Ιστορία

Η ελληνική επάνασταση του 1821 υπήρξε γεγονός με ισχυρότατο αντίκτυπο στον ευρωπαϊκό χώρο αλλά και στην Αμερική, προκαλώντας ένα κύμα συμπάθειας που ανάλογό του δεν εκδηλώθηκε προς κανέναν άλλο λαό κατά την προσπάθεια της εθνικής του χειραφέτησης. Η εξοικείωση με τον πολιτισμό της ελληνικής Αρχαιότητας, οι ιδέες του Διαφωτισμού, αλλά και η αυθόρμητη στήριξη προς έναν χριστιανικό λαό που εξεγέρθηκε εναντίον των αλλόπιστων δυναστών του, ήταν προφανή κίνητρα για να διαμορφωθεί εξ αρχής μια στάση αλληλεγγύης προς τους επαναστατημένους Έλληνες. Την ίδια στιγμή, ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία επηρέαζε τις γεωπολιτικές ισορροπίες και εντασσόταν στο διεθνές διπλωματικό παίγνιο της εποχής. Για το ευρύ φάσμα των εκδηλώσεων συμπαράστασης προς τους Έλληνες πολιτογραφήθηκε ο όρος φιλελληνισμός. Η μελέτη του Gunnar Hering, που αποτέλεσε την κατακλείδα της επιστημονικής συνεισφοράς του μεγάλου Γερμανού ιστορικού και ελληνιστή, αλλά και γνήσιου φιλέλληνα, αποτελεί μια γενική επισκόπηση της φιλελληνικής κίνησης στην Ευρώπη και την Αμερική. Με μια συνθετική προσέγγιση, σήμα κατατεθέν του συνολικού ερευνητικού του έργου, ο Hering, ορίζοντας αρχικά τα ιστορικά συμφραζόμενα, επιχειρεί την απογραφή των στόχων και των ιδεολογικών θέσεων που συνδιαμόρφωσαν τη βάση του φιλελληνισμού, εξετάζει την οργάνωση και τις μορφές καθοδήγησής του, αναλύει τις κοινωνικές καταβολές όλων αυτών των ανθρώπων που στρατεύτηκαν στη φιλελληνική κίνηση και επισκοπεί τα ιστορικά, λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά έργα που συνδέονται με τη φιλελληνική δράση. Στόχος του είναι να αναδείξει τον πολυδιάστατο χαρακτήρα του κινήματος, ανασκευάζοντας μονοδιάστατες ερμηνείες, με χαρακτηριστική εκείνη που το συνδέει με μια απλοϊκή αρχαιολατρία.

Η Ελληνική Επανάσταση είχε ιδιαίτερη σημασία για τους Αμερικανούς. Οι αμερικανικές εφημερίδες της εποχής ονόμασαν το ξέσπασμα συμπάθειας και υποστήριξης προς τους Έλληνες «Ελληνική Φωτιά», κάνοντας έναν παραλληλισμό με το βυζαντινό υγρό πυρ. Αν και η σύσταση του υγρού πυρός έχει χαθεί στο διάβα της Ιστορίας, η αμερικανική «Ελληνική Φωτιά» αποτελούνταν από ενθουσιασμό για τον ελληνικό αγώνα, τον οποίο ενέπνεε η πεποίθηση πως τα δημοκρατικά ιδεώδη συνέδεαν τους Αμερικανούς με το αρχαίο ελληνικό παρελθόν. Το παρόν βιβλίο, ωστόσο, δεν περιέχει απλώς μια ιστορία για το εύρος της στήριξη που παρείχαν οι Αμερικανοί στους Έλληνες. Το κίνημα υπέρ της ελληνικής ανεξαρτησίας αποτελεί ένα μοναδικό όχημα για να διερευνηθούν τα συμφέροντα των Αμερικανών στην Ελλάδα και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία· να διαπιστωθούν οι τρόποι με τους οποίους οι Αμερικανοί πίστευαν ότι θα βοηθούσαν τους Έλληνες να εξασφαλίσουν την ανεξαρτησία, καθώς και να εξεταστεί πώς αυτές οι προσπάθειες επηρέασαν τα μεταρρυθμιστικά κινήματα του 19ου αιώνα στις ΗΠΑ. Η αμερικανική υποστήριξη στην Ελληνική Επανάσταση είχε κοινωνικές επιπτώσεις και πολιτικό αντίκτυπο στις ΗΠΑ, ενώ, αντίθετα, ο Πόλεμος της Ελληνικής Ανεξαρτησίας βοήθησε τους Αμερικανούς να αυτοπροσδιοριστούν ως λαός και να ερμηνεύσουν την κληρονομιά της Αμερικανικής Επανάστασης στη διεθνή σκηνή.

1204, κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους· 1453, από τους Τούρκους. Μεταξύ αυτών των δύο σημαντικών χρονολογιών, ο τρίτος και τελευταίος τόμος του Βυζαντινού κόσμου αφηγείται τη δύση της ελληνικής αυτοκρατορίας αλλά και την ιστορία των γειτόνων της, Σέρβων και Βουλγάρων, καθώς και των Λατίνων, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην επικράτειά της μετά τη Δ’ Σταυροφορία. Ξετυλίγεται εδώ η ιστορία ενός κατακερματισμένου χώρου μέσα από όλα τα στοιχεία που τον συνθέτουν, συμπεριλαμβανομένου του τουρκικού. Βλέπουμε την άλλοτε μεγάλη δύναμη του 12ου αιώνα να συρρικνώνεται στα όρια ενός κράτους που χάνει πρώτα τα εδάφη της Μικράς Ασίας, έπειτα της Βόρειας Ελλάδας, για να καταλήξει, το 1373, υποτελές στον Οθωμανό σουλτάνο. Περιορισμένο στην Κωνσταντινούπολη και την Πελοπόννησο, η επιβίωσή του εξαρτάται από την καλή θέληση των Τούρκων και τα συμφέροντα της Γένοβας ή της Βενετίας μάλλον, παρά από τις σπάνιες σταυροφορίες που συχνά αποτύγχαναν. Η ένωση της ελληνικής και της λατινικής Εκκλησίας στη Λυών (1274) και, στη συνέχεια, στη Φλωρεντία (1439), την οποία επιχείρησαν οι αυτοκράτορες με την ελπίδα να σωθεί το Βυζάντιο, απορρίφθηκε από την πλειονότητα των Ορθοδόξων και απέβη μάταιη. Η εξουσία του Πατριάρχη επιβλήθηκε οριστικά σε αυτήν του αυτοκράτορα. Η φτώχεια του κράτους, ωστόσο –που επιδεινώνεται από τη μαύρη πανώλη και την ύφεση του 14ου αιώνα, με τις επακόλουθες κοινωνικές συγκρούσεις–, έρχεται σε αντίθεση με την ευημερία ορισμένων τάξεων. Διότι, παραδόξως, το Βυζάντιο συμμετέχει στην οικονομική, καλλιτεχνική και πολιτιστική ανάπτυξη της Δύσης. Προπορεύεται, μάλιστα: οι τεχνικές του (μετάξι, γυαλί) μεταφέρονται εκεί, οι διανοούμενοί του επανανακαλύπτουν και μεταδίδουν στους ουμανιστές την αρχαία ελληνική κληρονομιά, και οι καλλιτέχνες του επηρεάζουν την ιταλική ζωγραφική του Trecento. Εντούτοις, το τραύμα της Δ’ Σταυροφορίας απέτρεψε οποιαδήποτε συγχώνευση. Η βυζαντινή ταυτότητα έχασε την οικουμενικότητά της και περιορίστηκε σε δύο χαρακτηριστικά: τον ελληνισμό και την ορθοδοξία, που επέτρεψαν στην ελληνική γλώσσα να επιβιώσει.

Εξήντα ακριβώς χρόνια µετά τη σύναψη των συµφωνιών Ζυρίχης και Λονδίνου, στο βιβλίο αυτό εξετάζεται η δράση του πρέσβη Γεωργίου Σεφεριάδη (Σεφέρη) στο Κυπριακό (1956-1959) και αναλύεται το πολυσυζητηµένο θέµα των διαφωνιών και του διαλόγου του µε τον υπουργό Εξωτερικών Ευάγγελο Αβέρωφ-Τοσίτσα κατά τη διαπραγµάτευση των συµφωνιών (Δεκέµβριος 1958 - Ιανουάριος 1959). Η µελέτη του διαλόγου µεταξύ Σεφέρη και Αβέρωφ προσφέρει µεγάλες δυνατότητες για την αποτίµηση των προσλήψεων, των σχολών σκέψης αλλά και, ειδικότερα, του περίπλοκου µηχανισµού της διευθέτησης του 1959. Έτσι, επιχειρείται µέσω αυτής η διάγνωση της "υψηλής στρατηγικής" της ελληνικής πλευράς, που οδήγησε στην κυπριακή ανεξαρτησία αλλά και αποτέλεσε τµήµα µιας πολύ ευρύτερης και µακροπρόθεσµης αντίληψης των διεθνών σχέσεων, η οποία αφορούσε, σε τελική ανάλυση, τη συνολική πορεία του έθνους στον σύγχρονο κόσµο. Το βιβλίο βασίζεται σε πολύχρονη, πολυαρχειακή έρευνα στα προσωπικά αρχεία των Κωνσταντίνου Καραµανλή, Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα, Κωνσταντίνου Τσάτσου, Γιώργου Σεφέρη. Έχει επίσης µελετηθεί υλικό από το Διπλωµατικό και Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, το αρχείο του Foreign Office, αµερικανικά δηµοσιευµένα έγγραφα, καθώς και άλλες δηµοσιευµένες πηγές, πρωτίστως αυτές που αφορούν τον Σεφέρη (επιστολές και ηµερολόγιο).

Σε κανέναν αιώνα δεν μεταβλήθηκε κατά τη διάρκειά του τόσο ριζικά ο τρόπος ζωής, η καθημερινή εμπειρία της πλειονότητας των ανθρώπων, όσο στον 20ό αιώνα. Ποιος είναι όμως ο δικός μας 20ός αιώνας; Μας αρκούν οι ιστορίες που γράφονται ως βιογραφία του έθνους ή που ενδιαφέρονται μόνο για την πολιτική; Στο βιβλίο αυτό, η ιστορία του ελληνικού 20ού αιώνα, που αρχίζει με τη δεκαετία των πολέμων 1912-1922 και φθάνει ως την είσοδο της Ελλάδας στην κρίση του 2010, αντιλαμβάνεται την Ελλάδα σαν ένα κύτταρο σε συνεχή μεταβολισμό με το περιβάλλον του. Μετακινεί συνεχώς τον φακό παρατήρησης, ώστε άλλοτε να κοιτάζει τις ελληνικές εξελίξεις πανοραμικά, μέσα από τις μεταβολές της παγκόσμιας ιστορίας, και άλλοτε να τις προσεγγίζει για να αναδείξει το ατομικό βίωμα. Είναι μια ιστορία που παρουσιάζει τη διεθνή δυναμική των γεγονότων που ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα, αλλά και τις διεθνείς περιδινήσεις που συμπαρασύρουν την Ελλάδα στην τροχιά τους. Που μας ζητά να δούμε σφαιρικά την ιστορία στις κοινωνικές, δημογραφικές, πολιτικές και πολιτισμικές της διαστάσεις. Μια ιστορία που έχει σημείο εκκίνησης τον σύγχρονο ιστορικό προβληματισμό.

Γι­α­τί είναι χρή­σι­μη η Ιστο­ρία; Τι συ­νέ­βη κα­τά τη δε­κα­ε­τία του 40 και γι­α­τί οι δύο αντί­θε­τες πο­λι­τι­κές πα­ρα­τά­ξεις του Εμ­φυ­λίου κλι­μά­κω­σαν την αντι­πα­ρά­θε­σή τους που εξε­λί­χθη­κε σε ένο­πλη και αιμα­τη­ρή σύ­γκρου­ση; Πώς νο­η­μα­το­δο­τού­σαν την τό­τε πραγ­μα­τι­κό­τη­τα και πώς αντι­λαμ­βά­νο­νταν τους αντι­πά­λους τους; Πώς ο Εμ­φύ­λι­ος επη­ρε­ά­ζει σή­με­ρα εμάς και τους άλ­λους γύ­ρω μας; Αυτό το βι­βλίο είναι ένα τα­ξί­δι σε ένα δύ­σκο­λο πα­ρελ­θόν για το οποίο υπάρ­χουν συ­γκρου­ό­με­νες μνή­μες που αντι­στοι­χούν σε συ­γκρου­ό­με­νες ταυ­τό­τη­τες. Είναι μια προ­σπά­θεια αφή­γη­σης με απλό τρό­πο τό­σο των βα­σι­κών γε­γο­νό­των (για τα οποία δεν υπάρ­χει αμ­φι­σβή­τη­ση από κα­μία πλευ­ρά ότι έγι­ναν) όσο και των δι­α­φο­ρε­τι­κών ερ­μη­νει­ών τους. Ταυ­τό­χρο­να είναι μια πρό­σκλη­ση ανα­στο­χα­σμού, εν­δο­σκό­πη­σης και κρι­τι­κής ανά­λυ­σης των βε­βαι­ο­τή­των και των εικό­νων που έχου­με τό­σο για τον εαυ­τό μας όσο και για τους άλ­λους.

Το 2022 –εκατό χρόνια µετά τη Μικρασιατική καταστροφή– είναι σίγουρα µια σηµαδιακή χρονιά. Το βιβλίο αυτό, µε τη βοήθεια της διαλεκτικής λογικής µεθόδου, επιχειρεί έναν ευρύτερο αναστοχασµό στα πώς και στα γιατί του κοινωνικού γίγνεσθαι και των αντιφάσεων του ευρύτερου νεοελληνικού χώρου. Τα σηµερινά δεδοµένα τονίζουν µε δραµατικό τρόπο την επικαιρότητα των ερωτηµάτων αυτών, καθώς για µια ακόµη φορά η ιµπεριαλιστική πρόσδεση οδηγεί τη χώρα σ’ ένα δρόµο που µόνο βάσανα θα φορτώσει στον ελληνικό λαό. Η δύσκολη γένεση του ελληνικού καπιταλισµού και οι ιδιοτυπίες της βρίσκονται στο επίκεντρο αυτής της εργασίας. Ο πόλεµος και η ήττα στη Μικρά Ασία δηµιούργησαν τους όρους για τη µεταµόρφωση και τον ποιοτικό µετασχηµατισµό µιας κοινωνίας µε προκαπιταλιστικά χαρακτηριστικά στην καπιταλιστική Ελλάδα του Μεσοπολέµου. Όλα έγιναν µε τον δικό τους ιδιαίτερο τρόπο· η απαλλοτρίωση των παραγωγών, µέσω της ανελέητης βίας του πολέµου, στο πρόσωπο των ανέστιων και εξαθλιωµένων προσφύγων που έρχονται στην Ελλάδα, η δηµιουργία της εργατικής τάξης και ενός πολυπληθούς εφεδρικού στρατού εργασίας, το παροικιακό κεφάλαιο και στη συνέχεια το ξένο δυτικό κεφάλαιο µεταµορφώνουν κατά την περίοδο του Μεσοπολέµου τη νεοελληνική κοινωνία. Συνέχεια όλων αυτών είναι και τα σηµερινά δεινά – οικονοµική κρίση, πολιτική γελοιότητα, πολιτισµική µηδαµινότητα. Αν πρέπει όλα αυτά να αλλάξουν, είναι ανάγκη πρώτα-πρώτα να µάθουµε. Και για να µάθουµε δεν αρκεί µόνο να τραβήξουµε από µπροστά µας το πέπλο των «εθνικών θριάµβων». Αυτό είναι απαραίτητο· όµως πριν από οτιδήποτε άλλο, αναγκαία είναι η διαλεκτική λογική µέθοδος έρευνας και µελέτης αυτής της κρίσιµης εικοσαετίας, διαφορετικά θα χαθούµε µέσα στο λαβύρινθο του ιστορικισµού. Να τεθούν ξανά –και µε σωστό τρόπο– τα ερωτήµατα σε µια συζήτηση στην οποία πολλά και σηµαντικά ζητήµατα παραµένουν ανοικτά, αυτή είναι η επιδίωξη αυτής της µελέτης.

«Η χώρα είχε απομείνει ακυβέρνητη και είχε περιπέσει σε άθλια οικονομική κατάσταση. Δεν υπήρχαν εξάλλου ούτε σχολεία, ούτε δικαστήρια, ούτε στρατός που να πειθαρχεί σε κανέναν, ούτε ναυτικό. Ο λαός, μοιρασμένος σε κόμματα, τρεφόταν μονάχα με το μίσος για τον διπλανό του και ολόκληρη η χώρα βάδιζε γοργά προς την πλήρη αποσύνθεση. Έτσι, μόλις αποβιβαστήκαμε, κυκλοφορήσαμε μια προκήρυξη με την οποία ζητούσαμε να μας χαρίσει ο ελληνικός λαός πρώτα απ’ όλα την εμπιστοσύνη του». Αυτά έγραφε, μεταξύ άλλων, ο διαπρεπής Βαυαρός νομικός Γκέοργκ Λούντβιχ φον Μάουρερ στο σημαντικότερο ίσως έργο που εκδόθηκε εκείνη την εποχή για την Ελλάδα, το οποίο κυκλοφόρησε με την επιστροφή του στη Γερμανία το 1835 και αφού ο Μάουρερ είχε διατελέσει για δύο χρόνια μέλος της τριμελούς αντιβασιλείας που ανέλαβε τη διοίκηση της χώρας μέχρι την ενηλικίωση του Όθωνα. Το μνημειώδες αυτό έργο αγνοήθηκε σε μεγάλο βαθμό στην Ελλάδα και έμεινε αμετάφραστο στη γλώσσα μας για περισσότερο από έναν αιώνα. Η πρώτη ελληνική μετάφραση κυκλοφόρησε μόλις το 1943, και το 1976 εκδόθηκε μια νέα μετάφραση σε επιμέλεια του Τάσου Βουρνά. Σ’ αυτή την έκδοση του 1976 βασίζεται εν πολλοίς η παρούσα, δίτομη έκδοση, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Οξύ με την ευγενική υποστήριξη του Ιδρύματος Folloe. Την έκδοση προλογίζει με σημείωμά της η κυρία Μαρία Ευθυμίου, ιστορικός, ενώ το επίμετρο ανήκει στον ιστορικό, Δρα Μεσογειακών και Ανατολικών Σπουδών και καθηγητή στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης, κύριο Στέφανο Καβαλλιεράκη. Τα δικαιώματα της μετάφρασης ανήκουν στην Ένωση Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ) και οι φωτογραφίες χρησιμοποιήθηκαν κατόπιν ευγενικής παραχώρησης της Εθνικής Πινακοθήκης.

Δουλεύοντας μεθοδικά, σε ομόκεντρους κύκλους, από την Ευρώπη της Αγγλίας, της Ρωσίας, της Αυστρίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προς το κέντρο της δράσης, την Ελλάδα, ο Αριστείδης Χατζής συνθέτει ένα ιστορικό θρίλερ που κόβει την ανάσα. Ο Ενδοξότερος Αγώνας – Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 είναι η συγκλονιστική ιστορία των ανθρώπων πίσω από την Επανάσταση του 1821, είτε αυτοί είναι Έλληνες διανοούμενοι, προεστοί, ιεράρχες, στρατιωτικοί, είτε ξένοι ρομαντικοί συγγραφείς, δημοσιογράφοι, στρατηγοί ή αυτοκράτορες. Από τις δολοπλοκίες και τα πολιτικά παιχνίδια μέχρι τις θυσίες, τις βιαιότητες, τις υπερβάσεις και τον ηρωισμό, ο Χατζής έχει καταφέρει κάτι πολύ δύσκολο: με μια καταιγιστική αφήγηση, το απολαυστικό αυτό ανάγνωσμα προσφέρει μια πλήρως τεκμηριωμένη επισκόπηση της Επανάστασης μέσα από αρχεία, μαρτυρίες και την τελευταία λέξη της ιστοριογραφίας. Με ολόφρεσκη ματιά, παρουσιάζει την Ελληνική Επανάσταση ως μία από τις μεγάλες φιλελεύθερες επαναστάσεις της εποχής, ως τον επιτυχημένο αγώνα του πρώτου ευρωπαϊκού έθνους που –παρότι ακέφαλο και χωρίς τη στήριξη κάποιας ξένης δύναμης– κατάφερε όχι μόνο να κερδίσει την ανεξαρτησία του αλλά και να στραφεί προς την Ευρώπη, να θεμελιώσει μια παράδοση δημοκρατική και φιλελεύθερη, μέσα από τον «ευγενέστερο και ενδοξότερο αγώνα που υπάρχει», όπως τον ονόμασε η μεγάλη συγγραφέας Μαίρη Σέλεϊ.