Δοκίμιο & Πολιτισμός

«Ποτέ μια ύπαρξη δεν μπορεί να δικαιολογήσει την ύπαρξη μιας άλλης ύπαρξης. Το λάθος μου ήταν ότι θέλησα να αναστήσω τον μαρκήσιο ντε Ρολμπόν», αποφαίνεται σπαρακτικά, κάτω από τους ήχους μιας τζαζ μελωδίας στη βροχερή Μπουβίλ, ο Αντουάν Ροκαντέν, ο ήρωας της Ναυτίας του Jean - Paul Sartre, κάνοντας την απόπειρα του βιογραφείν να μοιάζει παράλογη, ακανθώδης, δύστοκη, ακυβέρνητη πολλές φορές… Γνωρίζοντας την τεράστια δυσκολία να «αναστήσει» κανείς έναν άλλο άνθρωπο μιλώντας γι’ αυτόν και έχοντας ανειρήνευτη δυσπιστία γι’ αυτά που έγραψα, προσπάθησα να αναδείξω κάποιους από τους σταθμούς της πνευματικής διαδρομής και της δημόσιας παρουσίας ενός μοναχικού πανεπιστημιακού δασκάλου, του Ν. Βλάχου, που σε ένα φτωχό και άνευρο διδακτικό και ιστοριογραφικό περιβάλλον παραδομένων «αληθειών» και βεβαιοτήτων, τόλμησε να διατυπώσει τις δικές του «ασέβειες», έτσι όπως τις αποτιμούσε ο μακρινός του ομότεχνος J. Michelet και έτσι όπως μάς τις θύμισε o μεταγενέστερός του Φ. Ηλιού.

Σε κάθε μεγάλη κρίση οι Έλληνες ξέρουν καλά πώς να χωρίζονται σε στρατόπεδα και να κρύβονται πίσω από αυτά, εκστομίζοντας μεγάλα, στομφώδη λόγια και προβαίνοντας σε ακόμα μικρότερες πράξεις. Καθένας προσπαθεί ταμπουρωμένος πίσω από τη δική του "αλήθεια", να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα και ταυτόχρονα να κρυφτεί από την ίδια την πραγματικότητα. Έτσι και σε αυτή την κρίση δεν άλλαξε πολύ η συνταγή. [...] Αυτό από το οποίο πάσχει η Ελλάδα εδώ και δεκαετίες, και έγινε φανερό πλέον με την κρίση, είναι το έλλειμμα αξιοκρατίας, η απουσία διαφάνειας, η ανυπαρξία δίκαιης και ανάλογης με τα προσόντα προοπτικής εξέλιξης, που έχει ως συνέπεια μια γενικευμένη ψυχική και ψυχολογική ανασφάλεια, η οποία επιτείνεται από τη διάψευση οποιοσδήποτε προσδοκίας οικονομικής και κοινωνικής ανέλιξης. Με άλλα λόγια, αυτό που αποκαλούμε απουσία κοινωνικής κινητικότητας και οποιοσδήποτε εργασιακής δεοντολογίας και εντέλει έννοιας κοινωνικής δικαιοσύνης.

Αυτό το βιβλίο ολοκληρώθηκε την «εποχή των αναδυόμενων νέων επιδημιών», της «ανοσίας
της αγέλης» και της «βιοδυστοπίας». Η ευγονική, ο εκφυλισμός και η βιοπολιτική συνιστούν
τον εννοιολογικό σκελετό του. Κίνητρο του καθηγητή Γιώργου Κόκκινου για τη συγγραφή του
ήταν η γεφύρωση, από τη μια πλευρά, ορισμένων πτυχών της κοινωνικής ιστορίας, σχετικά
παρασιωπημένων ή άγνωστων στην ελληνική ιστοριογραφία, και, από την άλλη, της
διανοητικής ιστορίας.
Συγκεκριμένα, στο πεδίο της παρούσας έρευνας, η διανοητική ιστορία και, ειδικότερα, αυτή η
συνιστώσα που ασχολείται με τις ιατρικές αντιλήψεις αναφορικά με «τη ζωή που αξίζει ή δεν
αξίζει να ζει και να αναπαράγεται», συναντιέται με τα επιστημολογικά παραδείγματα που
δέσποσαν στις βιο-ιατρικές επιστήμες από τα μέσα του 19ου αιώνα έως τον ύστερο 20ό.
Στον ύστερο 20ό αιώνα και στις πρώτες πλέον δεκαετίες του 21ου οι βιο-ιατρικές επιστήμες
υπέστησαν την αμφισβήτηση του απόλυτου γενετικού καθορισμού και έχουν εισέλθει στη
λεγόμενη «μεταγονιδιακή – μεταγενωμική εποχή» (postgenomic age). Το ειδοποιό της
γνώρισμα είναι η επίγνωση ότι υπάρχουν πολλαπλοί παράγοντες παρέμβασης στην
κληρονομικότητα: αφενός βιολογικοί και αφετέρου κοινωνικο-πολιτισμικοί. Η διαμόρφωση
κάθε ατόμου συναρτάται από τον κληρονομημένο γενετικό του κώδικα, αλλά και από τις
ιδιαίτερες σηματοδοτήσεις του βίου του, οι οποίες προκύπτουν από την ιστορική περίοδο, τον
τρόπο ζωής, ακόμα και από επιγενετικές εγγραφές που οφείλονται στο τραυματικό παρελθόν
των προγόνων.
Οι πρωταγωνιστές των ιστοριών που αφηγούνται εδώ είναι μάλλον οι ποικιλώνυμοι
«θεραπευτές», όσοι δηλαδή ταυτίζονται με τις λογοθετικές πρακτικές της καταγγελίας και της
ελεγκτικής κυριαρχίας συγκροτώντας το «πρόβλημα» και εδραιώνοντας την κυρίαρχη οπτική
γωνία, με άλλα λόγια αυτοί που επιβάλλουν σε άλλους την κατάσταση του παρία, της
εξαίρεσης ή ακόμα και της «γυμνής ζωής», στη μεταιχμιακή ζώνη στην οποία αυτό που
διακυβεύεται είναι το ίδιο το δικαίωμα στη ζωή: ευγονιστές διανοούμενοι, γιατροί
(υγιεινολόγοι, ψυχίατροι, σεξολόγοι, γυναικολόγοι, παιδίατροι, δερματολόγοι,
αφροδισιολόγοι, επιδημιολόγοι), εγκληματολόγοι, ιατροδικαστές, πολιτικοί, φιλόσοφοι,
τεχνικοί εμπειρογνώμονες για την υγεία, παιδαγωγοί, συγγραφείς, καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες.
Ευελπιστούμε ότι δεν απουσιάζει από τη μελέτη αυτή η οπτική γωνία των στιγματισμένων,
των παριών, του σωματικού πόνου και της ψυχικής οδύνης τους. Παρ’ όλα αυτά οι διαθέσιμες
πηγές για να επιχειρηθεί το άλμα σε μια ιστορία «από κάτω προς τα πάνω» ασφαλώς δεν
επαρκούν και κυρίως δεν είναι αντιπροσωπευτικές της τραυματικής εμπειρίας και του
πολύπλοκου βιόκοσμου όλων των στοχοποιημένων ομάδων. Άλλωστε πώς θα μπορούσε να
συμβεί αυτό σε μια μονογραφία;

Η ιστορία του Λευκού Ρόδου, άγνωστη εν πολλοίς στην Ελλάδα, είναι πλέον ένας θρύλος της ιστορίας της Δύσης: πρόκειται για μια ομάδα φοιτητών του Πανεπιστημίου του Μονάχου, με ετερογενείς κοινωνικές, πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις, οι οποίοι δημιούργησαν, μεσούντος του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, την πλέον εμβληματική αντιναζιστική οργάνωση της Γερμανίας. Το Λευκό Ρόδο, από τον Ιούνιο του 1942 μέχρι τον Φεβρουάριο του 1943, τύπωσε και μοίρασε στο προαύλιο του Πανεπιστημίου του Μονάχου έξι προκηρύξεις ευθείας εναντίωσης στον Χίτλερ, στο ναζιστικό καθεστώς, στη ναζιστική ιδεολογία - και συνακόλουθα στην ανοχή και συναίνεση του γερμανικού λαού στα εγκλήματα του ναζισμού. Πολύ σύντομα όλα τα μέλη της οργάνωσης συνελήφθησαν και αποκεφαλίστηκαν μετά τις γνωστές δίκες-παρωδία του ναζιστικού καθεστώτος. Ανάμεσά τους και η Σόφι Σολ, που πρόσφατα ψηφίστηκε ως η σημαντικότερη Γερμανίδα του 20ού αιώνα. Στο βιβλίο αυτό μεταφράζεται το πλήρες κείμενο των έξι προκηρύξεων του Λευκού Ρόδου, σε μια προσπάθεια όχι μονάχα να θυμηθούμε την κτηνωδία του ναζισμού, αλλά και να σκεφτούμε πως η φράση των φοιτητών του Μονάχου "Είμαστε όλοι ένοχοι, ένοχοι, ένοχοι" αφορά εμάς, αφορά τα παροντικά και τα επερχόμενα εγκλήματα του πολιτισμού μας, αφορά εμάς και τα παιδιά μας στα χρόνια που έρχονται.

«Λοιπόν, διηγηθείτε μου τι έγινε εδώ, να βρω ξανά του νήματος την άκρη».
Ένα βιβλίο για τον στιχουργικό κόσμο του Θανάση Παπακωνσταντίνου, που έχει αγαπηθεί πολύ χάρη στα τραγούδια του. Στα δύο μέρη αυτού του σχεδιάσματος ποιητικής βιογραφίας –«Με τη δική του περπατησιά» και «Θεματική και καταβολές»– εξετάζεται, μεταξύ άλλων, η κοινωνική διάσταση των στίχων του Παπακωνσταντίνου, που με ποικίλους τρόπους αποτυπώνουν την ένταση της υπαρξιακής αγωνίας, καθώς και η σχέση τους με το δημοτικό τραγούδι και τη νεότερη ποίηση.
Επιχειρείται επίσης, μέσα από χαρακτηριστικά παραδείγματα τραγουδιών, η κατανόηση του βλέμματος του δημιουργού προς τον κόσμο και τον εαυτό του, την κοινωνία και το άτομο, το παρόν και το παρελθόν, τη μνήμη και το όραμα, την Ανατολή και τη Δύση.
Στην προσπάθεια σύνθεσης του βιβλίου αυτού συνέβαλε ο ίδιος ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου, απαντώντας πρόθυμα σε ερωτήσεις του συγγραφέα σχετικά με την ποιητική του κοσμοθεωρία.

Την 26η Οκτωβρίου 1940, δύο ημέρες πριν από την είσοδο της Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλαίσιο των εορτασμών της 28ης επετείου από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης πραγματοποιήθηκαν στην πόλη τα αποκαλυπτήρια του έφιππου ανδριάντα του βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄. Από την τελετή θεωρούνταν αδιανόητο να απουσιάζουν οι «συμπολεμιστές Tου». Οι οργανώσεις των παλαιών πολεμιστών, των αναπήρων και των θυμάτων πολέμου κατέθεσαν στεφάνι στο μνημείο και συμμετείχαν στην καθιερωμένη παρέλαση. Η περίοπτη θέση που κατείχαν οι παλαίμαχοι στον δημόσιο βίο ήταν μια νέα πραγματικότητα, καθώς αυτοί συνιστούσαν ένα θεμελιώδες συστατικό στοιχείο της μεσοπολεμικής κοινωνίας. Οι παλαιοί πολεμιστές αποτέλεσαν έναν πυλώνα της κοινωνικής ιστορίας του Μεσοπολέμου, ωστόσο στη χώρα μας βρίσκονται εν πολλοίς στη λήθη της Ιστορίας. Το κοινωνικό αυτό ζήτημα αποτέλεσε αντικείμενο της παρούσας έρευνας η οποία εξετάζει την περίοδο 1912-1940 μέσα από τρεις κυρίως οπτικές: τους προνοιακούς μηχανισμούς που αναπτύχθηκαν για τους παλαιμάχους, τις δραστηριότητες των οργανώσεων που αυτοί ίδρυσαν και τις διεθνείς επαφές τους, τη θέση τους στη συγκρότηση της θεσμικής μνήμης του πολέμου. Οι πτυχές αυτές εξετάζονται παράλληλα με πυκνές αναφορές στις αντίστοιχες διεθνείς εξελίξεις, καθώς σταθερή επιδίωξη της παρούσας έρευνας είναι η ένταξη της ελληνικής περίπτωσης στο διεθνές πλαίσιο. Ο Αλέξανδρος Μακρής γεννήθηκε το 1992 στην Αθήνα. Είναι διδάκτωρ Ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ (2021). Είναι απόφοιτος του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου (2014) και κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών από το ίδιο Τμήμα (2017). Αυτή την περίοδο είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Υπήρξε υπότροφος του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών για τις διδακτορικές του σπουδές (2018-2020), καθώς και ερευνητής του Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) για το έτος 2021. Είναι συνεπιμελητής (μαζί με τους Δημήτρη Καμούζη και Χαράλαμπο Μηνασίδη) του συλλογικού τόμου Έλληνες στρατιώτες και Μικρασιατική Εκστρατεία. Πτυχές μιας οδυνηρής εμπειρίας (Εστία, 2022).

Πε­ρι­φρο­νη­μέ­νη για χρό­νια από την ηγε­μο­νι­κή κουλ­τού­ρα, άγνω­στη ακό­μη και στον κο­ντι­νό πε­ρί­γυ­ρο, σή­με­ρα η ελ­λη­νι­κή γλώσ­σα της Κα­λα­βρί­ας, γκρέ­κο/γκρε­κά­νι­κα, ανε­ξαρ­τή­τως του εάν ομι­λεί­ται και σε ποιο βαθ­μό, με ανα­κτη­μέ­νο το γλωσ­σι­κό κύ­ρος και το κοι­νω­νι­κό της γό­η­τρο, έχει επα­νέλ­θει δυ­να­μι­κά στο προ­σκή­νιο της κοι­νω­νι­κής, πο­λι­τι­κής και οικο­νο­μι­κής ζω­ής της Κα­λα­βρί­ας.

Ακό­μη και οι εξαί­σιοι Πο­λε­μι­στές του Ρι­ά­τσε σε αυτήν τη γλώσ­σα μας προ­σκα­λού­σαν την προ­η­γού­με­νη χρο­νιά (2022) να γι­ορ­τά­σου­με την 50ή επέ­τειο από την ανα­κά­λυ­ψή τους. Από γλώσ­σα των «τε­λευ­ταί­ων», των paddèki και tamari (άξε­στοι, απο­λί­τι­στοι), όπως ο αστι­κός κό­σμος του Ρη­γίου της Κα­λα­βρί­ας (Reggio di Calabria) χα­ρα­κτή­ρι­ζε τους ορε­σί­βι­ους πλη­θυ­σμούς από τα ελ­λη­νό­φω­να χω­ριά του Ασπρο­μό­ντε κά­θε φο­ρά που κα­τέ­βαι­ναν στην πό­λη, τώ­ρα έχει ανα­χθεί σε σύμ­βο­λο μι­ας ευγε­νούς πα­ρά­δο­σης κι ενός έν­δο­ξου πα­ρελ­θό­ντος με ανα­γω­γές στη Με­γά­λη Ελ­λά­δα και στο Βυ­ζά­ντιο σύμ­βο­λο, το οποίο όλοι προ­σπα­θούν να οικει­ο­ποι­η­θούν: Δή­μοι, Σύλ­λο­γοι, πο­λι­τι­κά σχή­μα­τα, εται­ρεί­ες επι­ζη­τούν τον προσ­δι­ο­ρι­σμό γκρε­κά­νι­κο/α. Οι χθε­σι­νοί paddèki τώ­ρα είναι «τα εγ­γό­νια του Ομή­ρου» και η γλώσ­σα τους σύμ­βο­λο υπε­ρη­φά­νει­ας για όλη την Επαρ­χία του Ρη­γίου –αν όχι για όλη την Κα­λα­βρία.

Η χρή­ση του πα­ρελ­θό­ντος και πώς αυτό επι­στρα­τεύ­ε­ται για να κα­λύ­πτει ανά­γκες του πα­ρό­ντος δεν είναι πρω­το­φα­νές στην αν­θρώ­πι­νη ιστο­ρία. Το ερώ­τη­μα είναι πώς φθά­σα­με ως εδώ, στη ση­με­ρι­νή «ανα­γέν­νη­ση» του γκρέ­κο και στα ποι­κί­λα τε­κται­νό­με­να γύ­ρω από αυτό. Απά­ντη­ση σε αυτό –και σε άλ­λα συ­να­φή– έρ­χε­ται να δώ­σει το βι­βλίο αυτό. Αφη­γού­με­νο τις πε­ρι­πέ­τει­ες της γλώσ­σας και του κό­σμου της –μέ­σα από μία πο­λυ­ε­τή επι­τό­πια έρευ­να– έρ­χε­ται να προ­σθέ­σει μια μι­κρή ψη­φί­δα στο εξαι­ρε­τι­κά εν­δι­α­φέ­ρον αν­θρω­πο­λο­γι­κό μω­σα­ϊ­κό                    

Οι 10 ανεπίδοτες επιστολές επαναφέρουν τον συγγραφέα ?και ταξιδεύουν τον αναγνώστη? στον αλλοτινό χωροχρόνο της αλληλογραφίας και των ταχυδρομείων, που διαμόρφωσαν από την εποχή του Διαφωτισμού μια τέχνη υψηλή, και ταπεινή συνάμα, ξεχασμένη πλέον στον σημερινό ψηφιακό κόσμο των email και των social media. Σε αυτές όχι μόνο αποτυπώνεται η απόπειρα του επιστολογράφου να επικοινωνήσει, εκ των υστέρων έστω, με πρόσωπα και προσωπικότητες του προηγούμενου αιώνα που επικαθόρισαν «τα χρόνια της μαθητείας» του αποστολέα, αλλά επίσης επιχειρείται μια έκκεντρη προσέγγιση της ζωής και του έργου τους, πέρα από τα τετριμμένα και τα στενά δημοσιογραφικά πλαίσι Αυτές οι «ανοιχτές επιστολές», που απευθύνονται σε Έλληνες και ξένους συγγραφείς, δημοσιογράφους, ηθοποιούς αλλά και «χάρτινους ήρωες» του 20ού αιώνα (Simenon, Βασιλικός, Διακογιάννης, Γώγου, Σαββόπουλος κ.ά.), διαβάζονται σαν ένα σύγχρονο σπονδυλωτό «επιστολικό μυθιστόρημα», ως ημιτελείς συνεντεύξεις, αλλά και ως προσωπική εξομολόγηση του αποστολέα προς τους παραλήπτες τους.

«Πόσες φορές επισκεφθήκατε σήμερα τα προφίλ σας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Πόσες φορές ανανεώσατε τη ροή των χρήσιμων και άχρηστων πληροφοριών στη σελίδα σας; Είναι το Google ο καλύτερός σας φίλος; Πόσες φωτογραφίες ανεβάσατε την τελευταία εβδομάδα και με ποιους τις μοιραστήκατε; Είχατε πολλά like; Γέμισε ο τοίχος σας με καρδούλες; Συγχαρητήρια! Είστε ένας υπέροχα εκπαιδευμένος σκύλος και κάνετε ακριβώς ό,τι σας ζητά ο εκπαιδευτής σας!» Ο Τζέρον Λάνιερ, τεχνολογική ιδιοφυΐα με θητεία στο Ερευνητικό Τμήμα της Microsoft, μας εξηγεί τους λόγους που δεν θα 'πρεπε να υπακούμε σαν εκπαιδευμένοι σκύλοι σε προστάγματα που ελέγχουν τη συμπεριφορά μας μέσα από τους λογαριασμούς μας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Σε έναν κόσμο πειθήνιων καταναλωτών της πληροφορίας, μας δείχνει τον τρόπο να γίνουμε... γάτες. Ανυπάκουοι και αυτεξούσιοι.