George Steiner

« Les questions que pose Heidegger à propos de la nature et du sens de l'existence sont capitales et contraignantes. En les posant encore et toujours, il a amené au centre d'une perspective nouvelle et radicalement provocatrice de nombreuses régions du comportement humain, de l'histoire sociale, et de l'histoire de la pensée. Son projet, probablement avorté, de créer un nouvel idiome, de délivrer le langage de présuppositions métaphysiques ou "scientifiques", largement non réfléchies et souvent illusoires, est fascinant et d'une extrême importance. Son diagnostic d'une aliénation et d'un asservissement de l'homme dans une écologie dévastée était prophétique, et il n'a pas été dépassé en sérieux et en cohérence. La réévaluation heideggerienne du développement et du sens ambigu de la métaphysique occidentale de Platon à Nietzsche est profondément stimulante, quand bien même on ne l'accepterait pas. Elle nous force littéralement à tenter de repenser le concept même de pensée. Seul un penseur majeur peut provoquer de façon si créatrice. Grâce à la présence de Heidegger parmi nous, l'idée que le questionnement est la piété suprême de l'esprit et l'idée étrange que la pensée abstraite est, éminemment, l'excellence et le fardeau de l'homme, ont été affirmées. » George Steiner. Cet essai, magistralement clair, demeure la meilleure introduction à l'oeuvre de Martin Heidegger.

Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη: το φάντασμα της ιστορικής παρακμής. Κυριαρχεί ο φόβος ότι η ώρα της Ευρώπης πέρασε, ότι τα αθάνατα επιτεύγματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού δεν μπορούν πια να επαναληφθούν κι ότι πρέπει να συμφιλιωθούμε με τη σκέψη πως σε παγκόσμιο επίπεδο η Ευρώπη θα έχει εφεξής ρόλο δευτεραγωνιστικό, ή και κομπάρσου. Στη διάλεξη αυτή, ένα απ’ τα τελευταία κείμενα που δημοσίευσε πριν το θάνατό του, ο Τζωρτζ Στάινερ επιχειρεί να «γειώσει» τη συζήτηση για το μέλλον της Ευρώπης ― να τη μεταφέρει από τους αιθέρες των μεγάλων ιδεών στο έδαφος της βιωμένης πραγματικότητας. Τι ορίζει την Ευρώπη; ρωτά ο Στάινερ. Και απαντά: το καφενείο, αυτή η νέα αρχαία αγορά που χωρά τον διανοούμενο και τον πολιτικό μαζί με τον εργάτη και τον άστεγο· το εξημερωμένο και αχόρταγα περπατημένο τοπίο· η διαρκής παρουσία του παρελθόντος στους δημόσιους χώρους ―στους δρόμους, στις πλατείες, στις γέφυρες― και η συνακόλουθη, συχνά ασφυκτική, κυριαρχία της μνήμης· η ριζικά αντιφατική και γι’ αυτό ανεξάντλητα γόνιμη πρωτοκαθεδρία δύο πνευματικών παραδόσεων, της ελληνικής και της εβραϊκής· τέλος, η ιστορικά μοναδική αίσθηση του πεπερασμένου των ανθρώπινων επιδιώξεων και η αναγνώριση της καταστατικής τραγικότητας της ανθρώπινης συνθήκης. Αρκούν αυτά, αναρωτιέται ο Στάινερ, για να παραμείνει η Ευρώπη μια ιδέα που διεγείρει την ψυχή και τη φαντασία; Ή μήπως είναι καταδικασμένη «να κατοικήσει στο μεγάλο μουσείο περασμένων ονείρων που ονομάζουμε ιστορία»; «Είναι ζωτικής σημασίας για την Ευρώπη να διατρανώσει ορισμένες εξάρσεις της ψυχής, τις οποίες ο εξαμερικανισμός του πλανήτη ―με όλα του τα πλούτη και όλη του την απλοχεριά― έχει ρίξει στο σκοτάδι, ορισμένα ιδανικά συνδεόμενα με τη σχόλη, την ιδιωτικότητα, τον αναρχικό ατομικισμό, τα οποία σχεδόν πνίγονται μέσα στην επιδεικτική κατανάλωση και την ομοιομορφία του αμερικανικού μοντέλου. Εμείς, τα συχνά κουρασμένα, διαιρεμένα, αποπροσανατολισμένα τέκνα της Αθήνας και της Ιερουσαλήμ, θα μπορούσαμε να επιστρέψουμε στην πίστη ότι τον "ανεξέταστο βίο" όντως δεν έχει αξία να τον ζήσουμε».

Δύο από τα τελευταία κείμενα του Τζωρτζ Στάινερ, που αποτελούν κατά κάποιο τρόπο ένα παιγνιώδες και ταυτόχρονα ολοκληρωμένο προσχέδιο πνευματικής διαθήκης. Στο πρώτο, ένας μισοκαμένος πάπυρος που βρέθηκε στην ανασκαφή μιας βίλας στο Ερκολάνο, γεμάτος κρυπτικούς και ημιτελείς αφορισμούς, δίνει την αφορμή για μια επισκόπηση σχεδόν κάθε θέματος που απασχόλησε τον συγγραφέα στη ζωή του. Στο δεύτερο, μια σκέψη γύρω από την ιστορία, τους μετασχηματισμούς και εντέλει το θάνατο της ιδέας του θανάτου εξελίσσεται, με τη μέγιστη δύναμη συμπύκνωσης που απέκτησε με τα χρόνια η γραφή του Στάινερ, σε μια βαθιά κριτική στις σύγχρονες μορφές της ζωής.

Στο βιβλίο αυτό περιλαµβάνονται είκοσι οκτώ από τα πάνω από εκατόν τριάντα δοκίµια που έγραψε ο Τζορτζ Στάινερ για το περιοδικό The NewYorker. Η λάµψη του πνεύµατος του Στάινερ σε όλο της το φάσµα: ο παγανισµός, η ολλανδική Αναγέννηση, τα παιδικά παιχνίδια, η Βρετανία εν καιρώ πολέµου και ο ιπποτισµός τον ενδιαφέρουν εξίσου όσο ο Λεβί-Στρος, ο Μπέρνχαρντ, ο Κάφκα, ο Μπέκετ, ο Βίτγκενσταϊν, ο Τσόµσκυ και ο ιστορικός τέχνης-κατάσκοπος Άντονυ Μπλαντ. Ο Στάινερ φτιάχνει έναν ιδανικό οδηγό, από το ιταλικό Ριζορτζιµέντο έως τη λογοτεχνία του γκουλάγκ, από την ιστορία του σκακιού έως τη διαρκή σηµασία του Μπόρχες. Ξανά και ξανά στα κείµενα αυτά, όλα όσα εξετάζει κάθε φορά ο Στάινερ αποκτούν ζωή και άπειρες δυνατότητες, καθώς το πνεύµα του συνδιαλέγεται µε το αντικείµενό του µε τη γνήσια προοπτική της αναζήτησης της αληθινής του φύσης και της ολοζώντανης παρουσίας του. «Ο Τζορτζ Στάινερ δεν ήταν µόνο ένας από τους πιο ευρυµαθείς και οξυδερκείς κριτικούς του New Yorker. Ήταν, ως προς το εύρος των ενδιαφερόντων του και την ενέργεια που αφιέρωνε σε αυτά, ένας από τους πιο γενναιόδωρους». John Updike «Ένας άνθρωπος της όψιµης, όψιµης, όψιµης Αναγέννησης, ένας Ευρωπαίος µεταφυσικός µε έµφυτη ικανότητα να αντιλαµβάνεται τις κυρίαρχες ιδέες της εποχής µας». Α. S. Byatt «Η ουσία της µαγείας του Στάινερ –δεν ξέρω πώς αλλιώς να το ονοµάσω– είναι η µοναδική του ικανότητα να διατυπώνει και να διαφωτίζει, µέσω της απόχρωσης, της νύξης και µιας απαράµιλλης γλωσσικής ακρίβειας… Κανείς από όσους εισέρχονται στα βιβλία του Στάινερ δεν εξέρχεται ίδιος». Nick Tosches, Bookforum «Η πολυµάθεια του πολυµαθούς. Η ειδηµοσύνη είναι σχεδόν εξίσου εκπληκτική όσο και η πρόζα». The New York Times Book Review «Κανείς από όσους γράφουν σήµερα για τη λογοτεχνία δεν µπορεί να συγκριθεί µε τον Στάινερ ως προς την πολυµάθεια και την πολυγλωσσία και ελάχιστοι φτάνουν το σφρίγος και την ευγλωττία της γραφής του». Robert Alter, The Washington Post

Τζωρτζ Στάινερ, στο πρώτο του αυτό έργο, μελετά δύο αντιθετικές ιδιοσυγκρασίες, δύο ανταγωνιστικά λογοτεχνικά παραδείγματα και δύο αντικρουόμενες κοσμοθεωρίες. Στο δίλημμα Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι, η ουδετερότητα είναι ψευδής, αν όχι αδύνατη. Το έργο του Τολστόι εντάσσεται στην επική παράδοση, ενώ η τέχνη του Ντοστογιέφσκι ανάγεται στα θεμέλια της δραματικής σύλληψης του κόσμου. Ο Στάινερ διαβάζει αντιστικτικά τα σημαντικότερα έργα των δύο Ρώσων συγγραφέων και εξετάζει συστηματικά το ιστορικό, ιδεολογικό και λογοτεχνικό τους πλαίσιο.