Denis Diderot

Σ ε ένα παρισινό καφέ ο φιλόσοφος συναντά έναν περίεργο και αντιφατικό άνθρωπο, που τίποτα δεν του μοιάζει λιγότερο απ’ ό,τι ο ίδιος του ο εαυτός. Ο διάλογος που ανοίγει μεταξύ τους, με την απαράμιλλη χάρη, το ανάλαφρο χιούμορ και την ευφυΐα του Ντιντερό, διευρύνεται σταδιακά για να καλύψει όλα τα κεντρικά θέματα της νεωτερικότητας: την αρετή και τη γνώση, τον έρωτα και το χρήμα, την ιδιοφυΐα και την πίστη, την πολιτική και την τέχνη. Το χάσμα ανάμεσα στις δύο εκδοχές του εαυτού που σκηνοθετεί ο Ντιντερό, η πρωταρχική σχάση του εγώ σε δύο διακριτές αλλά και ενίοτε συμπληρωματικές θέσεις, αποτελεί μια κομβική στιγμή στην ιστορία του πνεύματος, μια στιγμή ρήξης, μια βόμβα, όπως τη χαρακτήρισε ο Γκαίτε, τα θραύσματα της οποίας διασπείρονται σε όλο το πεδίο της λογοτεχνίας μέχρι και σήμερα.

Δυο τύποι περιφέρονται ασταμάτητα με τα άλογά τους φιλοσοφώντας τη ζωή, με αφορμή την αφήγηση των ερώτων τους. Δεν ξέρουμε ποιοι είναι. Δεν ξέρουμε από πού έρχονται. Δεν ξέρουμε πού πάνε. Το μόνο που ξέρουμε είναι ότι ο ένας είναι αφέντης του άλλου. Ο αναγνώστης πολύ γρήγορα αναρωτιέται ποιος είναι πραγματικά ποιος. Κι αυτό επειδή μέσα από καταιγιστικές ερωτικές ιστορίες, τη μία πιο απρόσμενα περιπετειώδη και διασκεδαστική από την άλλη (παρελαύνουν καμιά εξηνταριά πρόσωπα), η πρωτοβουλία των κινήσεων αλλάζει συνεχώς χέρια. Ο μοιρολάτρης Ζακ και ο αφέντης του είναι το κλασικό αριστούργημα της εποχής του Διαφωτισμού, το κοινωνικό μυθιστόρημα που ύμνησαν παλαιοί συγγραφείς, όπως ο Γκέτε (το 1780), ο Σίλερ (το 1785), οι αδελφοί Γκονκούρ (στον 19ο αιώνα) και νεότεροι, όπως ο Μίλαν Κούντερα που κυριολεκτικά αποθεώνει την τέχνη του Ντιντερό. Ο μοιρολάτρης Ζακ και ο αφέντης του είναι το ελευθεριακό μυθιστόρημα που, αν και γραμμένο τον 18ο αιώνα, προκαλεί πάντα, μέσα από την πηγαία διακωμώδηση των κατεστημένων ηθών, την ίδια διάθεση να αναστοχαστεί κανείς τα περιθώρια ατομικής αντίστασης στην κατεστημένη εξουσία. Ο μοιρολάτρης Ζακ και ο αφέντης του είναι πάνω απ’ όλα ένα απολαυστικό «μυθιστόρημα-παιχνίδι», ένα διαρκές παιχνίδι απρόβλεπτων ανατροπών ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη του, με τις τεχνικές που δοκίμασαν στον 20ό αιώνα οι μεγάλοι του μοντέρνου μυθιστορήματος

Με τον τίτλο "Τρεις ιστορίες" δημοσιεύονται από κοινού τρία αλληλένδετα αφηγήματα του Ντενί Ντιντερό που πρωτοδημοσιεύθηκαν στο περιοδικό "Λογοτεχνική αλληλογραφία" του Γκριμ από το 1793 ώς το 1794. Η πρώτη ιστορία, το "Αυτό δεν είναι παραμύθι", αποτελείται από δύο μέρη που θέτουν το πρόβλημα της ηθικής στάσης στο πλαίσιο μιας ερωτικής σχέσης. Το πρώτο μέρος εισάγεται με το συμπέρασμα "υπάρχουν πολύ καλοί άνδρες και πολύ κακές γυναίκες". Στο δεύτερο μέρος η σχέση εξουσίας των δύο φύλων αντιστρέφεται καθώς διαπιστώνεται τώρα πως "υπάρχουν πολύ καλές γυναίκες και πολύ κακοί άνδρες". Η ερωτική επιθυμία αποδεικνύεται αυθαίρετη και ανυπότακτη σε οποιαδήποτε λογική, σε οποιοδήποτε αισθητικό ή ηθικό κριτήριο. Δεν εξαρτάται ούτε από την καλοσύνη ούτε από την ομορφιά. Στη δεύτερη ιστορία, την "Κυρία ντε λα Καρλιέρ", η θεματική μετατοπίζεται από το φυσικό φαινόμενο της πρόκλησης και της αναστολής του ερωτικού πάθους στη συζήτηση περί συζυγικής πίστης και απιστίας. Η αστάθεια είναι κατά κανόνα και λογική και αναγκαία. Η έλλειψη ανοχής στη συζυγική απιστία οδηγεί σε τραγικά αποτελέσματα. O γάμος, ως πολιτειακός θεσμός που εγγυάται τη συζυγική πίστη, είναι παράλογος αφού απαγορεύει μια φυσική ιδιότητα του ανθρώπου: την αστάθεια. Στην τρίτη ιστορία, το "Συμπλήρωμα στο Ταξίδι του Μπουγκενβίλ", ο Ντιντερό κλείνει με τη διαπίστωση πως όσο η κοινωνία θα αλλοιώνει τις φυσικές ορέξεις, θα συνεχίζουν να υπάρχουν κακές γυναίκες και απαίσιοι άνδρες όσο και δυστυχισμένες ψυχές. O Ντιντερό εκθειάζει τη φύση ως πηγή ελευθερίας και καταδικάζει τις θεσμικές και εκκλησιαστικές συμβάσεις.