Ιστορία

Τον Αύγουστο του 1922, η Καθημερινή δημοσίευσε με διαφορά λίγων ημερών τα ιστορικά άρθρα "Οίκαδε" και "Οι Πομερανοί", που ξεσήκωσαν αμφότερα θύελλα αντιδράσεων μέσα στο έντονα πολωτικό κλίμα της εποχής του Εθνικού Διχασμού και εντυπώθηκαν έκτοτε στη συλλογική μνήμη.
Ποια ήταν όμως τα πραγματικά ελατήρια και η θέση για το Μικρασιατικό του Γεωργίου Βλάχου, εκδότη της εφημερίδας, και εντός ποιου πλαισίου ωθήθηκε η Καθημερινή στη δημοσίευση του "Οίκαδε", ενός άρθρου που υποτίθεται καλούσε τον στρατό να εγκαταλείψει τη Μικρά Ασία εν μέσω της τουρκικής επίθεσης που θα διέλυε το ελληνικό μέτωπο;
Ακόμη, πότε και υπό ποιες συνθήκες αποφασίστηκε η παραμονή του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία; Για ποιους λόγους απορρίφθηκαν οι εναλλακτικές που παρουσιάστηκαν;
Πώς αποκρυσταλλώθηκε η κυβερνητική πολιτική το κρίσιμο 1922; Ποιοι πολιτικοί συμβιβασμοί έγιναν και ποια ήταν η εμπλοκή του αρχιστράτηγου Χατζανέστη και του αρμοστή Στεργιάδη;
Τι θα αντιπροσώπευε μια αυτόνομη Ιωνική Πολιτεία και γιατί η δρομολόγησή της καθυστέρησε;
Μια διεξοδική, τεκμηριωμένη έρευνα που επιχειρεί να φωτίσει άγνωστες πλευρές και αστάθμητες παραμέτρους των τραγικών γεγονότων της Μικρασιατικής Καταστροφής. 

"Εγώ έτσι κι αλλιώς κάποτε θα φύγω. Τούτη η φωνή πρέπει να μείνει. Είναι η φωνή όλων όσων μαρτυρούν εδώ, που φιλοδοξεί να φέρει σε σας την τρεμούλα της ψυχής, το δάκρυ, τον πόνο στρατιών ανθρώπων". "Τούτη τη φωνή" προβάλλει αυτό το βιβλίο. Τη φωνή χιλιάδων Ελλήνων, που στη διάρκεια της τριπλής ξένης κατοχής μεταφέρθηκαν βίαια έξω από τα σύνορα της πατρίδας. Μια ανεξερεύνητη πτυχή της ελληνικής Ιστορίας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, για πρώτη φορά σε βιβλίο.

«Ποτέ μια ύπαρξη δεν μπορεί να δικαιολογήσει την ύπαρξη μιας άλλης ύπαρξης. Το λάθος μου ήταν ότι θέλησα να αναστήσω τον μαρκήσιο ντε Ρολμπόν», αποφαίνεται σπαρακτικά, κάτω από τους ήχους μιας τζαζ μελωδίας στη βροχερή Μπουβίλ, ο Αντουάν Ροκαντέν, ο ήρωας της Ναυτίας του Jean - Paul Sartre, κάνοντας την απόπειρα του βιογραφείν να μοιάζει παράλογη, ακανθώδης, δύστοκη, ακυβέρνητη πολλές φορές… Γνωρίζοντας την τεράστια δυσκολία να «αναστήσει» κανείς έναν άλλο άνθρωπο μιλώντας γι’ αυτόν και έχοντας ανειρήνευτη δυσπιστία γι’ αυτά που έγραψα, προσπάθησα να αναδείξω κάποιους από τους σταθμούς της πνευματικής διαδρομής και της δημόσιας παρουσίας ενός μοναχικού πανεπιστημιακού δασκάλου, του Ν. Βλάχου, που σε ένα φτωχό και άνευρο διδακτικό και ιστοριογραφικό περιβάλλον παραδομένων «αληθειών» και βεβαιοτήτων, τόλμησε να διατυπώσει τις δικές του «ασέβειες», έτσι όπως τις αποτιμούσε ο μακρινός του ομότεχνος J. Michelet και έτσι όπως μάς τις θύμισε o μεταγενέστερός του Φ. Ηλιού.

Την 26η Οκτωβρίου 1940, δύο ημέρες πριν από την είσοδο της Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλαίσιο των εορτασμών της 28ης επετείου από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης πραγματοποιήθηκαν στην πόλη τα αποκαλυπτήρια του έφιππου ανδριάντα του βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄. Από την τελετή θεωρούνταν αδιανόητο να απουσιάζουν οι «συμπολεμιστές Tου». Οι οργανώσεις των παλαιών πολεμιστών, των αναπήρων και των θυμάτων πολέμου κατέθεσαν στεφάνι στο μνημείο και συμμετείχαν στην καθιερωμένη παρέλαση. Η περίοπτη θέση που κατείχαν οι παλαίμαχοι στον δημόσιο βίο ήταν μια νέα πραγματικότητα, καθώς αυτοί συνιστούσαν ένα θεμελιώδες συστατικό στοιχείο της μεσοπολεμικής κοινωνίας. Οι παλαιοί πολεμιστές αποτέλεσαν έναν πυλώνα της κοινωνικής ιστορίας του Μεσοπολέμου, ωστόσο στη χώρα μας βρίσκονται εν πολλοίς στη λήθη της Ιστορίας. Το κοινωνικό αυτό ζήτημα αποτέλεσε αντικείμενο της παρούσας έρευνας η οποία εξετάζει την περίοδο 1912-1940 μέσα από τρεις κυρίως οπτικές: τους προνοιακούς μηχανισμούς που αναπτύχθηκαν για τους παλαιμάχους, τις δραστηριότητες των οργανώσεων που αυτοί ίδρυσαν και τις διεθνείς επαφές τους, τη θέση τους στη συγκρότηση της θεσμικής μνήμης του πολέμου. Οι πτυχές αυτές εξετάζονται παράλληλα με πυκνές αναφορές στις αντίστοιχες διεθνείς εξελίξεις, καθώς σταθερή επιδίωξη της παρούσας έρευνας είναι η ένταξη της ελληνικής περίπτωσης στο διεθνές πλαίσιο. Ο Αλέξανδρος Μακρής γεννήθηκε το 1992 στην Αθήνα. Είναι διδάκτωρ Ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ (2021). Είναι απόφοιτος του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου (2014) και κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών από το ίδιο Τμήμα (2017). Αυτή την περίοδο είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Υπήρξε υπότροφος του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών για τις διδακτορικές του σπουδές (2018-2020), καθώς και ερευνητής του Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) για το έτος 2021. Είναι συνεπιμελητής (μαζί με τους Δημήτρη Καμούζη και Χαράλαμπο Μηνασίδη) του συλλογικού τόμου Έλληνες στρατιώτες και Μικρασιατική Εκστρατεία. Πτυχές μιας οδυνηρής εμπειρίας (Εστία, 2022).

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 κινητοποίησε διαφορετικές και συχνά ετερόκλητες δυνάμεις του Ελληνισμού που κατοικούσαν εντός και εκτός του ελλαδικού χώρου, οι οποίες κινήθηκαν συχνά σε διαφορετικές πορείες αλλά συνέκλιναν σ’ ένα πρωτοφανές για τα Βαλκάνια αλλά και για την Ευρώπη γεγονός, μια Εθνική Επανάσταση που θα προκαλούσε ρήγμα στον κόσμο των Αυτοκρατοριών όπως είχε συγκροτηθεί μετά το τέλος των Ναπολεόντειων πολέμων.Η Ελληνική Επανάσταση κατατάσσεται δικαιολογημένα στις μεγάλες επαναστάσεις που σφράγισαν την εποχή της Νεωτερικότητας. Η συμπλήρωση διακοσίων ετών από την έκρηξή της έχει εύλογα κορυφώσει το ενδιαφέρον των Νεοελλήνων προκειμένου να πληροφορηθούν τα βασικά χαρακτηριστικά της. Προς αυτή την κατεύθυνση στοχεύει και αυτή η νέα σειρά. Φιλοτεχνώντας τα πορτρέτα πέντε εκ των κορυφαίων προσωπικοτήτων της Ελληνικής Επανάστασης (Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Ιωάννης Καποδίστριας, Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, Ρήγας Φεραίος, Μπουμπουλίνα) και αναλύοντας πέντε από τις βασικές θεματικές που σχετίζονται με αυτήν (Το σχέδιο και η έκρηξη της Επανάστασης, Τα συντάγματα του Αγώνα, Εσωτερικές έριδες και διενέξεις, Από τη Σφαγή της Χίου στην Έξοδο του Μεσολογγίου, Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων στην Επανάσταση) φιλοδοξεί να συνεισφέρει στη δημόσια ιστορία και στον διάλογο για τον χαρακτήρα και τις μορφές της Παλιγγενεσίας των Ελλήνων. Τους τόμους της σειράς υπογράφουν διακεκριμένοι ιστορικοί και ειδικοί επιστήμονες, ακολουθώντας τους κανόνες της επιστημονικής έρευνας.

Μια νέα αφήγηση της Επανάστασης, απλή, χυμώδης, ζωηρόχρωμη, καρφώνει στον νου του αναγνώστη τα κύρια σημεία του πολέμου, αναδεικνύει τη δράση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων και, παρουσιάζοντας ανάγλυφες τις ροπές που διαιωνίστηκαν, δείχνει την ανάγκη να μάθουμε, ώστε να μπορέσουμε να αλλάξουμε. Με τις αδρές γραμμές της αποτελεί βοήθημα για όποιον πλησιάζει πρώτη φορά την Ελληνική Επανάσταση. Με τις νέες οπτικές γωνίες που εισάγει προκαλεί τον γνώστη σε αντίλογο. Ευκολοδιάβαστη αλλά όχι επιφανειακή, η μικρή αυτή Ιστορία, σαν καλό μυθιστόρημα, σε καλεί να ονειροπολήσεις, να οργιστείς, να θαυμάσεις, κυρίως όμως να σκεφτείς, να κρίνεις, να αμφισβητήσεις, να αντιπαραθέσεις, έτσι ώστε να πλησιάσεις το παρελθόν με την καυτή συνείδηση ότι ζει και δρα ακόμη σήμερα, οπότε, αν μεν το γνωρίζεις, μπορείς να το χαλιναγωγήσεις, ενώ αν το αγνοείς, το αφήνεις ανεξέλεγκτο να προσδιορίζει ένα μεγάλο μέρος της ζωής σου.

Το κλασικό αυτό έργο του Βρετανού στρατιωτικού, πολιτικού και διανοούμενου C. M. Woodhouse (1917-2001) παραμένει διεθνώς ένα από τα καλύτερα και πιο περιεκτικά βιβλία για την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Ήρωας πολέμου και ο ίδιος, ο περίφημος «Κρις» ή «Μόντι», συμπολεμιστής των Ναπολέοντα Ζέρβα και Άρη Βελουχιώτη στην αντίσταση κατά της γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα, επιδεικνύει διεισδυτική αντίληψη για τις στρατηγικές πλευρές της ελληνοτουρκικής σύγκρουσης. Συγχρόνως, με τη νηφαλιότητα και την ευαισθησία ενός ανυποχώρητου Ευρωπαίου φιλελεύθερου, αναδεικνύει τις περίπλοκες πολιτικές διαστάσεις ενός πρωτοπόρου εθνικοαπελευθερωτικού ξεσηκωμού, που κατάφερε να επιβληθεί ως νόμιμη επανάσταση σε πείσμα όλων των εσωτερικών και εξωτερικών εμποδίων της εποχής. Ο Woodhouse, ένας από τους λίγους Δυτικούς φιλέλληνες που δεν άφησαν ποτέ τα -πραγματικά ή φανταστικά- αρχαιοελληνικά ιδεώδη να επηρεάσουν τη ματιά τους για τους Νεοέλληνες και την αγάπη τους για τη νεότερη Ελλάδα, αποδεικνύεται εδώ τολμηρός και οξυδερκής στις κρίσεις του, ευρηματικός στη χρήση των πηγών του και γλαφυρός ως αφηγητής. Έτσι, προσφέρει στον σύγχρονο αναγνώστη ένα έργο φρέσκο, σαν να γράφτηκε μόλις χθες, αντάξιο της άσβεστης λάμψης του θέματός του.

H ανεξαρτησία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία ήρθε για τους Έλληνες έπειτα από σχεδόν μια δεκαετία σκληρού ένοπλου αγώνα και δοκιμασίας (1821-1830). Η κατακερματισμένη κοινωνία των επαναστατημένων στάθηκε εμπόδιο στον συντονισμό δυνάμεων οι οποίες συγκροτούσαν αντίπαλα δίκτυα, το καθένα με τη δική του ιεραρχία και τους δικούς του ξεχωριστούς στόχους. Δεν είναι συνεπώς περίεργο ότι μετά τη συνεργασία των δύο πρώτων ετών του Αγώνα ακολούθησαν οι εμφύλιες συγκρούσεις. Παρ’ όλα αυτά, η Επανάσταση ανταποκρίθηκε στη βασική φιλοδοξία όσων αγωνίστηκαν: τη δημιουργία ενός ενιαίου, ελεύθερου κράτους.

Μια συνθετική προσέγγιση του θεμελιακού για τους Έλληνες γεγονότος και των πρώτων χρόνων του νέου ελληνικού κράτους.

Η συμπλήρωση 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 αποτελεί σημαντική ευκαιρία για να προσεγγίσουμε και να γνωρίσουμε βαθύτερα τα γεγονότα που οδήγησαν στη συγκρότηση του ελληνικού αστικού κράτους, όπως και τις τοπικές και τις διεθνείς οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες αυτά εκδηλώθηκαν. Η ιστορική αποτίμηση της Επανάστασης του 1821, όπως και κάθε άλλου ιστορικού γεγονότος, εκκινεί από συγκεκριμένη ταξική οπτική, συνδέεται αντικειμενικά με τη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα κι επομένως αξιοποιείται και στη διαμόρφωση συγκεκριμένης συνείδησης αναφορικά με το επιθυμητό μέλλον. Συνεπώς αποτελεί πρωταρχική ανάγκη και αναπόσπαστη πλευρά της σημερινής ιδεολογικής - πολιτικής και ταξικής πάλης και της αναζήτησης της ιστορικής αλήθειας τόσο η αποδέσμευση της εργατικής τάξης και γενικά των λαϊκών στρωμάτων από το σύνολο των εκδοχών της αστικής ιστοριογραφίας όδο και η εξαγωγή χρήσιμων - από τη σκοπιά τους - ιστορικών συμπερασμάτων από την Επανάσταση του 1821.

Το ανά χείρας δοκίμιο αποτελεί μία προσπάθεια να συναχθούν τα κυριότερα συμπεράσματα μιας διαδρομής 200 χρόνων μέσα από την παράθεση και την ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων.
Το πρώτο μέρος, «Η Μεγάλη Ιδέα», αποτελεί την περιγραφή της μακράς ελληνικής επανάστασης εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας που αρχίζει από το 1821 και ολοκληρώνεται στα 1919-1920. Και αν προς στιγμήν φάνηκε πως θα γνώριζε ένα αίσιο τέλος, σχεδόν ταυτόχρονα, το 1922, θα καταλήξει στη μεγάλη διάψευση.
Το δεύτερο μέρος, ο «Εμφυλιακός Ιδεασμός», αφορά την περίοδο 1922-2021 όταν ο λίγο πολύ σταθεροποιημένος γεωγραφικά ελληνισμός δοκιμάζει να βρει τη θέση του στον κόσμο των εθνών και της παγκοσμιοποίησης. Μετά δε από ποικίλες και κάποτε δραματικές ιστορικές περιπέτειες, κάτω από τον αστερισμό αλλεπάλληλων εμφυλίων διαμαχών, αρχίζοντας από τον Διχασμό, θα βρεθεί και πάλι μετέωρος - απέναντι στον ίδιο αντίπαλο, τη νεοθωμανική Τουρκία.
Και καθώς η Τουρκία διεκδικεί απειλητικά την «επιστροφή» της Ελλάδας σε μια νεο-οθωμανική σφαίρα κυριαρχίας, ακυρώνοντας το επαναστατικό κεκτημένο του 21, οι Έλληνες καλούνται να ολοκληρώσουν το ανολοκλήρωτο 1821, σε μια ενάρετη επιτέλους σύμπτωση έθνους και κράτους. Επιστρέφοντας, στο πρόταγμα της γενιάς του 1930, να ολοκληρώσουν οικονομικά, πολιτισμικά, γεωπολιτικά, αυτό που δεν μπόρεσαν να ολοκληρώσουν εδαφικά. Έσχατα όπλα τους, η ιστορική και πολιτισμική συνέχεια, η υψηλή γεωπολιτική σημασία του ελληνικού χώρου, η γλώσσα και η πνευματική τους παράδοση - πέραν της δυτικής νοησιαρχίας και του ανατολικού ολοκληρωτισμού.