Philosophie

Αγαπητοί τζιχαντιστές... Δεν πρόκειται ούτε για λιβελογράφημα, ούτε για φάρσα, ούτε όμως και για κάποια από τις συχνές προκλήσεις με τις οποίες διασκεδάζουν τα τελευταία χρόνια οι μηντιακοί διανοούμενοι και το κοινό. [...] Ο Μυρέ μιλά για μια βρυκολακιασμένη Δύση. Μιλά για τον πολιτισμό που κατάφερε μέσα σε πενήντα χρόνια να αυτοκαταστραφεί, για έναν πολιτισμό που μπόρεσε να εξαντλήσει ολόκληρη τη ζωτική του δύναμη, που πέτυχε να αποξηράνει μέχρι και την τελευταία ικμάδα του στοιχείου που συγκροτούσε την ιδιοσυγκρασία του και στάθηκε έτσι ικανός να παρεκκλίνει απόλυτα από τις αξίες του, τουτέστιν από την "κριτική σκέψη, το πνεύμα της σύγκρουσης και την ικανότητα ν' αφομοιώνουμε το Κακό και το δαιμονικό προκειμένου να τα κατανοούμε και να τα πολεμούμε". - Λάκης Προγκίδης

"""Η εκμετάλλευση του Βερολίνου ως πόλης - σύνορο ήταν ανέκαθεν μια σταθερά της αμερικανικής μεταπολεμικής πολιτικής. Προφανώς, μια ειρήνευση με τη Ρωσία θα μετακινήσει αυτό το παιχνίδι προς την Ιερουσαλήμ, πόλη - σύνορο του ""χριστιανικού έθνους"". Η σύγκρουση ανάμεσα στον Αβελάρδο και τον Βενάρδο είναι και πάλι στην επικαιρότητα, μόνο που τώρα οι απαντήσεις είναι εκ των προτέρων γνωστές και μόνον οι ανόητοι συναρπάζονται."" ""Αγριότητα, βαρβαρότητα και πολιτισμός"" (1963) Ο μεγάλος Δανός καλλιτέχνης και φιλόσοφος Άσγκερ Γιορν (1914-1973), ένας από τους πιο ευαίσθητους δέκτες και οξυδερκείς πομπούς των προβλημάτων της σύγχρονης εποχής, επιχειρώντας ένα ξεπέρασμα της διαλεκτικής σκέψης και της κβαντικής σύλληψης, προτείνει εδώ ένα βαθύτατο και ριζικό φιλοσοφικό αναπροσανατολισμό με καταλυτικές συνέπειες στο πεδίο της ανθρωπολογίας και της τέχνης όσο και της πολιτικής. Τουλάχιστον το γεγονός ότι, μεσ' από αυτή την απόπειρα που ""προέβλεψε"" πριν από σαράντα χρόνια τις δραματικές εξελίξεις που παρακολουθούμε σήμερα σε όλη σχεδόν την έκταση του πλανήτη, θα πρέπει να μας κάνει να τον ακούσουμε με ιδιαίτερη προσοχή."

Σχεδόν όλα όσα ονομάζουμε "ανώτερη καλλιέργεια" βασίζονται στην εκπνευμάτωση [...] της βαναυσότητας [...]. Η επώδυνη ηδυπάθεια που εκπέμπει η τραγωδία, έχει βάση της το απάνθρωπο, το άγριο. Ο λεγόμενος έλεος της τραγωδίας, αλλά και καθετί υψηλό, ως τ' ανώτερα και γλυκύτατα ρίγη της μεταφυσικής, αντλεί τη ηδύτητά του αποκλειστικά απ' τα συστατικά της αγριότητας που περιέχει. Οι Ρωμαίοι με τις αρένες τους, οι Χριστιανοί μες στην έκσταση του Σταυρού, οι Ισπανοί με τα ικριώματα και τις ταυρομαχίες τους, [...] οι εργάτες των παρισινών προαστίων που νοσταλγούν αιματηρές επαναστάσεις [...] - όλοι απολαμβάνουν και ζητούν φλογερά να πιουν το μεθυστικό πιοτό της μεγάλης Κίρκης "Αγριότητας".

Η Αθηναίων Πολιτεία είναι η σπουδαιότερη πηγή που διαθέτουμε για την αρχαία δημοκρατία. Τα ιστορικά κεφάλαια του κειμένου περιγράφουν τη διαδρομή που οδήγησε την Αθήνα σε αυτό το επίτευγμα, ενώ το δεύτερο, συστηματικό του μέρος αφορά την καταγραφή των θεσμών της, δίνοντας στον σημερινό αναγνώστη μια αίσθηση της πρωτοποριακής οργάνωσης που χαρακτηρίζει τη δημόσια διοίκηση της πόλης κατά την κλασική εποχή. Πληροφορίες για την οργάνωση του πληθυσμού στους δήμους, για τη διαδικασία εκλογής των διαφόρων αξιωματούχων και για το περιεχόμενο των αρμοδιοτήτων τους, για τη σύσταση και τις συνεδριάσεις των λαϊκών δικαστηρίων, καθώς και για πολλά άλλα ζητήματα που ρυθμίζονταν με συγκεκριμένο τρόπο από την πολιτεία.
Όμως εξίσου σημαντική είναι η αξία του κειμένου για την κατανόηση της ερευνητικής μεθόδου του Αριστοτέλη. Η πραγματεία εντάσσεται στο φιλόδοξο πρόγραμμα της καταγραφής 158 πολιτευμάτων που συνέταξε ο ίδιος σε συνεργασία με τους μαθητές του (αποτελώντας και το μοναδικό εκτενές σωζόμενο δείγμα της), εφαρμόζοντας βασικές κατηγορίες της πολιτικής του σκέψης, όπως η θεωρία των πολιτευμάτων ή η σχέση του πολιτεύματος με την ταυτότητα του κυρίαρχου σώματος.
Η νεοελληνική μετάφραση του αρχαίου κειμένου, η εισαγωγή και η συνολική επιμέλεια του τόμου είναι της Χλόης Μπάλλα, επίκουρης καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ιδιαίτερα χρήσιμα για την παρακολούθηση του ιστορικού πλαίσιου είναι τα εισαγωγικά σχόλια που συνέταξε, ειδικά για την παρούσα έκδοση, ο Robert W. Wallace, καθηγητής κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο Northwestern των ΗΠΑ, ο οποίος υπογράφει και τον πρόλογο του βιβλίου.

Οι γάτες δεν έχουν ανάγκη τη φιλοσοφία. Ακολουθώντας τη φύση τους, είναι ευχαριστηµένες µε τη ζωή που τους προσφέρει. Στους ανθρώπους, από την άλλη, η δυσφορία για την ίδια τους τη φύση µοιάζει φυσική. Το ανθρώπινο ζώο δεν παύει ποτέ να πασχίζει να γίνει κάτι που δεν είναι. Οι γάτες δεν κάνουν καµία τέτοια προσπάθεια. Μεγάλο µέρος του ανθρώπινου βίου συνίσταται στον αγώνα για ευτυχία. Για τις γάτες, από την άλλη, η ευτυχία είναι η βασική τους κατάσταση. Κατέχουν µια έµφυτη ευτυχία την οποία οι άνθρωποι συνήθως αδυνατούν να κατακτήσουν. Οι άνθρωποι δεν µπορούν να γίνουν γάτες. Εντούτοις, εάν παραµερίσουν την ιδέα ότι είναι ανώτερα πλάσµατα, µπορεί να κατανοήσουν πώς οι γάτες ευηµερούν χωρίς να αναζητούν εναγωνίως πώς να ζουν.

Δεν είναι δουλειά της αισθητικής να σου πει ποια έργα τέχνης είναι καλά και ποια είναι κακά. Ούτε είναι δουλειά της αισθητικής να σου πει ποιες εμπειρίες αξίζει να βιώσεις. Αν μια εμπειρία αξίζει για σένα, γίνεται έτσι ένα δυνάμει θέμα αισθητικής. Μπορείς να ζήσεις τις αισθητικές σου συγκινήσεις όπου τις βρίσκεις. Η αισθητική δεν είναι ένας εξειδικευμένος οδηγός που σου λέει ποιες εμπειρίες επιτρέπονται και ποιες όχι. Ούτε ένας χάρτης που σε βοηθά να τις βρεις. Η αισθητική είναι ένας τρόπος ανάλυσης του τι σημαίνει να βιώνεις αυτές τις εμπειρίες. Η αισθητική είναι, και θα έπρεπε να είναι, απολύτως μη επικριτική.

Στο κείμενο αυτό, που ο Αντόρνο θεωρούσε από τα σημαντικότερά του, βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη ένας πυκνός ιστός φιλοσοφικών στοχασμών, κοινωνιολογικών παρατηρήσεων και πολιτικών θέσεων, με άξονα την αισθητική: αναγνώριση της αφετηρίας της τέχνης στην κοινωνική ζωή αλλά και υπεράσπιση της αυτονομίας της απέναντι σε αυτήν ανατρεπτική κριτική των καθιερωμένων αισθητικών κατηγοριών του ωραίου, της μορφής, του περιεχομένου, της μίμησης, της αρμονίας, της ενότητας καταγγελία της πολιτιστικής βιομηχανίας αλλά και επιφύλαξη απέναντι σε απατηλές μορφές πρωτοπορίας αμφισβήτηση κάθε προσπάθειας αναστήλωσης του παραδοσιακού και ένθερμη υποστήριξη της μοντέρνας τέχνης, που πραγματώνεται στα έργα μοναδικών δημιουργών όπως ο Προυστ, ο Μπέκετ, ο Σαίνμπεργκ, ο Κλέε ή ο Τσελάν…

Ο Αντόρνο σκόπευε να χρησιμοποιήσει ως μότο του βιβλίου έναν αφορισμό του Σλέγκελ: «Σε αυτό που αποκαλείται φιλοσοφία της τέχνης λείπει συνήθως ένα από τα δύο: ή η φιλοσοφία ή η τέχνη». Η Αισθητική θεωρία είναι καρπός αυτής της ανέλπιστης συνάντησης.

Το κείμενο της Αισθητικής θεωρίας, όπως το βρήκαν οι επιμελητές τον Αύγουστο του 1969 και το εξέδωσαν όσο πιο πιστά γινόταν, είναι ένα έργο σε εξέλιξη (work in progress) και όχι ένα αποπερατωμένο βιβλίο έτοιμο για εκτύπωση. Λίγες μέρες πριν από τον θάνατό του ο Αντόρνο έγραφε σε μια επιστολή ότι για την τελική εκδοχή «απαιτείται ακόμη μια απεγνωσμένη προσπάθεια», «αλλά αφορά κυρίως την οργάνωση, όχι πλέον την ουσία του βιβλίου», αφού, όπως δηλώνει, «κατά βάση όλα έχουν διατυπωθεί». Έτσι λοιπόν το έργο στο σύνολό του απέμεινε ένας κορμός, ο οποίος μαζί με την Αρνητική διαλεκτική και ένα έργο ηθικής φιλοσοφίας που σχεδίαζε να γράψει, σύμφωνα με τη βούληση του Αντόρνο θα «αντιπροσώπευε αυτά που έχω να ρίξω στην πλάστιγγα».

Κεντρικό αντικείμενο για τον στοχασμό του πρώιμου Νίτσε, όπως φανερώνουν τα κύρια συγγράμματα της περιόδου αυτής, αποτελεί η αρχαία ελληνική τραγωδία. Υπό το πρίσμα της μεταφυσικής και της αισθητικής θεωρίας του Σοπεγχάουερ, ο Νίτσε πραγματεύεται την ακμή και την παρακμή του "αρχαίου μουσικού δράματος" ως αποφασιστικό κεφάλαιο στην ιστορία ολόκληρου του δυτικού πολιτισμού. Η αττική τραγωδία, κατά τον φιλόσοφο, αποτελούσε ολοκληρωμένο έργο τέχνης, σύνθεση ποίησης, πλαστικών τεχνών, χορού και μουσικής, γεννήθηκε δε από τον συγκερασμό δύο πολύ ιδιαίτερων στοιχείων, του "απολλώνιου" και του "διονύσιου". Το κορυφαίο αυτό επίτευγμα του ελληνικού πνεύματος διαβρώθηκε, ωστόσο, από τον σωκρατικό ορθολογισμό και την σωκρατικού χαρακτήρα αισθητική του Ευριπίδη, οδηγούμενο έτσι στον αφανισμό.

Το τρία κείμενα που συμπεριλαμβάνονται στην παρούσα έκδοση ("Το ελληνικό μουσικό δράμα", "Ο Σωκράτης" και η τραγωδία και "Η διονύσια κοσμοθεώρηση") αποτελούν τα κύρια τεκμήρια του εντατικού στοχασμού του Νίτσε για την τραγωδία, που παρουσιάσθηκε εν τέλει συνολικά στη "Γέννηση της τραγωδίας", το κύριο έργο της πρώιμης περιόδου του φιλοσόφου. Δεν αποτελούν ωστόσο απλώς προεργασία για το έργο αυτό, καθώς αναπτύσσουν διανοήματα που εκεί είτε παρουσιάζονται υπό διαφορετικό φως είτε και απουσιάζουν εντελώς. Ο γνώστης μάλιστα της νιτσεϊκής φιλοσοφίας δεν θα δυσκολευτεί να εντοπίσει στα τρία αυτά κείμενα στοιχεία που, συχνά αναδιατυπωμένα και μετασημασιοδοτημένα, διαπνέουν όλον τον μεταγενέστερο στοχασμό του φιλοσόφου.

"Ο μεγάλος άνθρωπος ξέρει πότε και πού είναι μικρός. Ο Ανθρωπάκος δεν ξέρει ότι είναι μικρός και φοβάται να το μάθει".

Ο ψυχαναλυτής Βίλχελμ Ράιχ έβλεπε μέσα στον καθημερινό άνθρωπο -αυτόν στον οποίο αποδίδουμε τις ονομασίες μέσος όρος, κοινή γνώμη- τα ψήγματα της φασιστικής ιδεολογίας και του ολοκληρωτισμού. Ο άνθρωπος που καταπιέζεται, που δεν αναλαμβάνει ευθύνες, που δεν κρίνει τα κακώς κείμενα, που δεν μετέχει σε συλλογικότητες μπορεί να φερθεί με ακόμα πιο σκληρό τρόπο και να καταχραστεί την εξουσία όταν αποκτήσει δύναμη. Ο συγγραφέας που κυνηγήθηκε και φυλακίστηκε για τις ιδέες του σε αυτό το βιβλίο ασκεί κριτική στον μέσο νευρωτικό άνθρωπο για τη μικρότητα και την παθητικότητα με την οποία χειρίζεται όλα τα κρίσιμα ανθρώπινα ζητήματα.

Ο Αμερικανός φιλόσοφος Donald Davidson ήταν ένας από τους προεξάρχοντες φιλοσόφους του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Οι εργασίες του στη φιλοσοφία της πράξης, στη φιλοσοφία του νου και στη φιλοσοφία της γλώσσας αποτέλεσαν ορόσημο για την αναλυτική φιλοσοφία. Με ενιαία και συνεκτική φιλοσοφική θεώρηση ο Davidson διαφωτίζει ζητήματα όπως η δυνατότητα γνώσης του εξωτερικού κόσμου και του άλλου νου, ο σκεπτικισμός, ο σχετικισμός, η έννοια του τεκμηρίου και της εμπειρίας και οι συνθήκες συγκρότησης της γλώσσας και της νόησης. Ίσως να μην αποτελεί υπερβολή η σύγκριση από τον Richard Rorty του Davidson με τον Wittgenstein και η πρόβλεψή του ότι σε λίγους αιώνες από τώρα οι ιστορικοί της φιλοσοφίας θα γράφουν για τις αλλαγές που επέφερε ο Davidson στην ανθρώπινη αυτοεικόνα. Στο Truth and Predication (Αλήθεια και Κατηγόρηση), το οποίο δημοσιεύτηκε σε μορφή μονογραφίας το 2005 μετά το θάνατό του, ο Davidson επικαλείται μια έννοια αλήθειας προκειμένου να πραγματευτεί εκ νέου το παλαιό πρόβλημα της κατηγόρησης. Από το βιβλίο παρελαύνουν οι σπουδαιότερες θεωρίες για την αλήθεια, η θεωρία αντιστοιχίας, η αλήθεια ως συνοχή, η πραγματιστική θεωρία αλήθειας, η συσταλτική θεώρηση της αλήθειας. Επισημαίνονται τα προβλήματά τους και αντιπαρατίθενται στην έννοια της αλήθειας που προασπίζεται ο Davidson. Από το βιβλίο παρελαύνουν ακόμη οι σπουδαιότερες θεωρίες κατηγόρησης, η πλατωνική θεωρία των Ιδεών, η αριστοτελική θεωρία, η θεωρία του Frege, του Russell και του Strawson. Αυτές οι θεωρίες ελέγχονται και κρίνονται από τη δυνατότητά τους να απαντήσουν σε ένα και μοναδικό ζήτημα, το ζήτημα της ενότητας της πρότασης, όπως αυτό τίθεται στον πλατωνικό Σοφιστή. Στο Αλήθεια και Κατηγόρηση ο Davidson, για ακόμη μια φορά, αναδεικνύει την τεράστια εμβέλεια των φιλοσοφικών θεωρήσεών του. Μια ταρσκιανή, αλλά εφαρμόσιμη σε φυσικές γλώσσες και εμπειρικά ελέγξιμη από τη γλωσσική συμπεριφορά ομιλητών θεωρία αλήθειας συνιστά και μια θεωρία κατηγόρησης που μπορεί επάξια να αναμετρηθεί με το πρόβλημα που τίθεται στον πλατωνικό Σοφιστή.