Χόρχε Λουίς Μπόρχες

Λογοτεχνία (ευρωπαϊκή, λατινοαμερικάνικη και, βέβαια, αργεντίνικη), ποιητική και συγγραφική τέχνη, διακειμενικότητα και "λογοκλοπή", καλλιτεχνική ελευθερία, επιτυχία, φήμη, πραγματικότητα και φαντασία, φανταστικό, όνειρο, θεολογία, θάνατος, αυτοκτονία, τρέλα, φιλοσοφία, χρόνος, σύμπαν και δημιουργία, μαθηματικά, μουσική, γλώσσα, μετάφραση... Αυτά είναι μερικά μόνο από τα θέματα που πραγματεύονται (ή μάλλον κουβεντιάζουν) οι Μπόρχες και Σάμπατο, τα δύο αυτά ιερά τέρατα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, στις προφορικές (και, επομένως, αυθόρμητες, ενίοτε απροσδόκητες, γεμάτες από στιγμές συγκινησιακής φόρτισης αλλά και αμηχανίας) συνομιλίες τους, τους Διαλόγους, όπως οι ίδιοι τους ονόμασαν κατά το πλατωνικό πρότυπο. Πρόκειται για μια απολαυστική σύνοψη των ιδεών των δύο μεγάλων Αργεντινών συγγραφέων, για μια περιήγηση στο λογοτεχνικό τους σύμπαν και στην προσωπική μυθολογία τους, με πλοηγό το συμπατριώτη και ομότεχνό τους Ορλάντο Μπαρόνε, ο οποίος καταγράφει τις συζητήσεις, αλλά και τις ιδιαίτερες στιγμές, μικρά ανέκδοτα και πολύτιμα "παραλειπόμενα", όλα αυτά που συνθέτουν την ατμόσφαιρα στις συναντήσεις των δύο κορυφαίων δημιουργών.

Όταν ο Μπόρχες πήγε στο Χάρβαρντ το φθινόπωρο του 1967 για μια σειρά έξι ομιλιών στο πλαίσιο των "Διαλέξεων Νόρτον" εθεωρείτο κορυφαίος συγγραφέας ήδη από καιρό. Με τον γνωστό αυτοεπιτιμητικό του τρόπο, ισχυριζόταν πως είναι ένα είδος Αόρατου Ανθρώπου στην ίδια του τη χώρα, ενώ οι Βορειοαμερικανοί σύγχρονοί του έδειχναν βέβαιοι (και όχι από ευγένεια) ότι ήταν από τα ονόματα που προορίζονταν να επιβιώσουν και στο μακρινό μέλλον. Γνωρίζουμε ότι, έως τώρα, δεν έκαναν λάθος: ο Μπόρχες αντιστάθηκε στη συνήθη φθορά του χρόνου και η γοητεία και η δύναμη της γραφής του παρέμεινε αμείωτη. Για περισσότερα από τριάντα χρόνια οι έξι διαλέξεις του δεν έφτασαν στο τυπογραφείο και οι κασέτες τους μάζευαν σκόνη στο έρημο υπόγειο μιας βιβλιοθήκης. Όταν μάζεψαν αρκετή σκόνη, βρέθηκαν, εκδόθηκαν στα αγγλικά και τώρα μεταφράστηκαν στα ελληνικά. Η τέχνη του στίχου είναι μια εισαγωγή στη λογοτεχνία, στο λογοτεχνικό γούστο και στον ίδιο τον Μπόρχες. "Tο κεντρικό γεγονός της ζωής μου αποτέλεσε η ύπαρξη των λέξεων και η δυνατότητα να υφαίνω αυτές τις λέξεις σε ποίηση". "Τί σημαίνει για μένα να είμαι συγγραφέας; Σημαίνει απλώς το να είμαι πιστός στη φαντασία μου. Όταν γράφω κάτι, το σκέφτομαι όχι ως πραγματικά αληθινό (το απλό γεγονός είναι ένα πλέγμα από περιστάσεις και τυχαία συμβάντα), αλλά ως αληθινό ως προς κάτι βαθύτερο. Όταν καταστρώνω μια πλοκή, τη γράφω γιατί κατά κάποιον τρόπο πιστεύω σ' αυτήν - όχι όπως πιστεύει κάποιος στην ιστορία αλλά όπως πιστεύει σε ένα όνειρο ή σε μιαν ιδέα". "Ο Whistler είπε: "Η Τέχνη συμβαίνει". Δηλαδή, υπάρχει κάτι το μυστηριώδες στην τέχνη. Θα ήθελα να διαβάσω τη φράση του με ένα νέο νόημα. Θα έλεγα: Η τέχνη συμβαίνει κάθε φορά που διαβάζουμε ένα ποίημα".

Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες, μια από τις πλέον εμβληματικές μορφές της σύγχρονης λογοτεχνίας, φημιζόταν τόσο για το εύρος των γνώσεων όσο και για την εμβρίθεια του πνεύματός του. Στα ενδιαφέροντά του, που περιελάμβαναν από την παγκόσμια λογοτεχνία και φιλοσοφία μέχρι τις θετικές επιστήμες και τις διάφορες θεολογίες, συγκαταλεγόταν και ο βουδισμός, με τη γραπτή παράδοση του οποίου ήταν ιδιαίτερα εξοικειωμένος. Στο δοκίμιο αυτό, απόσταγμα μιας σειράς διαλέξεων, ο Αργεντινός συγγραφέας εκθέτει διεξοδικά την προέλευση, την ιστορική διαδρομή και τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του μεγάλου αυτού φιλοσοφικο-θρησκευτικού συστήματος. Δόγματα και έννοιες-κλειδιά του βουδισμού, όπως η αποδημία της ψυχής, το κάρμα, η Νιρβάνα, ο Τροχός του Νόμου και η Ευγενής Οκταπλή Ατραπός, εξετάζονται με τρόπο οξυδερκή και, συγχρόνως, αφοπλιστικά εύληπτο. Με εξίσου κατανοητό τρόπο αναλύονται, εξάλλου, οι ιδιαίτερες εκφάνσεις ("σχολές") του βουδισμού, όπως η Μαχαγιάνα ή Μεγάλο Όχημα, ο λαμαϊσμός, ο ταντρισμός και το Ζεν. Η ευρυμάθεια και η διεισδυτικότητα του βλέμματός του είναι εκείνα ακριβώς τα στοιχεία που επιτρέπουν στον Μπόρχες να πραγματοποιεί απροσδόκητες όσο και εύστοχες συγκρίσεις ανάμεσα στο βουδισμό (αλλά και τον ινδουισμό, από τον οποίο αυτός προήλθε), από τη μια πλευρά, και τις υπόλοιπες μεγάλες θρησκείες, την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και τη σύγχρονη δυτική σκέψη, από την άλλη. Το αποτέλεσμα είναι ένα διαφωτιστικό, εναργές και απολαυστικό στην ανάγνωση βιβλίο, από ένα συγγραφέα που θεωρούσε το βουδισμό "κάπως λιγότερο απίθανο από το χριστιανισμό".

«… Ας περάσουμε τώρα από τον ζωολογικό κήπο της πραγματικότητας στον ζωολογικό κήπο της μυθολογίας – στον κήπο, δηλαδή, που δεν τον κατοικούν λιοντάρια αλλά Σφίγγες, κένταυροι και γρύπες. Οι κάτοικοι του δεύτερου αυτού ζωολογικού κήπου θα μπορούσαν να είχαν υπερβεί κατά πολύ σε πλήθος τους κατοίκους του πρώτου, δεδομένου ότι ένα τέρας δεν είναι παρά ένας συνδυασμός από μέλη πραγματικών όντων, οι δυνατότητες παραλλαγής των οποίων θα μπορούσαν να αγγίξουν το άπειρο. Στον κένταυρο έχουμε μια μείξη αλόγου με άνθρωπο· στον Μινώταυρο, ταύρου με άνθρωπο (ο Δάντης τον φαντάστηκε να έχει πρόσωπο αλόγου και σώμα ταύρου). Φαίνεται, λοιπόν, πως έτσι θα μπορούσαμε να παραγάγουμε εξελικτικά τέρατα –συνδυασμούς δηλαδή ψαριών, πουλιών και ερπετών– σε ατέλειωτη ποικιλία, την οποία μόνο η ανία ή η αποστροφή θα μπορούσαν να περιορίσουν. Αυτά όμως δε γίνονται· τα τέρατά μας, δόξα τω Θεώ, θα είναι θνησιγενή. Ο Φλομπέρ, στις τελευταίες σελίδες του Πειρασμού του Αγίου Αντωνίου, συγκέντρωσε ένα πλήθος μεσαιωνικών και κλασικών τεράτων και προσπάθησε –έτσι τουλάχιστον υποστηρίζουν οι σχολιαστές του– να επινοήσει μερικά καινούρια· το αποτέλεσμα δεν είναι και πολύ εντυπωσιακό, και ελάχιστα απ’ αυτά τα τέρατα διεγείρουν πραγματικά τη φαντασία μας. Όποιος ρίξει μια ματιά στις σελίδες αυτού του εγχειριδίου, δε θ’ αργήσει να καταλάβει ότι η μυθική ζωολογία είναι κατά πολύ φτωχότερη από τη ζωολογία του Δημιουργού. Όσο αγνοούμε τη σημασία του δράκοντα, άλλο τόσο αγνοούμε και τη σημασία του σύμπαντος· αν και στην εικόνα του δράκοντα υπάρχει κάτι που γοητεύει την ανθρώπινη φαντασία· αυτός είναι και ο λόγος που τον συναντάμε σε τελείως διαφορετικούς τόπους και χρόνους. Ο δράκοντας, δηλαδή, είναι ένα τέρας κατά κάποιο τρόπο αναγκαίο και όχι τυχαίο ή εφήμερο, όπως λ.χ. η τρικέφαλη χίμαιρα ή ο κατώβλεπας. Βέβαια, έχουμε πλήρη συνείδηση ότι το βιβλίο αυτό, που ίσως να ’ναι και το πρώτο αυτής της κατηγορίας, δεν εξαντλεί το σύνολο των φανταστικών ζώων. Αναδιφώντας τις κλασικές και ανατολικές λογοτεχνίες, μείναμε με την αίσθηση ότι το θέμα μας δεν εξαντλείται ποτέ».