Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Στις 13 Αυγούστου του 1893 οι αναγνώστες της εφημερίδας "Ακρόπολις" διαβάζουν, μεταξύ άλλων, τα εξής σε σημείωμα γραμμένο από τον Βλάση Γαβριηλίδη: «Είνε ο τίτλος νέου έργου του συνεργάτου της "Ακροπόλεως" κ. Αλεξ. Παπαδιαμάντη, το οποίον από αύριον αρχίζομεν δημοσιεύοντες. [...] Ο "Βαρδιάνος" δεν είναι συρραφή απελπιστικών εικόνων· είνε διήγημα, έχον μεν βάσιν χολερικάς αναμνήσεις, αλλ' εξεικονιζομένας υπό του τερπνού και ευθύμου καλάμου του συγγραφέως. Η φιλοσοφία του κ. Παπαδιαμάντη είνε εύθυμος, και αν που εις τον "Βαρδιάνον" εκτίθεται καμμία εικών λυπηρά, έπεται όμως αμέσως άλλη ευχάριστος, απολαυστική, γελαστή. Εν τω όλω του το νέον διήγημα θα κατακτήση, είμεθα βέβαιοι, τους αναγνώστας του, και καθ' ας ημέρας δεν λείπει ο λόγος περί χολέρας, ο "Βαρδιάνος" θα αποτελέση εύθυμον αντίρροπον κατά του φόβου και της λύπης ην γεννά η ανάγνωσις των περί των προόδων της φοβέρας νόσου ειδήσεων». Εκείνο που μένει στον αναγνώστη είναι η δροσιά ενός παραμυθητικού ίσκιου αγάπης, που αντιμάχεται τον θάνατο και το Κακό. Ένας ίσκιος από «... μονήρες δένδρον, δρυν, εκτοπισθείσα εκεί μακράν των κραταιών συντρόφων της του δρυμώνος, δια να δροσίζη με την σκιάν της τους εν στενοχωρία και αποκλεισμώ ταξιδιώτας, τους τελούντας την κάθαρσιν εις το λαζαρέτον. Εκεί υπό την σκιάν εκείνην πολλοί ρεμβασμοί ανειλίχθησαν αοράτως ανερχόμενοι ανά τους χλωρούς κλώνας και την ανήλιον φυλλάδα του μονήρους δένδρου, και πολλοί πόθοι εστάλησαν υπερπόντιοι πέραν εις την χαρίεσσαν πολίχνην με τους λευκούς τοίχους και με τα κυανά παράθυρα και τους κομψούς εξώστας, όπου χαριέσταται βαθύμαλλοι κεφαλαί προέκυπταν συχνά, και όπου γαλανά ή μαύρα όμματα έστελλον κρυφούς έρωτας και γλυκείς ίμερους υπεράνω του κύματος πέραν του λιμένος». Ίσκιος μεγάλου δέντρου, όπου προστρέχουμε όλοι, ορφανοί και ξεμεινεμένοι.

non-exchangeable & non-refundable

Από το σύνολο του διηγηματικού έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, ο δοκιμιογράφος Κωστής Παπαγιώργης επιλέγει να παρουσιάσει μόνο δέκα τέσσερα έργα. Αλλά όπως παρατηρεί, σ` αυτό το Ανθολόγιο θα έπρεπε να περιλαμβάνει δύο μόνο διηγήματα· αν τα δύο έγιναν δεκατέσσερα ο λόγος είναι απλός: προσθέσαμε μια ντουζίνα διηγήματα που πλησίασαν το άκρον άωτον αλλά για κάποιους λόγους, εγγενείς στη δημιουργία του Σκιαθίτη, δεν το έφτασαν». Έχει σημασία η άποψη του συγκεκριμένου ανθολόγου, γιατί ενώ θεωρεί τη γλώσσα του συγγραφέα ένα κατασκεύασμα και τον κόσμο που μας δίνει σχεδόν ανύπαρκτο, τίποτα ο ίδιος δεν θα άλλαζε στο έργο αυτό. «Κάτι πρωτοφανές τελέστηκε χάρη στη γραφίδα του Παπαδιαμάντη -γράφει-, το ζήτημα είναι αμιγώς πνευματικό, ενώ τα υπόλοιπα παρέλκουν». Μαζί με τα 14 διηγήματα του Σκιαθίτη -«άνευ [του οποίου] ντόπια λογοτεχνία δε νοείται»- ο αναγνώστης καλά θα κάνει να διαβάσει προσεκτικά και τα όσα έχει να πει ο ανθολόγος.

Ένα ανθολόγιο διηγημάτων του Παπαδιαμάντη δε μπορεί να αποσκοπεί σε τίποτα διαφορετικό από την εύρεση του ζωτικού του κέντρου. Όλα τα διηγήματα είναι γνωστά, όλα έχουν την αναγνωστική του ιστορία ήδη από τα χρόνια του δημοτικού σχολείου. Μεγαλωμένοι με τον θρύλο της Φόνισσας, τη φήμη των χριστουγεννιάτικων και των πασχαλινών διηγημάτων, τελικά μάθαμε να διαβάζουμε στα κείμενα αυτά που μάθαμε από τον περίγυρο. Άλλωστε και ο ίδιος ο συγγραφέας δεν απείχε και πολύ από αυτή την διαδεδομένη σύμβαση. Ο αστερισμός των διηγημάτων κατείχε στην καρδιά του τη θέση ενός μύχιου υποκατάστατου μιας ζωής που δεν έζησε. Ήταν αυτόκλητος θεματοφύλακας μιας κοινότητας και ελάχιστα μέλος της. Αλλά για τον αναγνώστη που έχει το προνόμιο του διαρρεύσαντος χρόνου, άρα και τον απεγκλωβισμό του έργου από τα όρια της εποχής, τα διηγήματα διαφοροποιούνται. Κάτι πρωτοφανές τελέστηκε χάρη στη γραφίδα του Παπαδιαμάντη, το ζήτημα είναι αμιγώς πνευματικό, ενώ τα υπόλοιπα παρέλκουν. Ο σκιαθίτικος κόσμος που έφερε στο φως δεν ήταν κάτι χειροπιαστό, ορατό σε όλα τα μάτια, απεναντίας τον συνέθεσε σχεδόν κατά σύμπτωση, τον έπλασε γλωσσικά έστω κι αν δεν υπήρχε. Το κέντρο του έργου, ο Νεκρός Ταξιδιώτης και οι Ελαφροΐσκιωτοι, δεν ανάγονται πουθενά. Θα λέγαμε οτι το συγγραφικό δαιμόνιο το «έκλεψε» κυριολεκτικά από τα φυλλοκάρδια του Σκιαθίτη και το παρέδωσε στο μέλλον.

Περιεχόμενα: Η Σταχομαζώχτρα Στο Χριστό, Στο Κάστρο Ο Αμερικανός Υπηρέτρα Φώτα - Ολόφωτα

"Ο Παπαδιαμάντης, βασανισμένος από τα πάθη του, ερωτικά και άλλα, που δεν έχουν τελειωμό, όπως μας λέει η φώκια στο μοιρολόι της, προσπαθεί να τα ξορκίσει με τη γραφή του. Με την ασύλληπτη - όπως τη χαρακτηρίζει ο Γρηγόριος Ξενόπουλος - μέθοδό του τα καταγράφει προσφυώς στο μεγαλύτερο μέρος του έργου του, δημιουργώντας ένα ερωτικό σύμπαν, όπου συναιρούνται θαυμαστά η θλίψη με την εγκαρτέρηση". Μια ξεχωριστή προσέγγιση του Παπαδιαμάντη μακριά από δογματισμούς και εμμονές, με βάση αποκλειστικά τα ίδια τα διηγήματά του, όπου είναι διάχυτη η ερωτική διάθεση, γεγονός που καθιστά συναρπαστική την ανάγνωσή τους. Ένας Παπαδιαμάντης χωρίς ετικέτες: ούτε ηθογράφος ούτε φτωχός ούτε άγιος, αλλά ένας άνθρωπος που πάσχει και προσπαθεί να βρει παρηγοριά στη γραφή.

non-exchangeable & non-refundable

"Η Μετανάστις" (1879), το πρώτο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (1851-1911), είναι μια δραματική ερωτική ιστορία. Η Μαρίνα, που χάνει στη Μασσαλία μάνα και πατέρα κατά τον φοβερό λοιμό του 1720, μεταφέρεται ασφαλής από τον Ζέννο στη Σμύρνη, την πατρίδα της. Ο Ζέννος είναι ερωτευμένος με τη Μαρίνα, η οποία, μόλις συνέλθει από τη συμφορά που τη βρήκε, θα ανταποκριθεί στον έρωτά του. Οι δύο νέοι αρραβωνιάζονται, ο γάμος όμως δεν θα γίνει ποτέ. Η πλεκτάνη που εξυφαίνει εναντίον της Μαρίνας η αντίπαλη ερωτική πλευρά θα την οδηγήσει τελικά στο θάνατο και τον Ζέννο στην εξαφάνιση από προσώπου γης.
Είναι άραγε ο έρωτας, φαίνεται να αναρωτιέται ο Παπαδιαμάντης στη "Μετανάστιδα", ένα πάθος που οδηγεί μοιραία στην καταστροφή; Ή μήπως πρόκειται απλώς για πολεμική τέχνη, με κύριο όπλο το δόλο, και χάνει όποιος δεν ξέρει να την ασκεί; Ποια μοίρα μπορεί να έχει σε τέτοιο πόλεμο ένας τίμιος άνθρωπος; Υπάρχει τελικά ευτυχισμένος έρωτας; Αυτός που ονομάστηκε "άγιος των ελληνικών γραμμάτων" ανιχνεύει στο συγγραφικό ξεκίνημά του, με τόλμη και οξυδέρκεια, την ερωτική περιοχή.

Ο μπαρμπα-Γιάννης ο Λιοσαίος ήταν στραβόξυλο· όσο εύκολα ευθυμούσε τόσο γρήγορα εχόλιαζε· δεν είχε πολλές παρτίδες με ανθρώπους, υπεραγαπούσε όμως τα ζώα του. Αυτός ο γέρος περιθωριακός με τα παιδιάστικα φερσίματα, είναι ο ήρωας του μέχρι σήμερα χαμένου διηγήματος "Η νοσταλγία του Γιάννη" του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Το διήγημα δημοσιεύτηκε το 1906 σε μια εφημερίδα που πλήρες σώμα της δεν βρίσκεται σε καμιά βιβλιοθήκη, την "Αλήθεια". Από εκεί αναδημοσιεύτηκε στο λαϊκό περιοδικό "Οικογένεια" το 1928, είχε όμως ξεφύγει από τους βιβλιογράφους και τους ερευνητές, μέχρι που το ανακάλυψε πρόσφατα ο Νίκος Σαραντάκος, που το παρουσιάζει εδώ. Η έκδοση συνοδεύεται από ιστορικό της ανακάλυψης του διηγήματος, γλωσσικά στοιχεία που πιστοποιούν την αυθεντικότητά του, χρονολογία και μαρτυρίες για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. 108 χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευση, ο αναγνώστης μπορεί να χαρεί ένα αθησαύριστο παπαδιαμαντικό διαμαντάκι.