Stefan Zweig

Στον παρόντα τόμο συγκεντρώνονται πέντε από τις γνωστότερες και δημοφιλέστερες ιστορίες του Στέφαν Τσβάιχ (Βιέννη 1881 – Πετρόπολις, Βραζιλία, 1942), που αν και δημοσιεύτηκαν πολλές φορές και σε διάφορες μεταφράσεις στην Ελλάδα σε προηγούμενες δεκαετίες, παραμένουν κατ’ουσίαν άγνωστες στο ελληνικό κοινό που ανακαλύπτει ξανά τον Στέφαν Τσβάιχ τα τελευταία χρόνια. Γραμμένες από έναν από τους διασημότερους αυτόχειρες της λογοτεχνίας, έχουν κοινό παρονομαστή την αυτοχειρία και βίαιους θανάτους. Το ΑΜΟΚ, η εκτενέστερη και διασημότερη από τις ιστορίες, πραγματεύεται την απομόνωση και την απώλεια της λογικής και του εαυτού ενός γιατρού σε μια ζούγκλα των Τροπικών της Μαλαισίας. Στο ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ ΣΤΗ ΛΙΜΝΗ ΤΗΣ ΓΕΝΕΥΗΣ ανακαλύπτεται γυμνός σε μια σχεδία ένας Ρώσος λιποτάκτης πολέμου. Στη ΛΕΠΟΡΕΛΛΑ, μια αλλόκοτη υπηρέτρια με ανύπαρκτη ζωή στο αρχοντικό ενός βαρόνου στις όχθες του Δούναβη, ερωτεύεται το αφεντικό της με καταστροφικές συνέπειες. Στο κλασικό και πολυδημοσιευμένο ΣΤΟ ΦΩΣ ΤΟΥ ΦΕΓΓΑΡΙΟΥ έχουμε την ιστορία ενός ταπεινωμένου πάθους σ’ ένα μικρό γαλλικό λιμάνι, όπου βρίσκεται τυχαία ο αφηγητής-συγγραφέας, με ένα αριστοτεχνικό διφορούμενο τέλος. Στη ΒΕΑΤΡΙΚΗ ΤΣΕΝΤΣΙ, με άλλο αφηγηματικό ύφος, ο Τσβάιχ αναδιαπραγματεύεται έναν αιμοσταγή θρύλο μέσα από την Ιστορία, δίνοντας μια νέα ποιητική διάσταση στο τραγικό και καταστροφικό πάθος. Στο Επίμετρο της έκδοσης δημοσιεύεται μια συγκλονιστική επιστολή του Τσβάιχ από την Πετρoύπολη της Βραζιλίας στον Φράντς Βέρφελ και τη γυναίκα του Άλμα τον Νοέμβριο του 1941 καθώς και το δοκίμιο του Π.Κ. Τσούκα «Εκούσιος θάνατος κατ’ ανάγκη» γύρω από το μοτίβο του θανάτου και της αυτοχειρίας στο έργο και τη ζωή του Τσβάιχ.

Το μοναδικό μυθιστόρημα του Στέφαν Τσβάιχ περιγράφει σπαρακτικά τη βασανιστική προδοσία της τιμής και του έρωτα, με φόντο τη διάλυση της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Το μυθιστόρημα, γραμμένο τις παραμονές και υπό τη σκιά του επερχόμενου Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, τοποθετείται στις παραμονές του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου και τελειώνει με τη σφαίρα που σκότωσε τον αρχιδούκα Φραγκίσκο Φερδινάνδο της Αυστρίας στο Σαράγεβο. Οι ήρωες είναι οι αποσβολωμένοι θεατές της τραγωδίας τους, σύμβολα ενός παρακμιακού πολιτισμού που δεν μπορεί όμως να αντισταθεί στη διεγερτική χαρά ενός τελευταίου βαλς. Η πρόζα του Τσβάιχ, υπέροχη και εκλεπτυσμένη, μοιάζει με τα λείψανα αυτού του πολιτισμού που τον κατάπιε η τρέλα του 20ού αιώνα. Ο οίκτος παρουσιάζεται ως ένα επικίνδυνο συναίσθημα. Μια ημιπαράλυτη γυναίκα καταστρέφεται από τον πολύ οίκτο του περιβάλλοντός της - του πατέρα, του γιατρού της και του αρραβωνιαστικού της.

H ΜΕΝΟΡΑ – TO ΘΑΜΜΕΝΟ ΚΗΡΟΠΗΓΙΟ πρωτοδημοσιεύτηκε στη Βιέννη το 1937, εποχή κατά την οποία το κυνηγητό των Εβραίων από τους ναζί έχει γιγαντωθεί. Το βιβλίο μάς επιτρέπει να εκτιμήσουμε με τον πιο ακριβή τρόπο τα χαρακτηριστικά του πλούσιου και σύνθετου ταλέντου του συγγραφέα του, γιατί βρίσκουμε σε αυτό ταυτόχρονα τον αφηγητή, τον ιστορικό και τον στοχαστή. Αποτελεί μια θαυμάσια μεταφορά της αέναης περιπλάνησης του εβραϊκού λαού. Η υπόθεσή του εμπνέεται από τον εβραϊκό θρύλο της επτάφωτης λυχνίας. Διηγείται την περιπέτεια της μενορά στο Ναό του Σολομώντα, την αρπαγή της από τον Τίτο, την κλοπή της στη Ρώμη από τους Βανδάλους και την ανάκτησή της από τους στρατιώτες του Ιουστινιανού με τον στρατηγό Βελισάριο. Ένα αγόρι, νεαρός Εβραίος, αυτόπτης μάρτυρας της λεηλασίας της Ρώμης το 455 και της κλοπής της λυχνίας, έζησε ώς τα βαθιά γεράματα και πήγε στο Βυζάντιο για να πάρει πίσω από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό την ιερή μενορά. Με βάση την ιστορία της, ο Τσβάιχ δημιουργεί ένα δυνατό δράμα, με υπέροχες αναφορές στην παρηκμασμένη Ρώμη, στο οποίο ο εβραϊκός θρύλος γίνεται μυθιστορηματικός χωρίς να χάνει τη συμβολική του δύναμη: τον αιώνιο πόνο και την αιώνια ελπίδα του εβραϊκού λαού. Η έκδοση συνοδεύεται από ένα επίμετρο του Π.Κ. Τσούκα με παραθέματα επιστολών του Τσβάιχ μέσα σε τρεις δεκαετίες, σχετικά με τον εβραϊσμό, την εβραϊκή παράδοση και τον σιωνισμό, με τον οποίο ο συγγραφέας διαφωνούσε σε πολλά.

Χρειάστηκε επομένως να ζήσουμε μια κατάσταση και μια ιστορική συγκυρία παρόμοια με τη δική του, για να καταλάβουμε τη φιλοσοφία της ζωής του Μονταίνιου και την αναγκαιότητα του αγώνα του για το "soi-meme", για το Εγώ το ίδιο· αγώνα που αποδείχθηκε τελικά ο πιο απαραίτητος αγώνας του πνευματικού μας κόσμου. Αναγκαστήκα­με να βιώσουμε πρώτα ένα από κείνα τα φριχτά πισωγυρίσματα του κόσμου - τη στιγμή μάλιστα που ήμασταν σίγουροι για τις κατακτήσεις της προόδου και του πολιτισμού· είδαμε τις ελπίδες μας, τις εμπειρίες, τις προσδοκίες και τους ενθουσιασμούς μας να γίνονται κουρέλια· και βρε­θήκαμε υποχρεωμένοι να υπερασπιστούμε τελικά αυτό ακριβώς το γυμνό Εγώ μας, τη μοναδική και οριστικά χαμένη μας ταυτότητα. Σ’ αυτή τη φάση, λοιπόν, της αδελφοσύνης στον κατατρεγμό και στην απόγνωση, έγινε για μένα ο Μονταίνιος σύντροφος, βοηθός, παρηγορητής και φίλος. Διότι ήταν απελπιστικά όμοια η μοίρα του με τη δική μας. Στο ξεκίνημα της ζωής του μια μεγάλη ελπίδα σβήνει, μια ελπίδα σαν αυτήν που ζήσα­με κι εμείς στις αρχές του αιώνα: η ελπίδα ενός κόσμου ανθρώπινου. [...] Είναι παιδί ακόμα, δεκαπέντε χρονών, όταν στο Μπορντώ, μπρο­στά στα μάτια του, συντρίβεται η λαϊκή εξέγερση ενάντια στη gabelle, το φόρο του αλατιού, με απανθρωπιά που θα τον μεταμορφώσει διά βίου σε ορκισμένο εχθρό κάθε βαναυσότητας. O έφηβος Μονταίνιος γίνεται μάρτυρας φρικαλεοτήτων που μόνο τα πιο ζωώδη ένστικτα μπορούν να επινοήσουν. - S. Z.Με τον "Μονταίνιο" ο Στέφαν Τσβάιχ έκλεισε το 1942 το δοκιμιακό βιογραφικό του έργο, που έγραψε παράλληλα με τη "Σκακιστική νουβέλα", λίγο πριν την αυτοκτονία του. Αισθάνθηκε δικαιωμένος από τη στάση και τη σκέψη του Μονταίνιου. Η πρώτη γραφή του δοκιμίου έχει τίτλο "Ευχαριστία στον Μονταίνιο".

Δύο εκπληκτικές νουβέλες του Στέφαν Τσβάιχ με κεντρικό άξονα τη βιβλιοφιλία, τη συλλογή και τη μνήμη, κατά την εποχή του πολέμου στη Βιέννη και του υπερπληθωρισμού στη Γερμανία του 1920. Ο Μέντελ, ένας Εβραίος από τη Γαλικία, είναι ένας πωλητής παλαιών βιβλίων που χρησιμοποιεί για γραφείο του το βιεννέζικο καφενείο Γκλούκ για περισσότερο από είκοσι χρόνια. Είναι ένας "αόρατος κατάλογος", ένας "τιτάνας του μνημονικού», με απαράμιλλες γνώσεις για τις τιμές, τις εκδόσεις και την κίνηση των βιβλίων. Όμως αυτό το έμβλημα της βιβλιοφιλίας έκανε ένα τρομερό λάθος προς τις αρχές της χώρας του. Στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου έγραψε σε έναν Γάλλο -εχθρό- βιβλιοπώλη, ζητώντας να μάθει για συνδρομές σε περιοδικά, πράγμα που τον οδήγησε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο "Παλαιοβιβλιοπώλης Μέντελ", που πρωτοεκδόθηκε το 1929, είναι μια ιστορία σχετικά με τη βιβλιοφιλία και τους μορφωμένους ανθρώπους και για το πως η τέχνη και η κουλτούρα τους αχρηστεύονται όταν έρχονται αντιμέτωπες με την άγρια πραγματικότητα του εικοστού αιώνα. "Η αόρατη συλλογή", που πρωτοεκδόθηκε το 1927, αφηγείται μια ιστορία με έναν έμπορο σπάνιων βιβλίων και χαρακτικών στη Γερμανία, κατά την περίοδο του υπερπληθωρισμού της δεκαετίας του 1920, όταν οι τιμές των αγαθών αυξάνονταν καθημερινά και τα χαρτονομίσματα ουσιαστικά δεν άξιζαν ούτε καν το χαρτί στο οποίο τυπώνονταν. Ο αντικέρ αποφασίζει να αναζητήσει κάποιους παλιούς πελάτες του, για να δει αν σε αυτούς τους χαλεπούς καιρούς είναι διατεθειμένοι να του πουλήσουν ό,τι είχαν αγοράσει παλιότερα από αυτόν. Αυτό που ανακαλύπτει με έναν ηλικιωμένο τυφλό άνδρα, τον αφήνει κατάπληκτο και προσφέρει στον Τσβάιχ την ευκαιρία να δημιουργήσει μια εξαίσια αφήγηση που αντανακλά το απόφθεγμα του Γκαίτε ότι "οι συλλέκτες είναι άνθρωποι ευτυχισμένοι". Η νουβέλα μεταφέρθηκε στη μικρή οθόνη, το 1953, από τον σκηνοθέτη Hanns Farenburg.

Η "Σκακιστική νουβέλα", το τελευταίο αριστούργημα του Στέφαν Τσβάιχ, δημοσιεύτηκε το 1943 στη Στοκχόλμη. Μεταθανάτια έκδοση, αφού ο συγγραφέας αυτοκτόνησε τον προηγούμενο χρόνο μαζί με τη δεύτερη γυναίκα του στη Βραζιλία, τον τόπο όπου πήγε το 1940 αυτοεξόριστος. Θεωρούσε την καταστροφή της Ευρώπης στη δεκαετία του '40 ως την καταβαράθρωση όλου του του έργου. Η "Σκακιστική νουβέλα" αποτελεί μια μόλις καλυμμένη εξομολόγηση. Στο πλοίο, με δρομολόγιο από τη Νέα Υόρκη στο Ρίο και το Μπουένος Άιρες, όπου αρκετοί Ευρωπαίοι επιβάτες, φεύγοντας μακριά από τη βία και τη σύγχυση του ναζισμού, αναζητούν καταφύγιο στην Αργεντινή και τη Βραζιλία ως τόπο εξορίας και ελπίδας, ο δρ. Μπ. αντιμετωπίζει σε μια παρτίδα σκακιού τον Μίρκο Τσέντοβιτς, τον σκοτεινό παγκόσμιο πρωταθλητή. Ο συγγραφέας αναπτύσσει με μεγαλειώδη τρόπο το θέμα του πνευματικού εγκλεισμού που δεν μπορεί να βρει διέξοδο παρά στην τρέλα. Ο δρ. Μπ., πριν ταξιδέψει, υπέστη από τους ναζί μια ιδιαίτερη φυλάκιση σ' ένα εντελώς άδειο δωμάτιο ξενοδοχείου, χωρίς τίποτα να μπορεί ν' απασχολήσει ή να διασκεδάσει το μυαλό του, μέχρι που ανακάλυψε ένα εγχειρίδιο με παρτίδες σκακιού που άρχισε ν' αποστηθίζει και να ξαναπαίζει από μνήμης. Έχοντας εξαντλήσει τις πηγές του βιβλίου, το μυαλό του τον οδήγησε σε παρτίδες με αντίπαλο τον εαυτό του κι έτσι άρχισε να υποβάλλεται σε μια σχιζοφρενική διάλυση που επρόκειτο να αποβεί μοιραία. Στο αφήγημα απεικονίζεται η πάλη του πνεύματος και της φαντασίας -χαρακτηριστικά του παλαιού κόσμου- ενάντια στον εσωτερικό δαίμονα και στην αδιάβλητη και πεισματική λογική της σύγχρονης βαρβαρότητας. Η νουβέλα μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Gerd Oswaldτο 1960, σε μια "κλασική", ατμοσφαιρική γερμανική ταινία με πρωταγωνιστές τους Curd Jurgens (δρ. Μπ./'Βέρνερ Φον Μπάζιλ'), Mario Adorf (Μίρκο Τσέντοβιτς), Hansjorg Felmy και Claire Bloom.

Σ' ένα πλοίο από τη Νέα Υόρκη για το Μπουένος Άιρες εν μέσω του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, επιβαίνει και ο παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι, ένας ψυχρός, αλαζόνας νεαρός Ούγγρος. Οι συνταξιδιώτες του επιθυμούν διακαώς να τον γνωρίσουν και τον πληρώνουν για να αναμετρηθούν μαζί του σε μια παρτίδα. Και τότε, από το πουθενά εμφανίζεται ένας μυστηριώδης άντρας που είναι ικανός να κοιτάξει τον πρωταθλητή στα μάτια. Πώς όμως είναι δυνατόν κάτι τέτοιο, όταν ο ξένος δεν έχει δει καν πραγματική σκακιέρα τα τελευταία είκοσι χρόνια; Η κλασική νουβέλα του Στέφαν Τσβάιχ είναι μια αριστοτεχνική σπουδή στα όρια του ανθρώπινου ψυχισμού και των αντοχών του μυαλού, αλλά και μια απεικόνιση της ναζιστικής θηριωδίας την εποχή που κατέτρωγε την Ευρώπη και τον κόσμο.

Ο έρωτας ενός καθηγητή προς τον φοιτητή προστατευόμενό του, δοσμένος με τη μεγαλοσύνη που μπορεί να ντύνει τα πράγματα η κλασική λογοτεχνία… Ένα έργο που προκάλεσε αίσθηση στην εποχή του και συνεχίζει να προκαλεί… «Έχουν περάσει από τότε σαράντα χρόνια: κι όμως ακόμα και σήμερα, στη διάρκεια μιας ομιλίας, όταν με παρασύρει η ορμή του λόγου, νιώθω ξαφνικά με αμηχανία πως δεν μιλάω εγώ, μα κάποιος άλλος που λες και δανείστηκε το στόμα μου για να εκφραστεί. Αναγνωρίζω τότε τη φωνή ενός αγαπημένου νεκρού, ενός νεκρού που δεν ανέπνεε πια παρά μονάχα στα χείλη μου: πάντα ο ενθουσιασμός του μού δίνει φτερά, αυτός υπαγορεύει τα λόγια μου. Κα, το ξέρω, τα έργα του είναι εκείνα που με δημιούργησαν».

Η νύχτα που πέρασε στον ιππόδρομο του Πράτερ ένας Βιεννέζος αριστοκράτης δεν είναι μόνο «φανταστική», μαγική, είναι και θαυματουργή κι αυτό γιατί η νύχτα εκείνη προκάλεσε μια συνταρακτική αφύπνιση μέσα του. Ο ήρωας περιγράφει τον εαυτό του όπως ήταν πριν απ’ αυτή τη νύχτα, σε σημειώσεις που βρέθηκαν μετά το θάνατό του: ένας αριστοκράτης της καλής κοινωνίας της Βιέννης που περνούσε τον καιρό του μέσα σε μια ανέμελη απραξία. Ώσπου, μια μέρα, ζει στον ιππόδρομο του Πράτερ μια εμπειρία που τον αλλάζει ολοκληρωτικά: κυριεύεται από το πάθος. Η μεταστροφή αυτή είναι ψυχολογική όσο και δραματική. Ο ήρωας είναι τώρα μεθυσμένος από αυτό που παρατηρούσε αφ’ υψηλού και ζήλευε στους άλλους. Στη διάρκεια της νύχτας, η περιφρόνηση έγινε έλξη μαγική. Αυτή η πλήρης ανατροπή, με όλες τις σκληρές αμφιταλαντεύσεις που τη συνοδεύουν, είναι το μυστικό της ζωής του. Για να την επιτύχει, θα χρειαστεί να ζήσει ακόμη μια εμπειρία, αυτή της καταγραφής των συναισθηματικών του μεταπτώσεων.