Grec

Ἡ ἀνέκδοτη ἀλληλογραφία τοῦ Μ. Καραγάτση μὲ τοὺς συμφοιτητές του Γιῶργο Ρωμανὸ καὶ Νικόλαο Κάλας μᾶς ἀποκαλύπτει ἄγνωστες πτυχὲς τῆς προσωπικῆς ἱστορίας του, ποὺ ἀφοροῦν –μεταξὺ ἄλλων– καὶ στὴ συγγραφὴ τοῦ Συνταγματάρχη Λιάπκιν (1933): «Τὸ ἔργο μου μᾶλλον θὰ ἐκδοθεῖ. Εἶναι καθαρὰ κομμουνιστικό. Μοῦ φαίνεται ὅτι σοῦ ἀνάγγειλα τὴν προσχώρησή μου στὶς ἰδέες τῆς Γʹ Διεθνοῦς», γράφει στὸν Ρωμανό, ἐνῶ παράλληλα πληροφορεῖ τὸν Κάλας γιὰ τὴν ἀναστάτωση ποὺ ἐπικρατεῖ στὸ θεσσαλικὸ κάμπο, προσδοκώντας τὴν «ἐπανάσταση». Ὁ Καραγάτσης γοητεύεται ἀπὸ τὶς ἰδέες τῆς κομμουνιστικῆς Ἀριστερᾶς σπρωγμένος ἀπὸ τὴ νεανικὴ ροπή του πρὸς τὴν ἀμφισβήτηση τῶν κοινωνικῶν στερεοτύπων, ἀλλὰ καὶ ἐπειδὴ θεωρεῖ τὸν ρεαλισμὸ ὡς τὴν ἐνδεδειγμένη μέθοδο γιὰ τὴν καλλιέργεια τοῦ νεοελληνικοῦ μυθιστορήματος. Οἱ ἐπιστολὲς ἀλλὰ καὶ οἱ ἡμερολογιακὲς σημειώσεις τοῦ 1931, ὅπως καταδεικνύει καὶ στὸ Ἐπίμετρό της ἡ Χριστίνα Ντουνιᾶ, δὲν μᾶς προσφέρουν μόνο ἐνδιαφέρουσες πληροφορίες γιὰ τὴ βιογραφία τοῦ Καραγάτση, ἀλλὰ ἐμπλουτίζουν τὶς γνώσεις μας σχετικὰ μὲ τὴ διαμόρφωση τοῦ λογοτεχνικοῦ πεδίου, στὶς ἀρχὲς μιᾶς κρίσιμης δεκαετίας καὶ συνεισφέρουν στὴν καλύτερη κατανόηση τοῦ ἔργου του.

Σκέπτομαι φίλοι που είστε όλοι εσείς μαζί μας απόψε εδώ σκέπτομαι το ρήμα επισκέπτομαι Ο Οιδίπους έρχεται εδώ επισκέπτης Επισκέπτεται τον τάφο του Αυτόν σκέπτεται Σκέπτεται και επισκέπτεται τον τάφο του Τον επισκέπτεται όχι σαν φίλος αλλά σαν ξένος Σαν ξένος έρχεται να ζητήσει φιλοξενία να φιλοξενηθεί στον τάφο του Ο Οιδίπους χρειάζεται προτού πεθάνει να γίνει πρώτα δε- κτός ως φιλοξενούμενος να φιλοξενηθεί εκεί όπου θα ταφεί Αυτήν την φιλοξενία φίλοι θα παρακολουθήσετε όλοι εσείς εδώ απόψε Και σάς φιλοξενώ σ’ αυτήν εγώ ένας Ξένος

Τον Αύγουστο του 1922, η Καθημερινή δημοσίευσε με διαφορά λίγων ημερών τα ιστορικά άρθρα "Οίκαδε" και "Οι Πομερανοί", που ξεσήκωσαν αμφότερα θύελλα αντιδράσεων μέσα στο έντονα πολωτικό κλίμα της εποχής του Εθνικού Διχασμού και εντυπώθηκαν έκτοτε στη συλλογική μνήμη.
Ποια ήταν όμως τα πραγματικά ελατήρια και η θέση για το Μικρασιατικό του Γεωργίου Βλάχου, εκδότη της εφημερίδας, και εντός ποιου πλαισίου ωθήθηκε η Καθημερινή στη δημοσίευση του "Οίκαδε", ενός άρθρου που υποτίθεται καλούσε τον στρατό να εγκαταλείψει τη Μικρά Ασία εν μέσω της τουρκικής επίθεσης που θα διέλυε το ελληνικό μέτωπο;
Ακόμη, πότε και υπό ποιες συνθήκες αποφασίστηκε η παραμονή του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία; Για ποιους λόγους απορρίφθηκαν οι εναλλακτικές που παρουσιάστηκαν;
Πώς αποκρυσταλλώθηκε η κυβερνητική πολιτική το κρίσιμο 1922; Ποιοι πολιτικοί συμβιβασμοί έγιναν και ποια ήταν η εμπλοκή του αρχιστράτηγου Χατζανέστη και του αρμοστή Στεργιάδη;
Τι θα αντιπροσώπευε μια αυτόνομη Ιωνική Πολιτεία και γιατί η δρομολόγησή της καθυστέρησε;
Μια διεξοδική, τεκμηριωμένη έρευνα που επιχειρεί να φωτίσει άγνωστες πλευρές και αστάθμητες παραμέτρους των τραγικών γεγονότων της Μικρασιατικής Καταστροφής. 

Επιχειρώντας να ερμηνεύσει κανείς την ευρεία και συμβολική χρήση του αριθμού 3, οδηγείται στις απαρχές της αριθμολογικής σκέψης, της φιλοσοφικής θέασης του κόσμου που στηρίζεται στα μαθηματικά και στις μυστικές, αριθμητικές αντιστοιχίες του επίγειου με το ουράνιο, του μικρόκοσμου με τον μακρόκοσμοo δηλαδή στην παράδοση που ξεκινά με τους Πυθαγόρειους και τον πλατωνικό Τίμαιο, και από τους Πατέρες της Εκκλησίας ως τους μυστικιστές της ύστερης αρχαιότητας, από τους αποκρυφιστές και αστρολόγους του Μεσαίωνα ως τον Κοπέρνικο και τον Κέπλερ, εκβάλλει στον Ρομαντισμό και στους μοντερνιστές επιγόνους του. Η αδρομερής καταγραφή, κοσμολογική και λογοτεχνική της ευρωπαϊκής θεωρίας των αντιστοιχιών, που συγκροτεί μια διαχρονική θεωρία της λογοτεχνίας, αποτελεί το πρώτο μέρος του βιβλίου. Το δεύτερο μέρος του επικεντρώνεται σε σημαντικές νεοελληνικές ποιητικές εκφράσεις αυτής της θεωρίας (δημοτικό τραγούδι, Σολωμός, Σεφέρης, Ελύτης, Εγγονόπουλος), αναδεικνύοντας το συμβολικό νόημα των λογοτεχνημένων τριάδων τους.

Οι υπεύθυνες απαντήσεις της επιστήμης και η παρούσα κατάσταση της έρευνας για την πρώτη αρχή του ελληνικού πολιτισμού. Πότε ξεκινά ο ελληνικός πολιτισμός; Πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την αφετηρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο; Σε ποιούς χρόνους και σε ποιές διαδικασίες μπορεί να αναχθεί η προέλευση του ελληνισμού των ιστορικών χρόνων; Το κυριότερο: πού μπορούμε να βρούμε, ως μέσοι Έλληνες αναγνώστες, υπεύθυνες απαντήσεις σε ερωτήματα τόσο σημαντικά και ευαίσθητα, μακριά από επικίνδυνες υπεραπλουστεύσεις και ακραίες ιδεοληψίες, από μυθομανείς "ερευνητές" χονδροειδούς ερασιτεχνισμού ή ενίοτε και αμφίβολης ψυχοπνευματικής ισορροπίας; Το βιβλίο αποτελεί ένα τόσο επιστημονικό όσο και συγγραφικό εγχείρημα. Λειτουργεί καταρχάς ως ένα συστηματικό και προσιτό εγχειρίδιο της μακροχρόνιας, διεθνούς επιστημονικής διερευνήσεως των απαρχών του ελληνικού πολιτισμού. Στο πλαίσιο αυτό επικαιροποιεί δραστικά τις γνώσεις του ευρύτερου ενδιαφερομένου κοινού στην Ελλάδα με δεδομένη την αληθινή κοσμογονία που τα τελευταία 25 περίπου χρόνια έχει συντελεστεί σε διεθνές επίπεδο τόσο στην μελέτη της προέλευσης των γλωσσών όσο και στην σχέση μεταξύ της αρχαιολογίας, της γλωσσολογίας, αλλά και άλλων εμπλεκομένων επιστημών. Οι πολλές και διαφορετικές θεωρίες που έχουν διατυπωθεί στην διεθνή επιστημονική κοινότητα περί της "ελεύσεως των Ελλήνων" ταξινομούνται κατά χρονικά παράθυρα, παρουσιάζονται αναλυτικά και σχολιάζονται κατά τον πλέον διεξοδικό, αλλά και εύληπτο τρόπο. Μέσα από ένα βασικό φροντιστήριο της προϊστορίας του Αιγαίου, αλλά και ενός ευρύτερου γεωγραφικού χώρου γίνεται κατανοητή η σύνθετη ιστορία της έρευνας του προβλήματος, καθώς και το υπόβαθρο των νέων, ανατρεπτικών πορισμάτων, στα οποία αυτή καταλήγει. Στις σελίδες του βιβλίου ο ομηρικός Οδυσσέας, η "Κάθοδος" των Δωριέων, οι μυστηριώδεις Πελασγοί, οι γραμμικές γραφές και τα πολυάριθμα μνημεία της προϊστορίας του Αιγαίου είναι μερικά μόνον από τα κομμάτια ενός μεγάλου και πολύπλοκου παζλ, το οποίο αποκαλύπτεται σιγά σιγά δίνοντας νέες, υπεύθυνες και αναπάντεχες απαντήσεις σε μια σειρά από σύνθετες, αλλά και συναρπαστικές ερωτήσεις. Απομένει να καταδειχθεί κατά πόσον μια διαφαινόμενη, ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήσει και στην αλλαγή διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων που αφορούν το παρόν και το μέλλον όχι μόνον της Ελλάδας, αλλά και της Ευρώπης.

"Αν πάω τώρα στο βιβλιοπωλείο της Εστίας, θα σου πω που είναι το κάθε βιβλίο, ποιο ράφι είναι εκείνο, που είναι πράγματα που τα έχω βάλει κι εγώ ακόμα εκεί πέρα που είναι. Το μυαλό μου ακόμα γυρίζει στο βιβλιοπωλείο. Λέω, αυτή την ώρα γίνεται αυτή η δουλειά, εκείνο το πράγμα, μου 'χει μείνει, δηλαδή δεν έχω ακόμα αποτοξινωθεί -και να βάλουμε τη λέξη αυτή εντός εισαγωγικών- από το περιβάλλον του βιβλιοπωλείου. Κι επίσης και τώρα ακόμα παρακολουθώ τις εκδόσεις, διαβάζω "Το Βήμα" κάθε Κυριακή, τις βιβλιογραφίες που βγάζουν οι εφημερίδες, τις κριτικές που γίνονται για τα βιβλία, αυτές που κάνει ο Κούρτοβικ, τι νέο βιβλίο βγαίνει... Δηλαδή μέσα στο μυαλό μου γυρίζει ακόμα η δουλειά. Το περιβάλλον του βιβλίου δε μου 'χει φύγει ακόμα." Το βιβλίο αυτό είναι το αποτέλεσμα της επεξεργασίας μιας σειράς από απομαγνητοφωνημένες συζητήσεις που είχε ο κύριος Νίκος Παντελάκης κατ' ιδίαν με τέσσερις συνομιλητές: τον Απόστολο Διαμαντή, τον Κυριάκο Ντελόπουλο, τον Παναγιώτη Σουλτάνη -ο οποίος είχε και την ευθύνη της τελικής σύνθεσης των απομαγνητοφωνήσεων- και την Εύα Καραϊτίδη, εκδότρια των εκδόσεων "Εστία".

"Εγώ έτσι κι αλλιώς κάποτε θα φύγω. Τούτη η φωνή πρέπει να μείνει. Είναι η φωνή όλων όσων μαρτυρούν εδώ, που φιλοδοξεί να φέρει σε σας την τρεμούλα της ψυχής, το δάκρυ, τον πόνο στρατιών ανθρώπων". "Τούτη τη φωνή" προβάλλει αυτό το βιβλίο. Τη φωνή χιλιάδων Ελλήνων, που στη διάρκεια της τριπλής ξένης κατοχής μεταφέρθηκαν βίαια έξω από τα σύνορα της πατρίδας. Μια ανεξερεύνητη πτυχή της ελληνικής Ιστορίας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, για πρώτη φορά σε βιβλίο.

Το βιβλίο αυτό αφηγείται την ιστορία της δημιουργίας μιας σφύζουσας καρναβαλικής κουλτούρας στη νεότερη Αθήνα, και συγχρόνως της εξημέρωσης του καρναβαλιού στον σύγχρονο κόσμο. Κατά την υπό εξέταση περίοδο οι Απόκριες άλλαξαν ριζικά, τόσο υπό την ηγεμονία της εκσυγχρονιστικής μερίδας της αστικής τάξης όσο και μέσα από πιο αφηρημένες διεργασίες όπως η εμπορευματοποίηση, η απομάγευση του κόσμου, η «διαδικασία του πολιτισμού». Η «κορυβαντιώσα ευθυμία» καταλάγιασε, τα «της αναιδείας θεάματα» περιορίστηκαν, τα νοήματα πέραν της διασκέδασης που υπήρχαν στις αποκριάτικες πρακτικές εξέλιπαν, και αυτές μετατράπηκαν σε αστικά θεάματα. Κι ωστόσο οι Απόκριες διατήρησαν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα, ως μια περίοδος ξεφαντώματος και απελευθέρωσης. Η ιστορία της αθηναϊκής Αποκριάς από την οθωμανική περίοδο μέχρι τον Μεσοπόλεμο περιλαμβάνει την εισαγωγή της ευρωπαϊκής αποκριάτικης κουλτούρας, τη διάδοση της μεταμφίεσης, την έξοδο των γυναικών στον δημόσιο χώρο, την ακμή και την παρακμή της καρναβαλικής σάτιρας, τη στροφή στα κέντρα διασκέδασης. Πρόκειται για μια ιστορία γεμάτη αντιθέσεις: λαϊκή και αστική κουλτούρα, ευρωπαϊκά πρότυπα και πατροπαράδοτα έθιμα, ορμές και πολιτισμός, νοσταλγία και πρόοδος, το καρναβάλι του δρόμου και οι διασκεδάσεις των αιθουσών· μια ιστορία στην οποία πρωταγωνιστούν πλανόδιοι μανάβηδες και τραπεζίτες, αποτυχημένοι ηθοποιοί και κυρίες του καλού κόσμου, βασιλιάδες και δημοσιογράφοι.

Τα κείμενα του βιβλίου μαρτυρούν έναν δεκάχρονο και πλέον (1957-1969) σταθερό προβληματισμό του Ρολάν Μπαρτ για το ένδυμα, γι' αυτό το, όπως πίστευε, ολικό κοινωνικό φαινόμενο. Προβληματισμός που θα κορυφωθεί, άλλωστε, με τη λαμπρή σημειολογική ανάλυση του βιβλίου του "Σύστημα της μόδας" (1967). Εκκινώντας από το όραμα του Σωσσύρ για μια ολική επιστήμη των σημείων, ο συγγραφέας οδηγείται πέρα από την παραδοσιακή ιστοριογραφία του ενδύματος (με τις λεπτομερείς απογραφές πολύτιμων ρούχων του παρελθόντος ή τη συσχέτισή τους με το «πνεύμα της εποχής»), και εφαρμόζει με τόλμη σκαπανέα τις κατακτήσεις της γλωσσολογίας στη μελέτη του ενδύματος. Μας προτρέπει να δούμε την ενδυμασία όχι ως μία αέναη ανανέωση αλλά ως ένα σύστημα που διέπεται από βαθύτατη κανονικότητα. Αυτή η εσωτερική περιπέτεια των μορφών του ενδύματος πρέπει να μελετηθεί, πριν να συσχετιστεί με οποιοδήποτε ιστορικό γεγονός. Διότι το ένδυμα, πέρα από την καθαρά πρακτική και καλλωπιστική του λειτουργία, επιτελεί προπάντων ως σύστημα μια σημασιοδοτική λειτουργία. Για την καλύτερη επεξήγησή της θα οριστούν θεωρητικά από τον συγγραφέα έννοιες όπως δανδισμός, λεπτομέρεια, μόδα, σικ, διάκριση, γούστο.

Η ραγδαία άνοδος των ακροδεξιών κομμάτων και ομάδων και η διεύρυνση του ακροατηρίου τους από τις αρχές του 21ου αιώνα συνοδεύονται από μια σημαντική μεταβολή στον τρόπο δράσης τους. Η αντιπαράθεση μεταφέρεται στο πεδίο της ταυτότητας και οι απροκάλυπτα ρατσιστικές θέσεις αντικαθίστανται από τον λόγο περί «πολιτισμικής διαφοράς» και «διαφύλαξης της ευρωπαϊκής ταυτότητας». Η πολιτισμική ηγεμονία της άκρας δεξιάς και η κανονικοποίηση των προταγμάτων της αποτελούν πλέον πρόκριμα για την πολιτική επικράτησή της. Με δεδομένο ότι η εκδοτική παραγωγή είναι ένας προνομιακός δείκτης της κυκλοφορίας και ανταλλαγής των ιδεών, το βιβλίο χαρτογραφεί τους εκδοτικούς διαύλους μέσω των οποίων διακινούνται οι ακροδεξιές και εθνικιστικές ιδέες στην Ελλάδα μετά τη Μεταπολίτευση. Ενδιαφέρεται για την ορατότητα και τη συνοχή που προσδίδει το βιβλίο σε μικρές και μεγαλύτερες ακροδεξιές ομάδες και για την ημι-αυτονομία του χώρου από τις λειτουργίες του «κατεστημένου» εκδοτικού πεδίου. Οι εγχώριες εκδοτικές πρωτοβουλίες εξετάζονται συγκριτικά με αντίστοιχα φαινόμενα στην Ευρώπη, ώστε να αποτιμηθεί ο χαρακτήρας της άκρας δεξιάς και των εθνικιστικών ομάδων στην Ελλάδα κατά την τελευταία πεντηκονταετία από μια σκοπιά που μέχρι τώρα δεν έχει απασχολήσει την έρευνα.