Michel Foucault

Συλλογή κειμένων και συνεντεύξεων του Φουκώ, ανέκδοτων στα ελληνικά, που ξεκινούν με ένα από τα σημαντικότερα κείμενα του γάλλου φιλοσόφου (για τον Ζωρζ Μπατάιγ) και ολοκληρώνονται με ένα εξίσου διάσημο κείμενο για τις ετεροτοπίες. Ανάμεσα στο πρώτο και το τελευταίο κείμενο, μια σειρά παρεμβάσεις φωτίζουν τη διαδρομή του Φουκώ, από τις Λέξεις και τα πράγματα (κι ακόμη νωρίτερα, από τις πρώτες μελέτες για την ψυχολογία και τη λογοτεχνία) μέχρι την Ιστορία της σεξουαλικότητας, από την προβληματική της αρχαιολογίας των επιστημών του ανθρώπου μέχρι την προβληματική της αισθητικής της ύπαρξης και των τρόπων υποκειμενοποίησης.
Η συλλογή κειμένων εστιάζεται κυρίως στην πρώτη και την τελευταία περίοδο του στοχασμού του Φουκώ και περιλαμβάνει ορισμένες από τις σημαντικότερες παρεμβάσεις του γάλλου φιλοσόφου, καθώς και συνεντεύξεις και συζητήσεις για τη φιλοσοφία, την ηθική, τον μαρξισμό, τη γαλλική αριστερά κ.λπ. Ξεχωριστή θέση κατέχει η εκτενής συζήτηση για τον δομισμό και τον μεταδομισμό, όπου ο φιλόσοφος αναφέρεται στην ιστορία του φορμαλισμού και του δομισμού, στην προσωπική του φιλοσοφική διαδρομή, στον καθοριστικό ρόλο του Νίτσε, αλλά και στη σχέση του με τον Φρόυντ και τον Μαρξ, δηλώνοντας επιγραμματικά: `Δεν ήμουν ποτέ φροϋδιστής, δεν ήμουν ποτέ μαρξιστής, δεν ήμουν ποτέ δομιστής`.

"H έρευνα η οποία επιχειρείται εδώ προϋποθέτει το σκόπιμο πρόταγμα να είμαστε ιστορικοί και ταυτόχρονα κριτικοί, στο βαθμό που το ζητούμενο είναι, πέρα από κάθε πρόθεση καθοδήγησης, να προσδιοριστούν οι συνθήκες που κατέστησαν δυνατή την ιατρική εμπειρία όπως τη γνώρισε η νεότερη εποχή. Ας γίνει σαφές ότι το βιβλίο αυτό δεν γράφτηκε υπέρ μιας ιατρικής και εναντίον μιας άλλης ή εναντίον της ιατρικής και υπέρ της απουσίας ιατρικής. Εδώ, όπως και αλλού, πρόκειται για μια μελέτη που προσπαθεί να ανασύρει μέσα από την πυκνότητα του λόγου τις συνθήκες της ιστορίας του. Εκείνο που μετράει στα πράγματα που λένε οι άνθρωποι δεν είναι τόσο το τι μπορεί να σκέφτηκαν εντεύθεν αυτών ή εκείθεν, αλλά το τι τα συστηματοποιεί ευθύς εξαρχής, καθιστώντας τα εφεξής επʼ άπειρον προσιτά σε νέους λόγους και ανοιχτά στο έργο του μετασχηματισμού τους".

Αν η φιλοσοφία θέτει το ερώτημα «ποια είναι η αλήθεια;», υπάρχει κάτι πριν από τη φιλοσοφία, που αποτελεί προϋπόθεσή της: η ικανότητα να αμφισβητείς αυτό που παρουσιάζεται ως αλήθεια, να το αρνείσαι, να του εναντιώνεσαι· η ετοιμότητα να στέκεσαι απέναντι στην αυθεντία, δηλαδή την πνευματική και πολιτική εξουσία, και να τολμάς να της ασκήσεις κριτική - το «κριτικό ήθος» ή η κριτική στάση. Ο Φουκώ αφιέρωσε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στη μελέτη της ιστορίας του κριτικού ήθους στον δυτικό πολιτισμό και, πιο συγκεκριμένα, σε μια μάλλον παραμελημένη έννοια της αρχαιοελληνικής σκέψης: την έννοια της παρρησίας. Στις διαλέξεις που μεταφράζονται εδώ, τις οποίες έδωσε στο πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϋ το φθινόπωρο του 1983, ο Φουκώ εξετάζει τη γένεση, τις μορφές και την εξέλιξη της παρρησίας από τον 5ο αιώνα π.Χ. ­μέχρι την ύστερη αρχαιότητα. Στον Ίωνα του Ευριπίδη παρατηρούμε αρχικά την αμφισβήτηση των θεών ως πηγής της αλήθειας· έδρα της αλήθειας παύει να είναι το μαντείο και γίνεται η ίδια η πόλη. Στον Ορέστη, πάλι του Ευριπίδη, βλέπουμε την παρρησία ως δικαίωμα εντός της δημοκρατικής πόλεως, και τα προβλήματα που αυτή δημιουργεί στο πλαίσιο του δημόσιου ανταγωνισμού για την αλήθεια. Με τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα το πρόβλημα της αλήθειας μεταφέρεται από τον δημόσιο χώρο στην ψυχή: Πώς συμβιβάζεται η ζωή που ζεις με την αλήθεια που λες ότι πρεσβεύεις; Στους Κυνικούς η παρρησία παίρνει τη μορφή της δημόσιας αμφισβήτησης των κοινών αξιών, ενώ στους Στωικούς η κριτική στρέφεται στον ίδιο τον εαυτό, και εκδηλώνεται ως μια διαρκής αυτοεξέταση του ατόμου στον αγώνα του για εσωτερική, δηλαδή πραγματική, ελευθερία. «Η ανάλυση της παρρησίας αποτελεί μέρος αυτού που θα μπορούσα να ονομάσω ιστορική οντολογία του εαυτού μας, δεδομένου ότι έχουμε, ως ανθρώπινα όντα, την ικανότητα να λέμε την αλήθεια και, λέγοντας την αλήθεια, να μεταμορφώνουμε τον εαυτό μας, τις συνήθειές μας, το ήθος μας, την κοινωνία μας».

O Mισέλ Φουκώ είχε αναλάβει το σχέδιο μιας ιστορίας της σεξουαλικότητας ήδη από τη δεκαετία του ’60, αφιερώνοντας κυρίως δύο παραδόσεις, ανέκδοτες μέχρι τώρα. Οι πρώτες, που δόθηκαν στο Κλερμόν-Φεράν το 1964, ασχολούνται με τις συνθήκες εμφάνισης στη Δύση μιας προβληματικής συνείδησης και μιας τραγικής εμπειρίας της σεξουαλικότητας, καθώς και με τους γνωστικούς κλάδους που τη θέτουν ως αντικείμενό τους. Εκκινώντας από έναν στοχασμό για την εξέλιξη της θέσης της γυναίκας και για το δίκαιο του γάμου, οι εν λόγω παραδόσεις προσεγγίζουν το σύνολο των γνώσεων περί σεξουαλικότητας, από τη βιολογία ή την ηθολογία μέχρι την ψυχανάλυση. Οι δεύτερες, που δίνονται στη Βενσέν το 1969, προεκτείνουν και ταυτόχρονα μετατοπίζουν αυτές τις διερωτήσεις. Ο Φουκώ ενδιαφέρεται λεπτομερέστερα για την ανάδυση μιας βιολογικής γνώσης σχετικά με τη σεξουαλικότητα και για τον τρόπο με τον οποίο αυτή έχει επενδυθεί σ’ ένα σύνολο ουτοπιών κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα: ουτοπίες παραβατικές, από τον Σαντ έως την Ιστορία της Ο., ουτοπίες ενσωμάτωσης, που αποβλέπουν να συμφιλιώσουν την κοινωνία και τη σεξουαλική φύση του ανθρώπου, από τον Φουριέ έως τον Μαρκούζε. Είναι ευκαιρία για τον Φουκώ να εμβαθύνει την κριτική του γενεαλογία πάνω στο διττό θέμα της φυσικής σεξουαλικότητας και της σεξουαλικής απελευθέρωσης, το οποίο εγκαινίασε το 1964, αλλά το οποίο μετά τον Μάη του 1968 αποκτά ένα καινούργιο νόημα. Οι παραδόσεις αυτές αποτελούν ένα ριζικό ξεχέρσωμα του εδάφους για μιαν αρχαιολογία της σεξουαλικότητας ως μοντέρνα εμπειρία. Ανακαλύπτουμε έναν Φουκώ που δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει τα δεδομένα της βιολογίας για τη σεξουαλικότητα εναντίον μιας κοντόθωρης αντίληψης περί ανθρώπινου υποκειμένου· είναι ένας Φουκώ προσεκτικός απέναντι στη διατήρηση του παραβατικού δυναμικού που περιέχει η σεξουαλική εμπειρία και στην ανάλυση των οικονομικών, κοινωνικών και επιστημολογικών συνθηκών εντός των οποίων η εμπειρία αυτή συστάθηκε πρόσφατα σε γνωστικό αντικείμενο και πολιτικό διακύβευμα.

Η τρίτομη "Ιστορία της σεξουαλικότητας" (Η βούληση για γνώση, Η χρήση των ηδονών, Η επιμέλεια εαυτού) προεκτείνει τις έρευνες των βιβλίων "Η αρχαιολογία της γνώσης" και "Επιτήρηση και τιμωρία". Στον δεύτερο τόμο ο Φουκώ συνεχίζει την ιστορική του έρευνα για τις ρίζες της δυτικής σεξουαλικότητας. Όμως, όπως εξηγεί στην Εισαγωγή, χρειάστηκε να τροποποιήσει το αρχικό του σχέδιο, προκειμένου να στραφεί στις αρχαίες (ελληνικές και ρωμαϊκές) πηγές και να μελετήσει από ποια πεδία της εμπειρίας και με ποιες μορφές προβληματοποιήθηκε η σεξουαλική συμπεριφορά. Έτσι, η "Χρήση των ηδονών" εξετάζει για ποιον λόγο και με ποιον τρόπο εμφανίστηκε στην Αρχαιότητα μια ηθική μέριμνα για τη σεξουαλική διαγωγή, η οποία φαίνεται εν γένει σημαντικότερη από την ηθική προσήλωση σε άλλους, επίσης ουσιαστικούς τομείς της ατομικής και συλλογικής ζωής, όπως οι διατροφικές συνήθειες και η τήρηση των πολιτειακών καθηκόντων. Η έρευνα αναπτύσσεται σε όλα τα πεδία που σχετίζονται με τη σεξουαλικότητα και μορφοποιείται ως μια γενική ανθρωπολογία της ηδονής, είτε πρόκειται για τον τρόπο που η ηθική ορίζει τις διάφορες παραμέτρους αυτής της ηδονής είτε για φαινομενικά παρακείμενες και προπαρασκευαστικές πλευρές της ηδονής, όπως η Διαιτητική και όλες οι προφυλάξεις που λαμβάνονται για να αποφεύγονται οι κίνδυνοι και οι απειλές που συνδέονται με τη σεξουαλική διαγωγή. Επιπλέον, ο Φουκώ καταδεικνύει την οικονομία της σεξουαλικότητας και την εγγραφή της σε ένα κοινωνικό και νομικό πεδίο, και μελετά την καταστατική θέση του γάμου, όπως και την οργάνωση της οικιακής εστίας. Τέλος, το βιβλίο ολοκληρώνεται με μια πραγματεία Ερωτικής και έναν στοχασμό περί του αληθινού έρωτα.

Η τρίτομη Ιστορία της Σεξουαλικότητας (Η βούληση για γνώση, Η χρήση των ηδονών, Η επιμέλεια εαυτού) προεκτείνει τις έρευνες των βιβλίων Η αρχαιολογία της γνώσης και Επιτήρηση και τιμωρία. Ο πρώτος τόμος επικεντρώνεται στον αστερισμό των φαινομένων που συνήθως περιγράφονται με τους όρους σεξουαλικότητα και σεξ. Δεν επιχειρεί να καταδείξει μια υποτιθέμενη καταστολή της σεξουαλικότητας προκειμένου να συμβάλει στην απελευθέρωσή της, αλλά να αναλύσει με ποιον τρόπο διαμορφώθηκε μια βούληση για διεξοδική γνώση του σεξ, η οποία πήρε τη μορφή μιας επιστήμης της σεξουαλικότητας, που με τη σειρά της επιτρέπει μια ολοένα και πιο σφαιρική διαχείριση της κοινωνικής και σεξουαλικής ζωής. Ο Μισέλ Φουκώ παρουσιάζει μια αρχαιολογία των λόγων επί της σεξουαλικότητας (ερωτική λογοτεχνία, εξομολόγηση, ιατρική, παιδαγωγική, ψυχανάλυση, δίκαιο κ.λπ.) από τον 17ο και κυρίως τον 19ο αιώνα, και θέτει ορισμένα καίρια ερωτήματα για μια πολιτική ιστορία των σωμάτων: Ζούμε σε μια κοινωνία που καταπιέζει τη σεξουαλικότητα; Η σεξουαλικότητα και οι λόγοι περί αυτής υφίστανται λογοκρισία ή αντιθέτως παροτρύνονται ολοένα και περισσότερο; Ποιον ρόλο επωμίζεται η σεξουαλικότητα στο πλαίσιο της σύγχρονης βιοεξουσίας; Πώς θα μπορούσε να οριστεί, σε επίπεδο σωμάτων, μια αντίσταση σε αυτή τη βιοεξουσία;

"Ξέρω πάντως ότι τα βιβλία μου θα υπονομευτούν απ' όσα λέω, και εγώ επίσης. Αυτός είναι ο ωραίος κίνδυνος, το χάζι κινδύνου αυτών των συνεντεύξεων. Ας αφήσουμε λοιπόν να εμφανιστεί αυτή η συγγένεια, ας αφήσουμε να εμφανιστεί αυτή η επικοινωνία." M.F. Καλοκαίρι 1968: Ο Φουκώ αποδέχεται την πρόσκληση του κριτικού Κλώντ Μποννεφουά και κάνει μαζί του μια σειρά συναντήσεων με απώτερο στόχο να προκύψει ένα βιβλίο. Οι δύο άντρες δεν αποδύονται σε μια συνέντευξη ούτε σ' έναν διάλογο, αλλά σε μια πρωτοφανή άσκηση ομιλίας: Ο συγγραφέας της Ιστορίας της τρέλας, για πρώτη φορά στη ζωή του, μας αφήνει να δούμε την κατά δήλωσή του "ανάποδη της ταπισερί", τη δική του σχέση με τη γραφή. Στις δέκα περίπου συναντήσεις που έλαβαν χώρα, ο Φουκώ ασκεί μια πρωτοφανή ομιλία, μια αυτοβιογραφική ομιλία. Αυτές οι εκμυστηρεύσεις του συγγραφέα για τον εαυτό του συμπαρασύρουν μια αλλαγή στις ερωταπαντήσεις των δύο αντρών, μια τροποποίηση αυτού που αρχικά θα έπρεπε να είναι μια παραδοσιακή συνέντευξη. Για να αναστοχαστεί πάνω στον τρόπο που εργάζεται, για να μιλήσει για τις δυσκολίες του γράφοντος, ο Φουκώ υιοθετεί ένα πρωτοφανές κατάστιχο, μια νέα γλώσσα. Στο τέλος αυτού του πειράματος λέει ότι βρίσκει τον εαυτό του αλλαγμένο και ευτυχή που κατόρθωσε να επινοήσει έναν τύπο λόγου, ο οποίος δεν είναι ούτε συνομιλία ούτε κάποιο "είδος λυρικού μονολόγου". "Θέλω να μιλήσω γι' αυτούς που η γραφή τους είναι προορισμένη να δηλώσει, να δείξει, να εκδηλώσει εκτός αυτής κάτι που χωρίς αυτήν θα παρέμενε, αν όχι κρυμμένο, τουλάχιστον αόρατο. Ίσως εκεί παρ' όλα αυτά να υπάρχει, για μένα, ένα θέλγητρο της γραφής. [...] Να συλλάβω αυτή την αορατότητα, αυτό το αόρατο του υπερβολικά ορατού, αυτή την απομάκρυνση από το υπερβολικά γειτνιάζον? αυτή η άγνωστη οικειότητα είναι για μένα το σπουδαίο εγχείρημα της "γλώσσας" μου και του λόγου μου." "Σ' εκείνη τη Σουηδία, όπου έπρεπε να μιλώ μια "γλώσσα" που μου ήταν ξένη, κατάλαβα ότι τη "γλώσσα" μου, με την εξαίφνης ιδιαίτερη φυσιογνωμία, μπορούσα να την κατοικήσω σαν να ήταν ο πιο μυστικός αλλά και ο πιο σίγουρος τόπος της διαμονής μου σ' εκείνο τον άτοπο τόπο, την ξένη χώρα όπου κανείς βρίσκεται. Τελικά, η μόνη πραγματική πατρίδα, το μόνο έδαφος πάνω στο οποίο μπορεί να βαδίσει κανείς, το μόνο σπίτι όπου μπορεί κανείς να σταθεί και να καταφύγει, είναι η "γλώσσα", εκείνη που έμαθε από τα παιδικά του χρόνια. Για μένα, το ζήτημα λοιπόν είναι να ξαναδώσω πνοή σ' εκείνη τη "γλώσσα", να χτίσω για τον εαυτό μου ένα είδος οικίσκου της γλώσσας που θα ήμουν εγώ κύριός του και θα γνώριζα τις γωνιές του εν παραβύστω. Πιστεύω ότι αυτό μου έδωσε την επιθυμία να γράψω. Μεταξύ της ηδονής να γράφεις και της δυνατότητας να μιλάς υπάρχει μια ορισμένη σχέση ασυμβατότητας. Εκεί όπου δεν είναι πια δυνατόν να μιλά κανείς, ανακαλύπτει τη μυστική, δύσκολη και ολίγον επικίνδυνη γοητεία να γράφεις". M.F.

Το βιβλίο αυτό δεν αναφέρεται σε μια "ιστορία" των επιστημών του ανθρώπου, αλλά σε μια αρχαιολογία αυτού το οποίο είναι συγκαιρινό μας. Οι επιστήμες του ανθρώπου είναι κάτι περισσότερο από ένας τομέας της γνώσης: είναι ήδη πρακτικές, ήδη θεσμοί. Ο Μισέλ Φουκώ αναλύει την εμφάνισή τους, τους αμοιβαίους δεσμούς τους και τη φιλοσοφία η οποία υποβαστάζει τις επιστήμες του ανθρώπου. Ο "άνθρωπος" έκανε την εμφάνισή του εντός της γνώσης μας πολύ όψιμα: γεννήθηκε από μια εσωτερική μεταλλαγή του πολιτισμού μας, με αφετηρία τον 17ο αιώνα, εντός των
τριών τομέων όπου η κλασική γλώσσα είχε το προνόμιο της ικανότητας αναπαράστασης της τάξης των πραγμάτων - Γενική Γραμματική, Ανάλυση του Πλούτου, Φυσική Ιστορία. Στις αρχές του 19ου αιώνα συγκροτήθηκε μια Φιλολογία, μια Βιολογία επίσης, μια Πολιτική Οικονομία. Τα πράγματα εκεί υπακούουν στους νόμους του προσίδιου γίγνεσθαί τους και όχι πλέον στους νόμους της αναπαράστασης. Η βασιλεία του Λόγου τελειώνει και, στη θέση που αφήνει κενή, εμφανίζεται ο "άνθρωπος" - ένας άνθρωπος ο οποίος μιλά, ζει, εργάζεται, και έτσι γίνεται αντικείμενο μιας δυνατής γνώσης. Την ημέρα, ίσως σύντομα, που θα αλλάξουν και πάλι αυτές οι συνθήκες, ο "άνθρωπος" θα εξαφανιστεί, ελευθερώνοντας τη δυνατότητα μιας νέας σκέψης. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

"Αυτό το βιβλίο πρέπει να διαβαστεί ως μια συγκριτική και όχι ως μια συμπτωματολογική μελέτη. Δεν ήταν πρόθεσή μου, βάσει ενός επιμέρους τύπου γνώσης ή σώματος ιδεών, να κάνω το σχεδιάγραμμα μιας περιόδου ή να ανασυστήσω το πνεύμα ενός αιώνα. Αυτό που ήθελα να κάνω ήταν να παρουσιάσω, δίπλα-δίπλα, έναν προσδιορισμένο αριθμό στοιχείων: τη γνώση των έμβιων όντων, τη γνώση των νόμων της γλώσσας και τη γνώση των οικονομικών γεγονότων, και να τα συσχετίσω με τον φιλοσοφικό λόγο που υπήρξε σύγχρονός τους, κατά τη διάρκεια μιας περιόδου εκτεινόμενης από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα. Δεν επρόκειτο για μια ανάλυση του Κλασικισμού εν γένει, ούτε για την αναζήτηση μιας κοσμοθεώρησης, αλλά για μια αυστηρά "τοπική" μελέτη". (Μισέλ Φουκώ)

Τα μαθήματα του Μισέλ Φουκώ στο College de France (Κολλέγιο της Γαλλίας) έχουν αφήσει εποχή. Το παρόν βιβλίο περιέχει έντεκα από αυτά (ακαδημαϊκό έτος 1974-75). Ερευνώντας πολλές και ποικίλες πηγές (εκκλησιαστικές, νομικές και ιατρικές), ο Φουκώ μελετάει το πρόβλημα των επίφοβων εκείνων ατόμων που ο 19ος αι. ονόμασε "les anormaux", "οι ανώμαλοι", οι μη κανονικοί. Διακρίνει τρεις βασικούς τύπους: το τέρας, τον αδιόρθωτο και τον αυνανιζόμενο. Μέσα από τη μελέτη αυτών των τύπων, και στο πλαίσιο πάντα της γενικότερης προβληματικής του για τη σχέση γνώσης και εξουσίας, εκείνο που ενδιαφέρει τον Φουκώ είναι να κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώθηκε στη νεότερη Δύση η έννοια της μη κανονικότητας.

Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να συνοψιστούν το εύρος και το βάθος των ερωτημάτων που θέτει ο Michel Foucault στη διάλεξή του "Τι είναι ένας συγγραφέας;" (1969), από την περίληψη που έδωσε ο ίδιος, για να αναδείξει την αδιαφορία απέναντι στο υποκείμενο της γραφής ως αναγκαία προϋπόθεση για την εγγραφή της κριτικής ως ιστορικοποίηση των κοινωνικών σχέσεων: "1) Το όνομα του συγγραφέα: η αντιμετώπισή του εν είδει καθορισμένης περιγραφής είναι ανέφικτη· αδυνατούμε, επίσης, να το αντιμετωπίσουμε ως ένα σύνηθες κύριο όνομα. 2) Η σχέση οικειοποίησης: ο συγγραφέας δεν έχει ακριβώς ούτε την ιδιοκτησία των κειμένων του ούτε την ευθύνη γι` αυτά· δεν είναι ούτε παραγωγός τους ούτε επινοητής τους. Ποια η φύση της speech-act που επιτρέπει να πούμε ότι υπάρχει έργο; 3) Η σχέση απόδοσης: ο συγγραφέας είναι αναμφίβολα εκείνος στον οποίο μπορούμε να αποδώσουμε ό,τι ειπώθηκε και ό,τι γράφηκε. Αλλά η απόδοση -ακόμη και όταν πρόκειται για έναν γνωστό συγγραφέα- είναι αποτέλεσμα περίπλοκων κριτικών διεργασιών, σπάνια δικαιολογημένων. Η αβεβαιότητα του opus. 4) Η θέση του συγγραφέα: θέση του συγγραφέα μέσα στο βιβλίο (χρήση των "μετασχηματιστών", λειτουργίες των προλόγων, ομοιώματα του γραφέα, του απαγγέλοντος, του έμπιστου ακροατή, του συγγραφέα απομνημονευμάτων) [...]." (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)