Θάνος Μ. Βερέμης

Από την κατάκτηση στην εξέγερση, μια διαδρομή τεσσάρων σχεδόν αιώνων. Από το Βυζάντιο στην Τουρκοκρατία κι από εκεί στην Επανάσταση. Από τις νομαδικές μετακινήσεις στη δημιουργία αυτοκρατοριών κι από εκεί στα έθνη-κράτη. Ο ρόλος του Ισλάμ, η σταδιακή υπεροχή των εκσυγχρονιστικών δυνάμεων στη ∆ύση. Στοιχεία που όρισαν τη νέα σχέση των Ελλήνων με την Ευρώπη. Η Ελλάδα συνδέει την Ευρώπη και συνδέεται η ίδια μαζί της, μέσα από τις αρχαίες της καταβολές. Η ελληνική εξέγερση και ανεξαρτησία δημιουργεί όμως νέες συνθήκες, νέες προκλήσεις αμοιβαίας αποδοχής. Το 1453 και το 1669, όταν ολοκληρώνεται η οθωμανική κατάκτηση ελληνικών εδαφών, έχουμε σειρά φαινομένων στην πνευματική ζωή που επηρεάζουν την πολιτική ιστορία. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και το 1821, στην αρχή της παλιγγενεσίας. Η ελληνική γλώσσα, που καθιστούσε ―με την ανάγνωση της ελληνόφωνης Καινής ∆ιαθήκης― προσβάσιμη για τους Χριστιανούς την ψυχική σωτηρία, οδηγεί στην ανακάλυψη των αρχαίων κειμένων, με την καθοδήγηση αποστόλων του ∆ιαφωτισμού. Η αφήγηση συναρπαστική, η διαδρομή εντυπωσιακή και, συχνά, άγνωστη.

H ανεξαρτησία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία ήρθε για τους Έλληνες έπειτα από σχεδόν μια δεκαετία σκληρού ένοπλου αγώνα και δοκιμασίας (1821-1830). Η κατακερματισμένη κοινωνία των επαναστατημένων στάθηκε εμπόδιο στον συντονισμό δυνάμεων οι οποίες συγκροτούσαν αντίπαλα δίκτυα, το καθένα με τη δική του ιεραρχία και τους δικούς του ξεχωριστούς στόχους. Δεν είναι συνεπώς περίεργο ότι μετά τη συνεργασία των δύο πρώτων ετών του Αγώνα ακολούθησαν οι εμφύλιες συγκρούσεις. Παρ’ όλα αυτά, η Επανάσταση ανταποκρίθηκε στη βασική φιλοδοξία όσων αγωνίστηκαν: τη δημιουργία ενός ενιαίου, ελεύθερου κράτους.

Μια συνθετική προσέγγιση του θεμελιακού για τους Έλληνες γεγονότος και των πρώτων χρόνων του νέου ελληνικού κράτους.

Το 1821 δεν είναι μόνο η αφετηρία του έθνους-κράτους, αλλά και παρακαταθήκη υποδειγμάτων ηρωικής συμπεριφοράς για τους επερχόμενους. Μέσα στα διακόσια χρόνια που μας χωρίζουν από τότε, το μεγάλο γεγονός έγινε η εξιδανικευμένη ανάγνωση της πρώτης ιστορίας του ελληνικού κράτους.

Η προνεωτερική κοινωνία που συναντούμε στα πρώτα χρόνια της Παλιγγενεσίας σταδιακά μετασχηματίζεται, χάρη στη Διασπορά, σε νεωτερική κοινωνία. Ο δρόμος του μετασχηματισμού περνάει από τις λεωφόρους του εμπορίου Δύσης-Ανατολής.

Η σημασία του εθνικισμού για τον πολιτικό εκσυγχρονισμό εμφανίζεται έντονα στη διάπλαση της ελληνικής κοινωνίας όπως εξελίσσεται από το 1821 ως το 1831. Μέσα στη δεκαετία αυτή η προνεωτερική κοινωνία, κατακερματισμένη σε οικογένειες, φατρίες, δίκτυα προστασίας και ισχυρό τοπικισμό, αποκτά επαγγελματικές συσπειρώσεις. Οι πρόκριτοι-πολιτικοί αφενός και οι ένοπλοι (κάποιοι κλέφτες και οι αρματολοί της Ρούμελης) στρατιωτικοί αφετέρου ανταγωνίζονται για τον έλεγχο του υπό διαμόρφωση κράτους.

Η τοπικιστική διαίρεση θα τερματιστεί με την επιλογή του Ιωάννη Καποδίστρια ως πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας. Οι φίλοι και οι εχθροί τού γενικότερα αποδεκτού ηγέτη των Ελλήνων θα χωριστούν με ιδεολογικά κριτήρια.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου επηρέασε την ελληνική κοινωνία όσο λίγοι νεότεροι πολιτικοί και άφησε υποθήκη πολιτικών χειρισμών που συνήθως ξάφνιαζαν εχθρούς και φίλους. Στοιχείο της προσωπικότητάς του υπήρξαν οι αστάθμητες αντιδράσεις του στις μεγάλες προκλήσεις που αντιμετώπισε. Εξίσου απρόβλεπτες ήταν και οι μεταμορφώσεις του από αριστερό φιλελεύθερο κατά την αμερικανική του θητεία σε τριτοκοσμικό ριζοσπάστη όταν στόχευε στην πρωθυπουργία,και μετά την ανάληψη της εξουσίας σε διαχειριστή της μακροζωίας των κυβερνήσεών του. Ασφαλώς ο πυρήνας του ριζοσπαστισμού και της άρνησης υπήρχε στον ψυχισμό του, ο οποίος άλλωστε συγκλονιζόταν συχνά από εσωτερικές θύελλες. Όμως το μεγαλύτερο πολιτικό ενδιαφέρον από τις ψυχικές του μεταπτώσεις παρουσιάζουν οι σκόπιμοι ελιγμοί του. Οι ελιγμοί αυτοί αποτελούν μέρος του κοινωνικού ριζοσπαστισμού του και του "χαρίσματός" του. Ο Ανδρέας αναμφίβολα υπήρξε μια νέα εμπειρία για τους Έλληνες ψηφοφόρους. Γόνος πολιτικού πατέρα και μορφωμένης μητέρας, με άριστες σπουδές στις ΗΠΑ και σημαντική καριέρα ως οικονομολόγος καθηγητής, επέλεξε συνεργάτες οι οποίοι, με λίγες εξαιρέσεις, δεν ήταν δυνατόν να αμφισβητήσουν τα πρωτεία του. Το μάθημα της αποστασίας εναντίον του πατέρα του το 1965 υπήρξε καθοριστικό στα κατοπινά του σχέδια. Ο ευάλωτος εξάλλου ψυχικός του κόσμος αποτέλεσε σε όλη τη σταδιοδρομία του τροχοπέδη στην κατάκτηση ενός ήρεμου ιδιωτικού βίου.

Ο Ομότιμος Καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Θάνος Βερέμης σε αυτό το βιβλίο επιλέγει να φωτίσει τέσσερις περιόδους της νεοελληνικής ιστορίας που δίχασαν τους Έλληνες και επηρέασαν τις κοινωνικές εξελίξεις στη χώρα. Συγκεκριμένα το βιβλίο εστιάζει: στους δύο εμφυλίους αμέσως μετά την Επανάσταση του 1821 · στην εποχή του εθνικού διχασμού (1915-1920) και σε πτυχές της πολιτικής των δύο αντιπάλων, του βασιλιά Κωνσταντίνου του Α΄ και του Ελευθέριου Βενιζέλου · στη Μεταπολίτευση: πότε άρχισε, πότε τελείωσε, ποιες οι πολιτικές των δύο βασικών ηγετών: Κωνσταντίνου Καραμανλή και Ανδρέα Παπανδρέου · στην εποχή του Ανδρέα Παπανδρέου: μια ψυχογραφία του ηγέτη του ΠΑΣΟΚ, και πώς η προσωπικότητά του επηρέασε τόσο το κόμμα του το ΠΑΣΟΚ όσο και την κοινωνία. "Καθώς πυρήνας της αφοσίωσης κάθε Έλληνα αποτέλεσε η οικογένεια και κατ’ επέκταση οι συγγενείς, οι φίλοι και τελικά οι πελάτες, οι προτεραιότητες αυτές κατακερματίζουν την κοινωνία σε πολλά αντίπαλα στρατόπεδα που ανταγωνίζονται για την άλωση του κράτους. Κυρίαρχο κριτήριο εισόδου στους σχηματισμούς αυτούς δεν είναι η αξία, αλλά η συγγένεια, η αφοσίωση και η σταθερότητα. Έτσι οι αξίες των δύο κόσμων, η αξιοκρατία των επαγγελματιών αφενός και η πίστη των οπαδών αφετέρου, βρίσκονται σε διαρκή διαμάχη. Ζούμε έκτοτε με τον σχιζοφρενικό δυϊσμό του εκσυγχρονιστικού διαφωτισμού και της παραδοσιακής κατακερματισμένης κοινωνίας."

Μελετητές της Μικρασιατικής Kαταστροφής αναρωτήθηκαν συχνά αν υπήρξε δυνατή λύση άλλη από αυτή που προέκυψε το 1922. Η υποχώρηση του ελληνικού στρατού και η φυγή των Μικρασιατών Ελλήνων με μεγάλες απώλειες αμάχων ήταν άραγε δυνατό να αποφευχθούν; Μία πράξη ανταλλαγής πληθυσμών υπό ομαλές συνθήκες θα ήταν αδύνατη, γιατί όποιος πολιτικός την επιχειρούσε θα αντιμετώπιζε το μένος του λαού και ενδεχομένως την πολιτική του καταδίκη. Ήταν άραγε άστοχη η ενέργεια του Βενιζέλου να φέρει ελληνικές δυνάμεις στη Σμύρνη το 1919; Καθώς οι Νεότουρκοι είχαν δημιουργήσει για τις μειονότητες συνθήκες αβίωτες, η Ελλάδα έπρεπε να επιλέξει ανάμεσα στη σιωπή και στην ανταπόκριση στα αιτήματα των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Αν, όπως φαινόταν τότε, η αυτοκρατορία διαλυόταν και οι νικητές του πολέμου μοιράζονταν τα εδαφικά της ιμάτια, τότε η επιλογή του Βενιζέλου φαινόταν σωστή. Ωστόσο ο πόλεμος Ελλήνων και Τούρκων σε τουρκικό έδαφος κατέστησε την τύχη των Ελλήνων στη Μικρά Ασία προβληματική. Ο ίδιος ο Βενιζέλος είχε αλλάξει τις θέσεις του από τις παραμονές της εκστρατείας στον Σαγγάριο και συμβούλευε τους οπαδούς του να αναζητήσουν την απεμπλοκή από την εκστρατεία. Ο Μεταξάς, ο οποίος αρνήθηκε να δεχθεί την αρχιστρατηγία από τους Γούναρη και Θεοτόκη, εξηγούσε στους ομοϊδεάτες του ότι το εγχείρημα που είχαν αναλάβει ήταν ανέφικτο. Αν λάβουμε υπόψη τον τουρκικό εθνικισμό από την εμφάνιση των Νεοτούρκων, θα ήταν αδύνατο, δεδομένου του αριθμού των Ελλήνων κατοίκων έναντι εκείνου των Τούρκων, να κρατηθούν στη Μικρά Ασία. Η Μικρασιατική Καταστροφή ήταν ασφαλώς ολέθρια για τους ξεριζωμένους Έλληνες που έφτασαν ενδεείς πρόσφυγες στη χώρα της καταγωγής τους. Για την κατοπινή εξέλιξη της Ελλάδας όμως αυτή η μετάγγιση ανθρώπινου δυναμικού από τη Μικρά Ασία είχε ευεργετικά αποτελέσματα, ιδίως στην οικονομία, στα γράμματα, στις τέχνες, στον εκσυγχρονισμό της χώρας και στην πολιτισμική της ενότητα.

O ιστορικός Θάνος Βερέμης εντρυφά σε σημαντικές στιγμές της πρόσφατης πολιτικής ιστορίας μας, ορισμένες από τις οποίες μπορεί να είναι λιγότερο γνωστές. Mοτίβα όπως ο διχασμός και οι συγκρούσεις συντηρητικού και ριζοσπαστικού λαϊκισμού επανέρχονται σταθερά.
Ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος δεν τελείωσε το 1918 για την Ελλάδα, αλλά το 1922. Η παράταση αυτή υπήρξε ολέθρια για μία κοινωνία εκτεθειμένη στον διχασμό. Ο ερχομός εξάλλου 1.300.000 προσφύγων το 1922-23 έσπρωξε τους νεοφερμένους, που τοποθετήθηκαν στα αστικά κέντρα, να ενταχθούν στον ριζοσπαστισμό του ΚΚΕ. Χάρη στους αποσυνάγωγους της Καταστροφής, η Aριστερά απέκτησε δυνάμεις για να αντισταθεί στον κατακτητή της Κατοχής αλλά και στην κοινοβουλευτική πλειοψηφία του μεταπολεμικού κράτους. Τον Εμφύλιο κέρδισε στρατιωτικά ένα κεντροδεξιό κράτος, αλλά την ειρήνη επηρέασαν και οι ηττημένοι. Η αντίδραση των επαγγελματιών της δεξιάς, που απειλούνταν πλέον να μείνουν εκτός λειτουργίας του συστήματος μετά την επανασυγκόλληση της διχασμένης κοινωνίας την οποία επιχειρούσε η Ένωση Κέντρου, προκάλεσε την επιβολή μιας απροσδόκητης στρατιωτικής δικτατορίας. Το συντηρητικό κόμμα βρήκε μία νέα αποστολή μετά το 1974 χάρη στον εκσυγχρονισμό που επέβαλε στην πολιτική ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Η διάκρισή του ανάμεσα στον δεξιό λαϊκισμό και την ευεργετική επίδραση της Ευρωπαϊκής Κοινής Αγοράς στα ελληνικά ζητήματα έγινε η πιο σημαντική προσφορά του στη μεταδικτατορική Ελλάδα. Ο διάδοχος του Ανδρέα Παπανδρέου, Κώστας Σημίτης, κατάφερε να προσαρμόσει τον ευρωπαϊκό εκσυγχρονισμό και να ενισχύσει τη σχέση της Ελλάδας με την Ευρωπαϊκή Ένωση μέσω της εισόδου της χώρας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση. Μετά την πενταετία του ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ στην εξουσία, στόχος είναι να απεγκλωβιστεί η Ελλάδα από τις ολέθριες διχαστικές εκκρεμότητες του παρελθόντος.