Essais & Culture

Από την κατάκτηση στην εξέγερση, μια διαδρομή τεσσάρων σχεδόν αιώνων. Από το Βυζάντιο στην Τουρκοκρατία κι από εκεί στην Επανάσταση. Από τις νομαδικές μετακινήσεις στη δημιουργία αυτοκρατοριών κι από εκεί στα έθνη-κράτη. Ο ρόλος του Ισλάμ, η σταδιακή υπεροχή των εκσυγχρονιστικών δυνάμεων στη ∆ύση. Στοιχεία που όρισαν τη νέα σχέση των Ελλήνων με την Ευρώπη. Η Ελλάδα συνδέει την Ευρώπη και συνδέεται η ίδια μαζί της, μέσα από τις αρχαίες της καταβολές. Η ελληνική εξέγερση και ανεξαρτησία δημιουργεί όμως νέες συνθήκες, νέες προκλήσεις αμοιβαίας αποδοχής. Το 1453 και το 1669, όταν ολοκληρώνεται η οθωμανική κατάκτηση ελληνικών εδαφών, έχουμε σειρά φαινομένων στην πνευματική ζωή που επηρεάζουν την πολιτική ιστορία. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και το 1821, στην αρχή της παλιγγενεσίας. Η ελληνική γλώσσα, που καθιστούσε ―με την ανάγνωση της ελληνόφωνης Καινής ∆ιαθήκης― προσβάσιμη για τους Χριστιανούς την ψυχική σωτηρία, οδηγεί στην ανακάλυψη των αρχαίων κειμένων, με την καθοδήγηση αποστόλων του ∆ιαφωτισμού. Η αφήγηση συναρπαστική, η διαδρομή εντυπωσιακή και, συχνά, άγνωστη.

O Γιάννης Μαρής υπήρξε κάτι πολύ περισσότερο από "πατριάρχης της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας": μαχητικός δημοσιογράφος στα χρόνια του αντικομμουνισμού και της λογοκρισίας, σημαντικός παράγων στα εκδοτικά και δημοσιογραφικά πράγματα της χώρας για 25 χρόνια και ταυτόχρονα υποδειγματικός "αφηγητής" αλλά και προικισμένος συγγραφέας, που μπορούσε να πλάθει πειστικούς χαρακτήρες, με προεξάρχοντα τον αντι-ήρωα πρωταγωνιστή των αστυνομικών του ιστοριών, αστυνόμο Γιώργη Μπέκα. Ο Μαρής ήξερε να σκηνοθετεί χωροχρονικά έναν ατμοσφαιρικό μυθιστορηματικό κόσμο στην καρδιά ή στα προάστια της πρωτεύουσας, στα κοσμοπολίτικα ελληνικά νησιά του ’50 και του ’60, στη Θεσσαλία των μεγαλοκτηματιών και των ληστών ή, ακόμα, στην Αθήνα των πρώτων Ολυμπιακών αγώνων. Στον τόμο αυτό συγκεντρώνονται πρωτότυπα κείμενα -γραμμένα ειδικά για την επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννησή του- από συγγραφείς, λογοτέχνες και δημοσιογράφους που αναδεικνύουν σημαντικές πτυχές του δημοσιογραφικού και συγγραφικού του έργου, τις οποίες επί δεκαετίες η κριτική είχε αγνοήσει επιδεικτικά: από την περίοδο της Μάχης στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο της εποχής, την επίδραση της γαλλικής κουλτούρας στην προσωπικότητα του συγγραφέα και την υποβλητική αθηναϊκή του τοπογραφία μέχρι τις λογοτεχνικές και συγγραφικές προϋποθέσεις που διαμορφώνουν δομικά το έργο του, τις ύστερες εκδόσεις, καθώς και την "πινακοθήκη" των ηρώων του. Παράλληλα παρουσιάζονται ανέκδοτα τεκμήρια (φωτογραφίες, χειρόγραφα, δακτυλόγραφα) από το αρχείο του συγγραφέα και το οικογενειακό αρχείο του γιου του, Άγγελου Τσιριμώκου, ο οποίος προλογίζει δικαιωματικά αυτό το οφειλόμενο hommage στον Γιάννη Μαρή.

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 κινητοποίησε διαφορετικές και συχνά ετερόκλητες δυνάμεις του Ελληνισμού που κατοικούσαν εντός και εκτός του ελλαδικού χώρου, οι οποίες κινήθηκαν συχνά σε διαφορετικές πορείες αλλά συνέκλιναν σ’ ένα πρωτοφανές για τα Βαλκάνια αλλά και για την Ευρώπη γεγονός, μια Εθνική Επανάσταση που θα προκαλούσε ρήγμα στον κόσμο των Αυτοκρατοριών όπως είχε συγκροτηθεί μετά το τέλος των Ναπολεόντειων πολέμων.Η Ελληνική Επανάσταση κατατάσσεται δικαιολογημένα στις μεγάλες επαναστάσεις που σφράγισαν την εποχή της Νεωτερικότητας. Η συμπλήρωση διακοσίων ετών από την έκρηξή της έχει εύλογα κορυφώσει το ενδιαφέρον των Νεοελλήνων προκειμένου να πληροφορηθούν τα βασικά χαρακτηριστικά της. Προς αυτή την κατεύθυνση στοχεύει και αυτή η νέα σειρά. Φιλοτεχνώντας τα πορτρέτα πέντε εκ των κορυφαίων προσωπικοτήτων της Ελληνικής Επανάστασης (Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Ιωάννης Καποδίστριας, Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, Ρήγας Φεραίος, Μπουμπουλίνα) και αναλύοντας πέντε από τις βασικές θεματικές που σχετίζονται με αυτήν (Το σχέδιο και η έκρηξη της Επανάστασης, Τα συντάγματα του Αγώνα, Εσωτερικές έριδες και διενέξεις, Από τη Σφαγή της Χίου στην Έξοδο του Μεσολογγίου, Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων στην Επανάσταση) φιλοδοξεί να συνεισφέρει στη δημόσια ιστορία και στον διάλογο για τον χαρακτήρα και τις μορφές της Παλιγγενεσίας των Ελλήνων. Τους τόμους της σειράς υπογράφουν διακεκριμένοι ιστορικοί και ειδικοί επιστήμονες, ακολουθώντας τους κανόνες της επιστημονικής έρευνας.

Μια νέα αφήγηση της Επανάστασης, απλή, χυμώδης, ζωηρόχρωμη, καρφώνει στον νου του αναγνώστη τα κύρια σημεία του πολέμου, αναδεικνύει τη δράση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων και, παρουσιάζοντας ανάγλυφες τις ροπές που διαιωνίστηκαν, δείχνει την ανάγκη να μάθουμε, ώστε να μπορέσουμε να αλλάξουμε. Με τις αδρές γραμμές της αποτελεί βοήθημα για όποιον πλησιάζει πρώτη φορά την Ελληνική Επανάσταση. Με τις νέες οπτικές γωνίες που εισάγει προκαλεί τον γνώστη σε αντίλογο. Ευκολοδιάβαστη αλλά όχι επιφανειακή, η μικρή αυτή Ιστορία, σαν καλό μυθιστόρημα, σε καλεί να ονειροπολήσεις, να οργιστείς, να θαυμάσεις, κυρίως όμως να σκεφτείς, να κρίνεις, να αμφισβητήσεις, να αντιπαραθέσεις, έτσι ώστε να πλησιάσεις το παρελθόν με την καυτή συνείδηση ότι ζει και δρα ακόμη σήμερα, οπότε, αν μεν το γνωρίζεις, μπορείς να το χαλιναγωγήσεις, ενώ αν το αγνοείς, το αφήνεις ανεξέλεγκτο να προσδιορίζει ένα μεγάλο μέρος της ζωής σου.

Το κλασικό αυτό έργο του Βρετανού στρατιωτικού, πολιτικού και διανοούμενου C. M. Woodhouse (1917-2001) παραμένει διεθνώς ένα από τα καλύτερα και πιο περιεκτικά βιβλία για την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Ήρωας πολέμου και ο ίδιος, ο περίφημος «Κρις» ή «Μόντι», συμπολεμιστής των Ναπολέοντα Ζέρβα και Άρη Βελουχιώτη στην αντίσταση κατά της γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα, επιδεικνύει διεισδυτική αντίληψη για τις στρατηγικές πλευρές της ελληνοτουρκικής σύγκρουσης. Συγχρόνως, με τη νηφαλιότητα και την ευαισθησία ενός ανυποχώρητου Ευρωπαίου φιλελεύθερου, αναδεικνύει τις περίπλοκες πολιτικές διαστάσεις ενός πρωτοπόρου εθνικοαπελευθερωτικού ξεσηκωμού, που κατάφερε να επιβληθεί ως νόμιμη επανάσταση σε πείσμα όλων των εσωτερικών και εξωτερικών εμποδίων της εποχής. Ο Woodhouse, ένας από τους λίγους Δυτικούς φιλέλληνες που δεν άφησαν ποτέ τα -πραγματικά ή φανταστικά- αρχαιοελληνικά ιδεώδη να επηρεάσουν τη ματιά τους για τους Νεοέλληνες και την αγάπη τους για τη νεότερη Ελλάδα, αποδεικνύεται εδώ τολμηρός και οξυδερκής στις κρίσεις του, ευρηματικός στη χρήση των πηγών του και γλαφυρός ως αφηγητής. Έτσι, προσφέρει στον σύγχρονο αναγνώστη ένα έργο φρέσκο, σαν να γράφτηκε μόλις χθες, αντάξιο της άσβεστης λάμψης του θέματός του.

H ανεξαρτησία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία ήρθε για τους Έλληνες έπειτα από σχεδόν μια δεκαετία σκληρού ένοπλου αγώνα και δοκιμασίας (1821-1830). Η κατακερματισμένη κοινωνία των επαναστατημένων στάθηκε εμπόδιο στον συντονισμό δυνάμεων οι οποίες συγκροτούσαν αντίπαλα δίκτυα, το καθένα με τη δική του ιεραρχία και τους δικούς του ξεχωριστούς στόχους. Δεν είναι συνεπώς περίεργο ότι μετά τη συνεργασία των δύο πρώτων ετών του Αγώνα ακολούθησαν οι εμφύλιες συγκρούσεις. Παρ’ όλα αυτά, η Επανάσταση ανταποκρίθηκε στη βασική φιλοδοξία όσων αγωνίστηκαν: τη δημιουργία ενός ενιαίου, ελεύθερου κράτους.

Μια συνθετική προσέγγιση του θεμελιακού για τους Έλληνες γεγονότος και των πρώτων χρόνων του νέου ελληνικού κράτους.

Η συμπλήρωση 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 αποτελεί σημαντική ευκαιρία για να προσεγγίσουμε και να γνωρίσουμε βαθύτερα τα γεγονότα που οδήγησαν στη συγκρότηση του ελληνικού αστικού κράτους, όπως και τις τοπικές και τις διεθνείς οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες αυτά εκδηλώθηκαν. Η ιστορική αποτίμηση της Επανάστασης του 1821, όπως και κάθε άλλου ιστορικού γεγονότος, εκκινεί από συγκεκριμένη ταξική οπτική, συνδέεται αντικειμενικά με τη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα κι επομένως αξιοποιείται και στη διαμόρφωση συγκεκριμένης συνείδησης αναφορικά με το επιθυμητό μέλλον. Συνεπώς αποτελεί πρωταρχική ανάγκη και αναπόσπαστη πλευρά της σημερινής ιδεολογικής - πολιτικής και ταξικής πάλης και της αναζήτησης της ιστορικής αλήθειας τόσο η αποδέσμευση της εργατικής τάξης και γενικά των λαϊκών στρωμάτων από το σύνολο των εκδοχών της αστικής ιστοριογραφίας όδο και η εξαγωγή χρήσιμων - από τη σκοπιά τους - ιστορικών συμπερασμάτων από την Επανάσταση του 1821.

Μόλις άνθησε ο Άρης στην Ελλάδα, άνθησε μαζί του κι η γλυκιά Μούσα, έγραφε στα 1888 ο Παλαμάς, συνδέοντας τον Σολωμό με τον Κάλβο. Δεν ήταν μόνοι τους οι δύο κορυφαίοι· πλάι τους βρέθηκαν κι αρκετοί άλλοι, που αμέσως μετά το ξέσπασμα του Αγώνα ένιωσαν πως κάτι έπρεπε ν’ αλλάξει στο ποιητικό τοπίο. Στα χρόνια της Επανάστασης προσέχτηκαν και εκδόθηκαν όχι όμως από Έλληνα και τα τραγούδια του αγράμματου λαού. Παράλληλα με τη λογοτεχνία άνθησε και η σκέψη. Οδηγός κι εδώ ένας κορυφαίος, ο Κοραής· η νεωτερικότητα εισβάλλει στον ελληνικό χώρο την ίδια στιγμή που οι άνθρωποι πολεμάνε να διατηρήσουν την ελευθερία που κέρδισαν γρήγορα το 1821, μα έπρεπε και να την κρατήσουν ζωντανή. Από τα τυπογραφικά μηχανήματα που στέλνουν οι Φιλέλληνες στη Ρούμελη, την Πελοπόννησο, τα νησιά, βγαίνουν εφημερίδες, πολιτικά φυλλάδια και βιβλία, όλα προσανατολισμένα προς τις ευρωπαϊκές αξίες: την αδέσμευτη σκέψη, τα δημοκρατικά ιδεώδη, την απόλυτη ελευθεροτυπία. Τα περισσότερα, μεταφρασμένα έργα των μεγάλων δασκάλων του Διαφωτισμού, αλλά κοντά τους και ορισμένα πρωτότυπα. Ωστόσο η εκρηκτική δυναμική δεν επέζησε, ο Σολωμός και ο Κάλβος σώπασαν, τα καινούρια μονοπάτια έσβησαν, και η επανεκκίνηση που δοκίμασαν στα 1830 ο Παναγιώτης Σούτσος και ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής δεν είχε συνέχεια. Η παράδοση της Επανάστασης στάθηκε η υποδομή της καινούριας ορμής που έφερε η γενιά του 1880.

Το ανά χείρας δοκίμιο αποτελεί μία προσπάθεια να συναχθούν τα κυριότερα συμπεράσματα μιας διαδρομής 200 χρόνων μέσα από την παράθεση και την ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων.
Το πρώτο μέρος, «Η Μεγάλη Ιδέα», αποτελεί την περιγραφή της μακράς ελληνικής επανάστασης εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας που αρχίζει από το 1821 και ολοκληρώνεται στα 1919-1920. Και αν προς στιγμήν φάνηκε πως θα γνώριζε ένα αίσιο τέλος, σχεδόν ταυτόχρονα, το 1922, θα καταλήξει στη μεγάλη διάψευση.
Το δεύτερο μέρος, ο «Εμφυλιακός Ιδεασμός», αφορά την περίοδο 1922-2021 όταν ο λίγο πολύ σταθεροποιημένος γεωγραφικά ελληνισμός δοκιμάζει να βρει τη θέση του στον κόσμο των εθνών και της παγκοσμιοποίησης. Μετά δε από ποικίλες και κάποτε δραματικές ιστορικές περιπέτειες, κάτω από τον αστερισμό αλλεπάλληλων εμφυλίων διαμαχών, αρχίζοντας από τον Διχασμό, θα βρεθεί και πάλι μετέωρος - απέναντι στον ίδιο αντίπαλο, τη νεοθωμανική Τουρκία.
Και καθώς η Τουρκία διεκδικεί απειλητικά την «επιστροφή» της Ελλάδας σε μια νεο-οθωμανική σφαίρα κυριαρχίας, ακυρώνοντας το επαναστατικό κεκτημένο του 21, οι Έλληνες καλούνται να ολοκληρώσουν το ανολοκλήρωτο 1821, σε μια ενάρετη επιτέλους σύμπτωση έθνους και κράτους. Επιστρέφοντας, στο πρόταγμα της γενιάς του 1930, να ολοκληρώσουν οικονομικά, πολιτισμικά, γεωπολιτικά, αυτό που δεν μπόρεσαν να ολοκληρώσουν εδαφικά. Έσχατα όπλα τους, η ιστορική και πολιτισμική συνέχεια, η υψηλή γεωπολιτική σημασία του ελληνικού χώρου, η γλώσσα και η πνευματική τους παράδοση - πέραν της δυτικής νοησιαρχίας και του ανατολικού ολοκληρωτισμού.