Χάρης Μωρίκης

Μια ψυχαναλυτική συνεισφορά στο αίνιγμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας μέσω του καβαφικού έργου Η καλλιτεχνική δημιουργία και η τέχνη παραμένουν αινιγματικές περιοχές σε ό,τι αφορά τις ψυχικές διαστάσεις. Ποιες είναι οι εμπλεκόμενες ψυχικές διεργασίες στον δημιουργό, η κατάληξη των οποίων είναι το έργο τέχνης; Τι συμβαίνει στην περίπτωση του αριστουργήματος, όπου το βίωμα του αποδέκτη του έργου Τέχνης αγγίζει τα όρια μιας εκστατικού τύπου εμπειρίας, πώς ο δημιουργός επιτυγχάνει ένα τέτοιο αποτέλεσμα που τροποποιεί την ίδια την ύπαρξη; Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να αρθρώσει απαντήσεις με ενδιάμεσο υλικό το συγκλονιστικό καβαφικό έργο, το οποίο προσεγγίζεται διαθέτοντας ως εργαλείο τη φροϋδική ψυχαναλυτική οπτική. Αντιστοίχως, η ίδια η θεωρητική πρόταση του Φρόυντ, που αφορά στις ψυχικές διαστάσεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας, επανεξετάζεται μέσα από το καβαφικό έργο. Ο αμοιβαίος φωτισμός που προκύπτει έτσι οδηγεί σε μία αναπάντεχη θεώρηση του φαινομένου της τέχνης και της καλλιτεχνικής δημιουργίας σε ό,τι αφορά τις αθέατες ενδοψυχικές διαστάσεις.

Η δημιουργία, καλλιτεχνική και επιστημονική, σε τι είδους ψυχική εμπειρία αντιστοιχεί; Ποιες είναι οι παράμετροι που τη διαμορφώνουν; Ο πατέρας της ψυχανάλυσης, σε διαρκή ενασχόληση με τα θέματα αυτά, άρθρωσε πρώτος ευρηματικές απαντήσεις προτείνοντας την έννοια της μετουσίωσης, δηλαδή της μετατροπής ενός ρεύματος ενορμητικού, σεξουαλικού, σε έργο τέχνης ή επιστήμης. Ο Φρόυντ δεν συνέγραψε μία συγκεκριμένη θεωρία για τη μετουσίωση και ό, τι γνωρίζουμε είναι σαν αρχαία θρυμματισμένη επιγραφή: προέρχεται από σπαράγματα αναφορών του γεμάτα κενά, ρωγμές, ασυνέχειες, ασάφειες, που δημιουργούν νέα ερωτηματικά. Η παρούσα εργασία επιχειρεί κατ' αρχάς ένα είδος "αποκατάστασης της επιγραφής", με τον τρόπο της αρχαιολογίας, συμπληρώνοντας, κατασκευάζοντας, ερμηνεύοντας, ώστε να αναδειχθεί και να προταθεί ένα ολοκληρωμένο κείμενο με νόημα. Παράλληλα, διερευνώνται οι σχέσεις που αναφύονται μεταξύ της μετουσίωσης και άλλων ψυχικών διεργασιών. Η χαρτογράφησή τους φωτίζει επιπλέον άλλες, αθέατες και σημαίνουσες πλευρές της ψυχικής λειτουργίας. Είναι λοιπόν η δημιουργία, καλλιτεχνική και επιστημονική, μόνον μία άμυνα έναντι των κινδύνων που επάγεται η σεξουαλικότητα, και η τέχνη μόνον μία "βραχύβια αυταπάτη", όπως προτείνει ο Φρόυντ; Η παρούσα δημοσίευση, που ολοκληρώνει ένα μακρύ ερευνητικό περίπλου στο φροϋδικό αρχιπέλαγος, εξελίσσοντας τη φροϋδική θεώρηση αλλά και σε αντιδιαστολή με αυτή, αναδεικνύει τη μετουσίωση και την Τέχνη ως κορυφαίες εκδηλώσεις των ενορμήσεων ζωής: μακράν του να συνιστά μία εκλεπτυσμένη άμυνα, η μετουσίωση, που για κάποιους ψυχισμούς συνιστά υπόθεση ζωής ή θανάτου, αποτελεί τη μόνη ουσιαστικά συνθήκη αθανασίας, ένα αντιπεπρωμένο, που ο Έρως σφραγίζει ανεξίτηλα, η δε Τέχνη, στις κορυφώσεις της, το ισοδύναμο μιας εκστατικής, μετατρεπτικής εμπειρίας που αλλάζει διά παντός το υποκείμενο.

Ο Θουκυδίδης συνέγραψε κάτι απείρως συνθετότερο από την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου, σκιαγραφώντας με συγκλονιστικό τρόπο την ανθρώπινη φύση. Η διήγησή του συνιστά μία έξοχη αποτύπωση ψυχικών ρευμάτων. Στις πολεμικές συρράξεις, το βάρος από τους μελετητές δίδεται πρωτίστως σε εξωτερικούς παράγοντες, πολιτικούς, οικονομικούς, στρατιωτικούς, ενώ αγνοείται η συμμετοχή του ψυχικού. Όμως, η ψυχική πραγματικότητα είναι πάντοτε παρούσα και προηγείται οποιασδήποτε εξωτερικής, καθορίζοντάς την σε βαθμό αδιανόητο. Η παρούσα μελέτη, ακτινογραφώντας το έργο του κορυφαίου ιστορικού, αναδεικνύει την κρυφή δράση των δυνάμεων καταστροφικότητας και θανάτου που φωλιάζουν στον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Το σημείο όπου οι ψυχικές διαδικασίες ατόμων και ομάδων καταλήγουν σε αυτό που εκ των υστέρων εμφανίζεται ως "Ιστορία", αποτελεί μία περιοχή που γεννά ερωτήματα, χωρίς προφανείς απαντήσεις. Πώς; Αθέατοι ψυχικοί παράγοντες υποκινούν πολιτικές και στρατιωτικές πράξεις; Σε ποια ενδοψυχική συνθήκη αντιστοιχούν φαινόμενα όπως ο πόλεμος ή ο λαϊκισμός; Οι "πολλοί" έχουν πάντοτε δίκιο; Υπό προϋποθέσεις, μπορούν να αποτελέσουν μία δεξαμενή όπου εκθετικά αναπτύσσονται οι δυνάμεις της καταστροφικότητας; Με δεδομένες τις προδιαγραφές και τους περιορισμούς της ανθρώπινης φύσεως (που αγνοούνται σκανδαλωδώς από την εποχή του Θουκυδίδη έως σήμερα), ποια τα όρια των θεσμών και της Δημοκρατίας;

Η ανάγνωση είναι μια περιπέτεια, που αφορά το κείμενο, τον αναγνώστη και το συγγραφέα, με αβέβαια κάθε φορά έκβαση, και γι' αυτό συναρπαστική. Πως διαβάζουμε, ερμηνεύουμε ένα κείμενο και τι τελικά κατανοούμε απ' αυτό; Υπάρχει ένα κείμενο και ένα αντικειμενικό "νόημα" ίδιο για κάθε αναγνώστη ή ό καθένας χτίζει το δικό του, και τελικά γίνεται ένα είδος συνδημιουργού; Τι σχέση έχει ένα κείμενο με τον ψυχικό κόσμο και το ασυνείδητο, και πως εμπλέκεται και κινητοποιείται ο αναγνώστης όταν έρχεται σε επαφή μαζί του; Η ψυχαναλυτική θεωρία και μέθοδος φιλοδοξεί να απαντήσει στα παραπάνω ερωτήματα, διότι δεν εξαντλείται μόνον στην κλινική, θεραπευτική της διάσταση, αλλά αποτελεί ένα εξαιρετικό όχημα προσβάσεως στον συγκλονιστικό κόσμο της Τέχνης και ειδικότερα της λογοτεχνικής δημιουργίας. Εάν εφαρμοστεί με τις κατάλληλες προϋποθέσεις, μπορεί να λειτουργήσει σαν ένα επιπλέον φως, αποκαλύπτοντας άδηλες διαστάσεις ενός λογοτεχνήματος. Η ψυχαναλυτική ερμηνεία εμπλουτίζει έτσι τη δυνατότητα του αναγνώστη να αποκτήσει πρόσβαση σε αυτές και, ανεπαισθήτως, σε περιοχές του δικού του ψυχικού σύμπαντος, μεγαλώνοντας ταυτοχρόνως την απόλαυσή του.

Τι συμβαίνει στην περίπτωση του αριστουργήματος γενικά και ειδικότερα στην περίπτωση ενός πίνακα που είναι ο γνωστότερος στην ιστορία της Τέχνης; Γιατί ο Λεονάρντο ντα Βίντσι δεν τελείωνε αρκετά από τα έργα του και παρ' όλα αυτά τα έργα αυτά συνταράσσουν ακόμη, όντας πολύ ανώτερα από πολλά "τελειωμένα"; Η επιστημονική του πλευρά υπέταξε πράγματι και απερρόφησε την καλλιτεχνική; Υπάρχει αντιμαχία τέχνης και επιστήμης στο έργο του αλλά και γενικότερα; Η έννοια της αλήθειας πώς σχετίζεται με την καλλιτεχνική και επιστημονική διαδρομή;
Η Τέχνη παραμένει μία εμπειρία που συγκλονίζει τον άνθρωπο, διαχρονικά, γεννώντας πλήθος ερωτημάτων. Ο Φρόυντ σε ένα κείμενό του για τον Λεονάρντο ντα Βίντσι άρθρωσε με τρόπο πρωτοποριακό απαντήσεις. Η παρούσα μελέτη, ακολουθώντας ξανά τη διαδρομή του πατέρα της ψυχανάλυσης, συνεχίζει με βάση τα ίχνη του επιχειρώντας να κινηθεί στην αχαρτογράφητη περιοχή της καλλιτεχνικής και επιστημονικής δημιουργίας σε ενδοψυχικό επίπεδο.