. Αρκεί ν’ ακούσεις μια φορά τη «?εροπολίτισσα», να σε σαϊτέψει ο λυγμός του κλαρίνου, να σε πάρει στα φτερά του ο αχός απ’ τα πολυφωνικά τραγούδια της και η ψυχή σου θα σημαδευτεί για πάντα από μια άλλη ομορφιά, ελληνική, που αγνοούσες. Που βρίσκεται κοντά σου και συνάμα τόσο μακριά.

Μέσα από τα Αρβανίτικα που άμεσα κατέγραφα, οι Αρβανίτες της Αττικής με βοήθησαν να ακροασθώ και να ψηλαφίσω έναν κόσμο μοναδικό και σχεδόν άγνωστο. Γνώρισα έτσι από κοντά ανθρώπους που έδιναν τον καθημερινό τους σκληρό αγώνα για επι­βίωση, αλλά που άφηναν την ψυχή τους να εκφράσει με τα τραγούδια και τα μοιρολόγια τη χαρά τους για τον έρωτα και τη ζωή, στις ποικίλες εκφάνσεις της, αλλά και την οδύνη τους για τον αναπόφευκτο θάνατο. Γι’ αυτό και τα τραγούδια της αγάπης και του γάμου μαζί με τα μοιρολόγια αποτέλεσαν τον άξονα περιστροφής και τον βασικό πυρήνα της συλλογής του υλικού μου, που άρχισα συστηματικά να καταγράφω με συνεχείς επιτόπιες επισκέψεις στα χωριά της Αττικής από το 1980. Ο επιτάφιος θρήνος και τα αρβανίτικα μοιρολόγια φανερώνουν έναν κόσμο βασανισμένο και ευάλωτο, έναν κόσμο ευαίσθητο, άξιο της προσοχής και της αγάπης μας.

Δέκα-οχτώ κείμενα για τον υπόκοσμο

Η νεότερη Ελλάδα καταλαμβάνει ιδιάζουσα θέση στο δυτικό φαντασιακό, τοποθετούμενη στο κέντρο του, ως άμεσος κληρονόμος του κλασικού παρελθόντος, και ταυτόχρονα στην περιφέρειά του, ως ένα σύγχρονο κράτος με μικρή επιρροή στην τρέχουσα παγκόσμια σκηνή. Ο Γιάννης Χαμηλάκης διερευνά μια παραμελημένη πτυχή αυτού του φαινομένου: την αμοιβαία και αδιάλειπτη συγκρότηση των υλικών εκφάνσεων της αρχαιότητας, της αρχαιολογικής πρακτικής και του εθνικού φαντασιακού. Επίκαιρο όσο ποτέ στη σημερινή συγκυρία, το Έθνος και τα ερείπιά του εστιάζει στη δύναμη και την επίδραση της υλικότητας και πραγματεύεται θέματα όπως ο ρόλος των αρχαιοτήτων και της αρχαιολογίας στη διαμόρφωση του ελληνικού έθνους και την ίδρυση του ελληνικού εθνικού κράτους οι δεσμοί μεταξύ αποικιοκρατικού και εθνικού φαντασιακού η αρχαιολογική κατασκευή μνημειοποιημένων τοπίων όπως η Ακρόπολη ο καίριος ρόλος σημαντικών εθνικών αρχαιολόγων, όπως του ανασκαφέα του λεγόμενου τάφου του Φιλίππου Β' της Μακεδονίας, Μανόλη Ανδρόνικου ο ρόλος τον οποίο διαδραμάτισε η αρχαιολογία στη δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά η χρησιμοποίηση της κλασικής αρχαιότητας στο αναμορφωτικό εγχείρημα της Μακρονήσου και η διαμάχη για τα μάρμαρα του Παρθενώνα. "Δεν χωράει αμφιβολία ότι το Έθνος και τα ερείπιά του θα καταστεί απαραίτητο ανάγνωσμα για όσους ενδιαφέρονται για τις βαθύτερες κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις της ιστορίας της αρχαιολογίας [...] Ο Χαμηλάκης μας δίνει την πλέον οξυδερκή και διεισδυτική ανάλυση του νεωτερικού κοινωνικού πλαισίου της ελληνικής αρχαιολογίας απ' όσες έχουν γραφτεί μέχρι σήμερα, παρέχοντας συγχρόνως ένα πολύτιμο υπόδειγμα για όσους σκοπεύουν να επιδοθούν σε ανάλογες έρευνες οπουδήποτε αλλού σιον κόσμο" (Niel Silberman, American Anthropologist) "[...] Ο Χαμηλάκης επιχειρεί να μας κάνει να δούμε μέσα από νέο πρίσμα το έθνος, τα ερείπιά του, και τη μεταξύ τους σχέση, και το κατορθώνει με εντυπωσιακό τρόπο" (Roderick Beaton, Times Literary Supplement) Το Έθνος και τα ερείπιά του έχει τιμηθεί με το Βραβείο Edmund (2009) και είχε συμπεριληφθεί στη βραχεία λίστα (8 τίτλοι) του Βραβείου Runciman 2008.

Είναι λοιπόν πιο φρόνιμο στο σημερινό στάδιο της έρευνας, που απαιτεί, πριν από την οποιαδήποτε απόπειρα γενικής θεωρίας, την επιστημονική διερεύνηση κάθε έθνους χωριστά, να πάρουμε για βάση της ιστορικής ανάλυσης που αφορά τον Νέο Ελληνισμό την άμεσα αισθητή εικόνα που δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο ένα συντελεσμένο έθνος: μια διαμορφωμένη σταθερή κοινότητα ανθρώπων με συνείδηση ότι αποτελεί ένα ενιαίο και αλληλέγγυο σύνολο με δική του πολιτισμική φυσιογνωμία και ψυχοσύνθεση, με κοινά υλικά και πνευματικά συμφέροντα και με σταθερά εκφρασμένη βούληση ή τάση πολιτισμικής ή πολιτικής αυτονομίας, που μπορεί να φτάσει ως την απαίτηση κρατικής ανεξαρτησίας. Η γενική αυτή εικόνα ενός συντελεσμένου έθνους χρειάζεται την ιστορική της εξήγηση, γιατί βέβαια κανένας πλέον σοβαρός μελετητής δεν ικανοποιείται με τις ρομαντικές αντιλήψεις που παρουσίαζαν το έθνος ως κάποια υπερβατή οντότητα δεδομένη από τα πριν, εκτός τόπου και χρόνου, έκφραση μιας φυλή ή, το πολύ, ενός συνόλου συγγενικών φύλων, ή ενός μεταφυσικού "λαϊκού πνεύματος", μιας "ψυχής"· ούτε αρκείται στη διαπίστωση ότι το βασικό χαρακτηριστικό της εθνικής ενότητας είναι η κοινή βούληση των ατόμων που το απαρτίζουν. Η δημιουργία της κοινής αυτής βούλησης υπακούει σε κάποια ιστορική νομοτέλεια και βρίσκεται σε στενή εξάρτηση με του κοινωνικούς παράγοντες που κινούν την ιστορία.