Charles Baudelaire

Ένας οπιοφάγος, η ανάλυση και διασκευή του Κάρολου Μπωντλαίρ στο έργο του Τόμας ντε Κουίνσυ, είναι ένα μικρό προκλητικό και εξωφρενικό αριστούργημα, ανάλογο με τις Χίλιες και Μία Νύχτες, κυρίως χάρη στο εξωτικό, ανατολίτικο μέρος των Εξομολογήσεων του Άγγλου οπιοφάγου. Ο μαγικός κόσμος των αισθημάτων και των ονείρων ενός ευαίσθητου και ταλαντούχου νέου, οι περιπέτειές του στην εξοχή και στη μεγαλούπολη, η πρόοδος των μελετών, οι έρωτες, οι φτώχειες και ο πλούτος του, τα πένθη, ο ονειρικός κόσμος και η μοναδική σε υποβολή φαντασμαγορία των οραμάτων, η άπειρη ομορφιά της ενότητας των Στεναγμών του χρήστη, Suspiria de profundis. Μια σελίδα λογοτεχνίας απαράμιλλη σε γοητεία και δύναμη, που εντυπώνεται δυναμικά στην ψυχή του αναγνώστη, και ενώ υμνεί το όπιο, ίσως και να σώσει μερικούς από την εξάρτηση και τον κίνδυνό του, χάρη στην συγκλονιστική του αλήθεια.

Η Μελαγχολία του Παρισιού παρουσιάζει ένα υποδόριο και κάποτε σκληρό χιούμορ. Ο Κάρολος Μπωντλαίρ μιλά στην ωριμότητά του μια αποκαλυπτική γλώσσα, γυμνώνει τις συμβάσεις με έναν μοναδικό ανατρεπτικό και πικρό λυρισμό. Η φίνα ειρωνεία και ο αυτοσαρκασμός, παίζουν με την οργή και τη χλεύη, η αληθινή συγκίνηση έχει υπονομεύσει το εγώ, και η απογοήτευση από την ανθρωπότητα αφορά σαφώς την αστική ζωή και όχι τον φτωχό ή τον βασανισμένο. Ο μεγάλος Κάρολος στην καρδιά του μικρού αυτού βιβλίου, δεν διστάζει να κάνει βουτιά στον διονυσιακό του εαυτό, προτρέποντάς μας: "Για να μη μείνετε μαρτυρικοί σκλάβοι του Χρόνου, μεθύστε, μεθύστε χωρίς αναπαμό! Με κρασί, με ποίηση, ή με αρετή, όπως ποθείτε".

Τα "Μικρά ποιήματα σε πεζό" του Μπωντλέρ σηματοδοτούν την ευκρινή και ενσυνείδητη στροφή της σύγχρονης ποίησης προς μια ξεκάθαρα και γνήσια νέα αισθαντικότητα, που είναι το ψυχικό αποτύπωμα και η ουσιαστική έκφραση του νέου καπιταλιστικού κόσμου και των αστικών ηθών του. Είναι σαν φωτογραφικό άλμπουμ, μικρά ενσταντανέ που αιχμαλωτίζουν την παρισινή ζωή σε κάθε της λεπτομέρεια, όπως τη βλέπει και την προσλαμβάνει ο ίδιος ο Μπωντλέρ καθώς κινείται περιπλανώμενος ατέρμονα στις οδούς της μεγαλούπολης. Η αναπαράσταση του Παρισιού έχει κάτι το εξωπραγματικό και μοιάζει σαν να έχει βγει από κάποιον δυστοπικό εφιάλτη. Και βέβαια δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι το βιβλίο, αγνοημένο ολωσδιόλου μέχρι τότε, επανανακαλύφθηκε ουσιαστικά τη δεκαετία του 1960, στο χρονικό εκείνο σημείο όπου συναντιόνταν όλες οι δυστοπίες και ακριβώς πριν τη μεγαλύτερη πολιτιστική κρίση, έξαρση κι εξέγερση που ο Δυτικός κόσμος γνώρισε μετά τον Ρομαντισμό. Ο Μπωντλέρ ως περιπατητής που παρατηρεί τη ζωή στη μεγάλη μητρόπολη, ως flaneur, δραπετεύει από την εποχή του και, περνώντας μέσα από το ταραγμένο Παρίσι του 60, τους Καταστασιακούς, τον Guy Debord, τα σύγχρονα κινήματα αμφισβήτησης, την αντικουλτούρα και την ψυχογεωγραφία, φτάνει κουβαλώντας τις διεστραμμένες μελοποιίες του μέχρι τις ολοκληρωτικές μητροπόλεις του σήμερα.

Ποιητής, αισθητιστής και ηδονιστής, ο Charles Baudelaire ήταν επίσης ένας από τους πιο ριζοσπαστικούς κριτικούς τέχνης της εποχής του. Στο δοκίμιο αυτό εξερευνά τις έννοιες της ομορφιάς, της μόδας, του δανδισμού, τον σκοπό της τέχνης και τον ρόλο του καλλιτέχνη, με επίκεντρο το έργο ενός ζωγράφου ο οποίος, σύμφωνα με τον ίδιο, εκφράζει με τον πληρέστερο τρόπο το δράμα της σύγχρονης ζωής. To πρόσωπο που χρησιμοποιεί ως όχημα των ιδεών του είναι ο Constantin Guys (1802-1892), ένας στρατιώτης που ενεπλάκη στον "πιο ρομαντικό από τους πολέμους", τον πόλεμο για την ανεξαρτησία της Ελλάδας, και αργότερα στον πόλεμο της Κριμαίας, απ’ όπου έστελνε ανταποκρίσεις σε βρετανικές και γαλλικές εφημερίδες. Εικονογράφος και έξοχος ακουαρελίστας, ο Guys (Monsieur G. στο κείμενο του Baudelaire) ήταν για εκείνον "παρατηρητής, φιλόσοφος, flaneur", ο ζωγράφος του εφήμερου, του φευγαλέου και του μεταβατικού, των κύριων χαρακτηριστικών της νεωτερικότητας, σύμφωνα με τον ποιητή. Ένα θεμελιώδες δοκίμιο για την ιστορία της τέχνης.

Το δοκίμιο του Μπωντλαίρ για το γέλιο (1855) κυοφορείται μια δεκαετία νωρίτερα και αποτελεί τμήμα μιας ευρύτερης μελέτης του για τη γελοιογραφία που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Όπως κάθε συγκροτημένη άποψη περί γέλιου, συνδυάζεται με μια θεωρία του κωμικού. Στο εκδικητικό, μοχθηρό και σατανικό γέλιο αντιπαρατίθεται το ποιητικό γέλιο, το σεραφικό μειδίαμα της αθωότητας. Το σύνηθες γέλιο της διαβολικής καταγωγής, σημαδεμένο από το κακό, σημείο της πτώσης από την παραδείσια μακαριότητα. Ο άνθρωπος πεπεισμένος για την ανωτερότητα του έναντι του άλλου, επιχαίρει για τις αδυναμίες του συνανθρώπου του, δαγκώνει και τιμωρεί με το γέλιο του. Γι' αυτό ο Σοφός δε γελά, δεν τον εγγίζει η χυδαιότητα του γέλιου. Εδώ ο Μπωντλαίρ δε λειτουργεί μόνον ως καλλιτέχνης αλλά και ως μοραλίστας. Ανάγοντας το γέλιο στην ευρύτερη σφαίρα του κωμικού, διακρίνει το σύνηθες, διττό, ενδειγματικό κωμικό, και το απόλυτο, ενιαίο και αθώο κωμικό της υψηλής αισθητικής. Το κωμικό εδράζεται στο γελώντα και όχι στο αντικείμενο του γέλιου και για να υφίσταται κωμικό πρέπει να είναι παρόντα δύο πλάσματα: εξαίρεση αποτελεί ο υψηλός καλλιτέχνης που είναι διττός, μονίμως διχασμένος, είναι ταυτόχρονα ο εαυτός του και ο άλλος, τον οποίο μπορεί να περιγελάσει. Αυτό τι απόλυτο κωμικό, το γκροτέσκο, εντοπίζεται λιγότερο στην ορθολογική, καρτεσιανή γαλλική παράδοση και περισσότερο στις χώρες του spleen. Έξοχα δείγματά του προσφέρει η αγγλική παντομίμα ή τα φανταστικά αφηγήματα του Γερμανού Χόφμαν. Εδώ η ηθική διάσταση και η ενοχοποίηση εξαφανίζονται μπροστά στο απόλυτο, αγαθό γέλιο που γειτνιάζει μάλλον με το παιδικό μειδίαμα.

«Το μέγιστο παράδειγμα νεoτερικής ποίησης όλων των γλωσσών» (Τ. Σ. Έλιοτ), «το τελευταίο λυρικό έργο που είχε ευρωπαϊκή απήχηση» (Βάλτερ Μπένγιαμιν), είπαν για τα Άνθη. Βάζοντας στη θέση της φύσης την πόλη, στη θέση της ηθικής και των ιδανικών την υποβλητική μορφή του Κακού, ο Μπωντλαίρ αντιστρέφει τις αστικές αξίες: ποιητής και βιβλίο γίνονται μια απειλή. Ο «Δάντης της έκπτωτης εποχής μας», αυτός ο τελευταίος κλασικός και ο πρώτος νεοτερικός, γράφει το λυρικό του έπος με ήρωες πόρνες, ζητιάνες, ρακοσυλλέκτες, νοσηρά ερωτευμένους, θανατόφιλους, οπιομανείς. Πρόσωπα των απαγορεύσεων και των άκρων, αποκλεισμένα από τον κοινωνικό ιστό, κι όμως αναπόσπαστο τμήμα του, διασχίζουν το μισοφώτιστο με φανάρια του γκαζιού Παρίσι, αγαπιούνται σε κάμαρες αρωματισμένες, είναι άρρωστα από νοσταλγία. Η αισθησιακή, παράφορη γυναίκα κάθε ηλικίας είναι η βασική ηρωίδα αυτού του limbo. Όμως αυτή η πρωτοφανέρωτη κι αλλόκοτη νυχτιάτικη φαντασμαγορία τονίστηκε με τους πιο αυστηρούς μετρικούς κανόνες, διατυπώθηκε σε στιχουργικά σχήματα του κλασικισμού. Σμίγοντας το παμπάλαιο με το σύγχρονο, το φευγαλέο με το παντοτινό, το ευτελές με το ατίμητο, ο Μπωντλαίρ προσδιόρισε ξανά το λυρισμό καθιστώντας τη modernite σε βασικό συστατικό της νέας αισθητικής, κυοφορώντας έτσι το συμβολισμό, αλλά πρωτίστως τη νεοτερική (ευρωπαϊκή) ποίηση: τον Μαλλαρμέ και τον Ρεμπώ.

Τα ωραιότερα άνθη φυτρώνουν στο βούρκο της λαγνείας, των χαμαιτυπείων και του ανθρώπινου πόνου. Ύμνοι στον Σατανά γεννούν τη "θρησκεία" της νέας εποχής. Το λεσβιακό πάθος αναπνέει σε στίχους του 19ου αιώνα.

Κάρολος Μπωντλαίρ: το πρότυπο των καταραμένων ποιητών· ύστερα από αυτόν τίποτα στη σύγχρονη τέχνη και σκέψη δεν θα είναι ίδιο. Έκτοτε, μποέμ και περιθωριακοί "βαπτίζονται" στην κόλασή του. Σ' αυτή την έκδοση θα βρείτε όλα τα Άνθη του Κακού, στο πρωτότυπο τους και σε μετάφραση και επιλεγόμενα του Γιώργου Κεντρωτή, όλες τις σημαντικές πληροφορίες για τη ζωή του Μπωντλαίρ, το σκάνδαλο που προκάλεσε η έκδοση των Ανθέων του Κακού με την απαγόρευση των "ανήθικων" ποιημάτων, τη σύγκρουσή του με τον κυρίαρχο πουριτανισμό της τότε εποχής και κατ' εκπέκταση τη γέννηση του σύγχρονου κόσμου. Τέλος, προβάλλονται όλοι οι σημαντικοί ποιητές, καλλιτέχνες, φιλόσοφοι και λογοτέχνες που είτε στάθηκαν στο έργο του είτε επηρεάστηκαν από αυτό: ο Μπένγιαμιν και ο Αντόρνο, ο Ρεμπώ, ο Μαλαρμέ, ο Βερλαίν, ο Βαλερύ, ο Έλιοτ, ο Μπρεχτ, ο Προύστ, ο Απολλιναίρ και όλοι οι υπερρεαλιστές μέχρι τον Ρενέ Σαρ, ο Μανέ και όλοι οι ιμπρεσιονιστές ζωγράφοι, ο Καβάφης, ο Καρυωτάκης, ο Καββαδίας και μια πλειάδα ποιητών του Μεσοπολέμου.

"Μια πύλη, μια σκάλα, η αυλαία που σηκώνεται πρόωρα και το βιβλίο που ανοίγει σε μια ήδη διαβασμένη σελίδα: από τον Τόμας ντε Κουίνσυ ως τον Μαλλαρμέ (περνώντας από το μεταφραστή Μπωντλαίρ), εξακολουθεί να παίζεται το θέατρο της ανάγνωσης ανάμεσα σ' έναν δολοφόνο και κάποιες νεκρές αδελφές, ανάμεσα σε βήματα και σε προφητείες που θα θέλαμε να τις μεταφράσουμε ενώ ήδη μιλούν ξεκάθαρα. Μήπως οι μαίανδροι της γραφής, οι υπεκφυγές τόσων και τόσων βιβλίων, γίνονται για να καταπνίξουν μια υπερβολικά δεινή αλήθεια ή μήπως γίνονται ακριβώς για να την ακούσουμε; Και για να την επικαλεστούμε στον αναγνώστη, σ' αυτό τον υποκριτή αδελφό; " -GERARD MACE Το κείμενο του Τόμας ντε Κουίνσυ, που δίνει το έναυσμα για το διάλογο, δημοσιεύτηκε στο "London Magazine" το 1823 και αφορά εκ πρώτης όψεως την αρχή της 3ης Σκηνής στη Β' Πράξη του "Μάκβεθ": στον πύργο του Ινβερνές, όπου το ζεύγος Μάκβεθ φιλοξένησε για μια νύχτα το βασιλιά Ντάνκαν και τον δολοφόνησε, ακούγονται δυνατοί χτύποι στην πύλη τα χαράματα, και τρέχει ο θυρωρός ν' ανοίξει γκρινιάζοντας, σ' ένα μονόλογο εξαιρετικά χαριτωμένο μες στο παράταιρο πλαίσιό του. Η απάντηση του Μαλλαρμέ, το 1897, είναι ένα σχόλιο για την παρουσία των Μαγισσών στο ίδιο έργο. Οι δύο συνομιλητές όμως δεν είναι μόνοι: έχουν έναν διαμεσολαβητή, τον Μπωντλαίρ, κι έναν εξηγητή, αυτόν που γνωρίζει τις συνθήκες του διαλόγου, τον Ζεράρ Μασέ, ο οποίος φροντίζει επιπλέον να μας διαφωτίσει και για τον ξεχωριστό διάλογο που είχαν οι τρεις συνομιλητές με μιαν άλλη αδελφή ψυχή, τον Έντγκαρ Άλλαν Πόε. Ακριβώς σ' αυτό το σημείο έχει λάβει τη μορφή του ένα βιβλίο, όπου οι οδυνηρές και ευφορικές δολιχοδρομίες ενός διαλόγου μέσα στο χρόνο, τα κείμενα και η ερμηνεία τους, τοποθετούνται στη μια πλευρά του στοχαστικού και λεκτικού αγώνα. Στην άλλη, φυσικά, αδελφό πνεύμα ή όχι, ο αναγνώστης.