Ελληνισμός-Λαογραφία

"Το "Εγχειρίδιον του Καλού Κλέφτη" αυτοχαρακτηρίζεται χάρη στον υπότιτλο Λαϊκόν και Μακάβριον Ευθυμογράφημα· που, φρονώ ότι, εμπεριέχει τρεις δείκτες για την κατανόηση του βιβλίου μου. Υποψιάζομαι πως έκανα αρκετή ζημιά με την δημοσίευσή του. Αν, όντως, είναι έτσι, τότε ζητώ συγνώμη από τους αναγνώστες. Όσο για την (ενίοτε) αθυρόστομη προκλητικότητα του Εγχειριδίου θα προτιμούσα να ανατρέξω σε κάποιες συνεντεύξεις μου, όπου επιμένω πως η προκλητικότητα δεν είναι παρά ένα όπλο, μια μέθοδος - και ποτέ ένας στόχος"....

Υµνηµένος από τον Σικελιανό και τον Εγγονόπουλο, τον Τσαρούχη και τον Κουν, ύποπτος στις εξουσίες και περιφρονηµένος από κάποιους «αξιοπρεπείς» είτε «καλλιεργηµένους», ο περιθωριακός υποτίθεται ελληνικός Καραγκιόζης κατάφερε για πάνω από έναν αιώνα να µιλήσει καίρια για τα πιο κεντρικά, αισθητικά, κοινωνικά και πολιτικά µας προβλήµατα. Το βιβλίο αυτό ας θεωρηθεί ένας φόρος τιµής στους δηµιουργούς του, που παρά την φτώχια και τα βάσανα κατάφεραν να γεννήσουν το γέλιο µέσα από το δάκρυ και να µετουσιώσουν σε λαϊκή και υψηλή τέχνη ένα πλούτο ψυχής. Aυτό το βιβλίο ξεκινά με έναν δίγλωσσο θεωρητικό και πρακτικό οδηγό του Καραγκιόζη. Στη συνέχεια, μια επιλογή πολύ διαφορετικών κειμένων που μιλούν για τον θαυμασμό για το καλλιτεχνικό αυτό είδος, αλλά και τις δυσκολίες όσων το ανέδειξαν και αυτών που συνεχίζουν να το υπηρετούν επάξια. Και ακόμη μια σύντομη αναφορά στο πλουσιότατο υλικό που αποτελούν τα σωζόμενα, και ανέκδοτα ακόμη, Τετράδια του Καραγκιόζη, με στίχους τραγουδιών, μονολόγους και διαλόγους, που συνιστούν τα πολύτιμα αρχεία του μπερντέ. Ολοκληρώνεται με μια σύνοψη βιβλιογραφίας και ένα αγγλικό γλωσσάρι. Στον κατάλογο-βιβλίο παρουσιάζονται έργα δώδεκα –αναφερόμενων με αλφαβητική σειρά– μαστόρων του Καραγκιόζη, των Μίμη Ασπιώτη, Τάσου Ασωνίτη, Ανδρέα Ιδαλία, Κώστα Καρεκλά, Γιάννη Κόκκορη, Σπύρου Κούζαρου, Κώστα Μακρή, Παναγιώτη Μιχόπουλου, Χριστόδουλου Πάφιου, Δημήτρη Πίτσικα, Ευγένιου Σπαθάρη, Χρήστου Χαρίδημου που αποτέλεσαν τμήμα της έκθεσης που φιλοξενήθηκε στο σταθμό του τραίνου στο Ναύπλιο με πρωτοβουλία του Ιδρύματος Βασίλη Παπαντωνίου, που άλλωστε έχει ειδική συλλογή για το Θέατρο Σκιών. Praised by Sikelianos and Engonopoulos, Tsarouchis and Koun, viewed as suspect by the authorities and snubbed by some for lacking “dignity” and “culture”, the Greek Karaghiozis, although marginal, has managed for more than a century to deal successfully with central aesthetic, social and political matters. This book should therefore be considered a homage to the creators who, despite poverty and sufferings, succeeded to get laughter out of tears and transformed the wealth of their soul into a popular sublime art. This illustrated catalogue of the collection comprises several sec- tions. The first offers a bilingual theoretical and practical companion to Karaghiozis. Next, it includes a selection of texts celebrating this art form but also analyzing the social contradictions it brought to the fore. There is also brief reference to the wealth of material found in the surviving and still unpublished Karaghiozis Notebooks with song lyrics and Shadow Theatre monologues and dialogues. It closes with a select bibliography and an English-language glossary. Twelve shadow puppet masters are presented here: they are (in alphabetical order) Mimis Aspiotis, Tasos Asonitis, Christos Charidimos, Andreas Idalias, Kostas Kareclas, Yiannis Kokkoris, Spyros Kouzaros, Kostas Makris, Panayotis Mihopoulos, Christodoulos Pafios, Dimitris Pitsikas and Evghenios Spatharis, part of the exhibition hosted at the “Stathmos” (Old train station) of Nafplion with the initiative of Basil Papantoniou Foundation, which hosts a permanent collection of Shadow Theatre.

Ο Hancock διαπραγματεύεται, με εύληπτο τρόπο, ζητήματα όπως η καταγωγή, η γλώσσα, η καθημερινή ζωή, η κουλτούρα και η μαγειρική των ρομά. Περιγράφει με συναρπαστικό τρόπο τους πολλούς αιώνες δουλείας τους στα Βαλκάνια καθώς και το Πορράιμος, το Ολοκαύτωμα των ρομά στη διάρκεια του ναζιστικού καθεστώτος. Επιπλέον, παρουσιάζει έναν απρόσμενο κατάλογο επιφανών παιδιών αυτού του λαού.
Ιδιαίτερα χρήσιμες είναι οι πληροφορίες για το πώς να επικοινωνούμε με τους ρομά και τα προτεινόμενα, για περαιτέρω ανάγνωση, βιβλία. Κάθε κεφάλαιο συνοδεύεται από ερωτήσεις και εικόνες, έτσι ώστε το βιβλίο να γίνεται χρήσιμο κι ως εκπαιδευτικό εγχειρίδιο.

Η ανθολογία αυτή παρουσιάζει επιστημονικά το σύνολο των μοιρολογιών και των πένθιμων παραλογών, δηλαδή των δημιουργημάτων του προφορικού λόγου που είναι αφιερωμένα στο θάνατο. Παραθέτονται για το κάθε θέμα όσες παραλλαγές χρειάζονται για να αντιπροσωπεύονται οι διάφοροι υπάρχοντες τύποι, τα κυριώτερα μοτίβα και οι κυριώτεροι συνδυασμοί που έχουν καταγραφεί. Το υλικό αυτό δίνει επομένως πλήρη εικόνα της συλλογικής σκέψης του Ελληνισμού σχετικά με το θάνατο. (. . .)

Ξεκινώντας την έκδοση επιλεγμένων κειμένων του, δημοσιευμένων από το 1976 ως σήμερα, ο Γιάννης Κιουρτσάκης ανακαλεί συγχρόνως σε τούτο το βιβλίο μια πνευματική πορεία μισού αιώνα και απορεί: Πώς ένα αστόπαιδο, βγαίνοντας από το πανεπιστήμιο που στάθηκε για εκείνο η Ευρώπη, ένιωσε την ανάγκη να σπουδάσει στο ταπεινό σχολειό του Καραγκιόζη! Και πόσα νέα πράγματα έμαθε εκεί! Πώς μέσα στη ναυαγισμένη επίσημη Ελλάδα, που έφερε τη χούντα του 1967, ανέπνεε πάντα ένας ζωντανός λαϊκός πολιτισμός. Πώς η ομαδική συνδημιουργία του θεάτρου σκιών από τους παλιούς καραγκιοζοπαίχτες και το κοινό τους γεννούσε μιαν αυθόρμητη πολιτιστική δημοκρατία. Πώς όλα τα λαϊκά θέατρα έχουν τη ρίζα τους στη συμβολική γλώσσα του καρναβαλικού "κόσμου από την ανάποδη". Πώς μια μακραίωνη και πολυεθνική παράδοση μεταμορφώθηκε σε γνήσια νεοελληνική δημιουργία. Το πιο παράδοξο: πώς το πρωτεϊκό, αμφίσημο, πολυφωνικό πρόσωπο του Καραγκιόζη τον οδήγησε στην τέχνη του μυθιστορήματος. Πολλά ακόμα που θα ανακαλύψει εδώ ο αναγνώστης. "Οι δρόμοι της δημιουργίας: αυτό το νήμα συνδέει μια σειρά κειμένων μου που εγκαινιάζεται με το βιβλίο αυτό. Καραγκιόζης, προφορική παράδοση, λαϊκός πολιτισμός, προσωπική τέχνη, μυθιστόρημα, ευρωπαϊκή και νεοελληνική κουλτούρα, σημερινή κρίση πολιτισμού... Κοινό ζητούμενο, πάντα ουτοπικό αλλά κατεπείγον: το πέρασμα από την κοινωνία της απρόσωπης παραγωγής και κατανάλωσης σε μια κοινωνία δημιουργίας, ικανή να θεμελιώσει τον αυριανό οικουμενικό πολιτισμό". (Γ. Κ.)

Κι ύστερα περάσανε από πάνω τους, άλλοτε με πάταγο και άλλοτε στα βουβά, εμπύρετες, άχρωμες και ταραγμένες δεκαετίες μαζί με τις ερπύστριες των Γερμανών, των Άγγλων, των Συνταγματαρχών, των εργολάβων, και τα Εξάρχεια έζησαν νύχτες «πολλές μέσα σε λίγην ώρα» […] ενώ παράλληλα στον «αφρό των ημερών» συνέχιζαν να βιώνουν τον κατακλυσμό της «προόδου». Μια συμβατική κοσμογονία, που ωστόσο ελάχιστοι από τους μυριάδες «γηγενείς» και μετοίκους, θαμώνες και περαστικούς που διέτρεξαν βιαστικά τα δρομάκια και αργότερα επιλεκτικά τους μύθους της γειτονιάς, απέκτησαν ποτέ πλήρη συνείδηση της ροής της. Ήταν φυσικό. Η στάθμη της λήθης ανέβαινε, όπως και σε όλη την πόλη, ανεπαίσθητα μέρα τη μέρα και η σκόνη του χρόνου κατάπινε αλύπητα: ρέματα, αμπελώνες, βράχια, μονοπάτια, δρόμους, στέγες, νότες, ρίμες, πρόσωπα, γεγονότα και ιδεομορφές…

Ο Αδαμάντιος Κοραής, στο περίφημο Υπόμνημά του (1803), θέλοντας να αναδείξει τη θεμελιώδη σημασία των γαλλικών εξελίξεων για τους Έλληνες, σημείωνε ότι, ιδίως μετά το 1789, «η εθνική ματαιοδοξία παραχώρησε τη θέση της στη συμπεριφορά ενός λαού ο οποίος ετοιμάζεται να μεταβληθεί σε έθνος»: να αποκτήσει δηλαδή πολιτική αυτοσυνειδησία και να διεκδικήσει ανεξάρτητη πολιτική ύπαρξη.
Αυτό το βιβλίο επιχειρεί να φωτίσει μια κρίσιμη, πλην όμως εν πολλοίς άγνωστη πτυχή της συγκεκριμένης διαδικασίας: τη γαλλική παρουσία στο Ιόνιο, από το καλοκαίρι του 1797 μέχρι την άνοιξη του 1799, και τις ευρύτερες συνέπειές της για τον κόσμο των Ελλήνων.
Σε πρώτο επίπεδο, εστιάζουμε στο τέλος της μακραίωνης βενετικής κυριαρχίας στο Ιόνιο, κυρίως όμως στους νέους πολιτικούς, διοικητικούς και εκπαιδευτικούς θεσμούς, αλλά και σε κομβικά εννοιολογικά ζητήματα που προέκυψαν από αυτό: στους τρόπους πρόσληψης της ρήξης, στην εννοιολογική μετακίνηση και νοηματική διεύρυνση κρίσιμων όρων (πολίτης, τόπος, αρετή, νόμος, πατρίδα, έθνος), στη νέα ανάγνωση του ιστορικού χρόνου – στην πολιτικοποίηση, ιδίως, της αρχαιότητας.
Παράλληλα, παρακολουθούμε την προσέγγιση του Ιονίου με τον ελληνικό κορμό: μετά από αιώνες, οι δύο κόσμοι αρχίζουν να συγκλίνουν, λόγω των εξελίξεων του παρόντος, κυρίως όμως λόγω των ελπίδων του μέλλοντος. Η ανατροπή του 1797 και ο θάνατος της Βενετίας, η πλήρης διατάραξη των ισορροπιών στην Ανατολική Μεσόγειο, η άφιξη της Γαλλίας στα κράσπεδα της επικράτειας του σουλτάνου και η αποκάλυψη των σχεδίων του Ρήγα –ομόκεντροι κύκλοι που γεννήθηκαν από το 1789–, οδήγησαν στην εκρηκτική διάδοση των νέων ιδεών στον κόσμο των ραγιάδων.
Η ορθόδοξη Εκκλησία, εντός του πλαισίου που όριζε η Οθωμανική αυτοκρατορία και με λόγο αντίστοιχο της καθολικής, αντιπαρατέθηκε σφοδρά στις νέες ιδέες, εννοιολογώντας με τον δικό της τρόπο τους επίμαχους όρους: ελευθερία, αρετή, ισότητα, πατρίδα. Η οξεία αυτή αντιπαράθεση επέσπευσε το επόμενο μεγάλο βήμα του ελληνικού κόσμου: την εννοιολογική αυτονόμηση του γένους των Γραικών από το γένος των ορθοδόξων.

Η μνήμη μιας πόλης υπερβαίνει τον χωροχρόνο της ιστορίας της, καθώς συντίθεται τόσο από τα πραγματικά συγγραφικά βιώματα όσο και από τις λογοτεχνικές αναπαραστάσεις τους. Από τη μια μεριά υπάρχει η παράδοση, με τη μορφή της ιστορίας της λογοτεχνίας, και από την άλλη η ανατροπή, με τις διαδοχικές προσεγγίσεις σε θέματα που άπτονται των ιδεών και της αυτοσυνειδησίας των νεοελλήνων. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, ξεκινώντας από την ευτοπία του αρχαιολατρικού προσκυνήματος, η Αθήνα απολήγει στις φτωχογειτονιές όπου ζουν οι παπαδιαμαντικοί ήρωες. Από τις απαρχές ώς τα τέλη του 20ού αιώνα, η πολιτεία περνά, μέσα από διάφορα στάδια πυκνής ιστορικής δράσης μα και βαθιά υπαρξιακών αντιφάσεων, από την αστυφιλία στη σημερινή δυστοπία της κρίσης.

Ο Ζεφ, κυνηγημένος από τον πανάρχαιο αλβανικό Κώδικα, ζει κρυμμένος στην Ελλάδα, σε ένα γλυκό καταφύγιο, βιώνοντας μια προσωρινή ευτυχία, μεθυσμένος από τον ήλιο και τον έρωτα, μακριά από τα βλέμματα των συμπατριωτών του. Κουβαλάει μαζί με τις αναμνήσεις της πατρίδας του και τις παλιές κωδικοποιημένες συνήθειες που ρυθμίζουν τη ζωή του.

Θα καταφέρει να αποφύγει τη μοίρα του, ή μήπως ο ίδιος, δέσμιος των αρχαίων αιματηρών εθίμων και γοητευμένος από το μεγαλείο του Κώδικα, ως αναπόσπαστο τμήμα της ύπαρξής του, κρίνει ότι πρέπει να εφαρμοστεί πάνω του η τιμωρία;

Αλβανοί και Έλληνες προσπαθούν να συνυπάρξουν όχι μόνο μέσα από αυτά που τους ενώνουν αλλά και μέσα από τα στοιχεία που τους διαφοροποιούν. Και οι λιγοστές στιγμές ευτυχίας γίνονται ακόμα πιο πολύτιμες μπροστά στον σκοτεινό πανάρχαιο Κώδικα του Λεκ Ντουκαγκίνι, που ορίζει τη ζωή και τον θάνατο.