Immanuel Kant

Πρόκειται για το τελευταίο βιβλίο του Καντ το οποίο εκδόθηκε με επιμέλεια του ιδίου (1798) και περιλαμβάνει τις αντίστοιχες πανεπιστημιακές του παραδόσεις (1772-1796).

Η πραγματολογική Ανθρωπολογία δεν επιδιώκει την εκτενή γνώση των πραγμάτων του κόσμου, αλλά τη γνώση του ανθρώπου ως πολίτη του κόσμου. Το πεδίο της επομένως είναι αυτό των ανθρώπινων ικανοτήτων και δεξιοτήτων, και των μορφών συμπεριφοράς και δράσης με τις οποίες ο άνθρωπος διαμορφώνει ως ελεύθερο ον τον εαυτό του, ορίζοντας ταυτόχρονα το πλαίσιο των σχέσεών του με τους άλλους.

Καλύπτοντας το κενό που δημιουργήθηκε μετά την ανασκευή της ορθολογικής ψυχολογίας και την άρνηση της επιστημονικής εγκυρότητας της εμπειρικής ψυχολογίας, η πραγματολογική Ανθρωπολογία διαρθρώνεται εν πολλοίς (ιδίως με την υποδιαίρεση του πρώτου μέρους σε τρία Βιβλία) σε αντιστοιχία με τις τρεις Κριτικές, στις οποίες ανατρέχει άλλωστε διαρκώς για τη φιλοσοφική θεμελίωση των πορισμάτων της.

Απαντώντας στο ερώτημα "Τι είναι ο άνθρωπος;" -στο οποίο ανάγονται τα ερωτήματα της Μεταφυσικής ("Τι μπορώ να γνωρίσω;"), της Ηθικής ("Τι οφείλω να πράξω;") και της Θρησκείας ("Τι επιτρέπεται να ελπίζω;")-, η πραγματολογική Ανθρωπολογία εντάσσεται στην προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος της ενότητας της φιλοσοφίας, προπαρασκευάζοντας ταυτόχρονα το έδαφος για τη γένεση των ανθρωπιστικών επιστημών.

Η φιλοσοφία με τη σχολαστική έννοια του όρου επιδιώκει τη συστηματική ενότητα της γνώσης, δηλαδή τη λογική της τελειότητα. Με την κοσμική έννοια όμως είναι η επιστήμη της σύνδεσης κάθε γνώσης με τον τελικό σκοπό του ανθρώπινου Λόγου, και από την άποψη αυτή ο φιλόσοφος δεν είναι ένας τεχνίτης του Λόγου, αλλά ο νομοθέτης του. Το πεδίο της φιλοσοφίας με αυτή την κοσμοπολιτική έννοια περιλαμβάνει τα ακόλουθα ερωτήματα: 1. Τι μπορώ να γνωρίσω; 2. Τι οφείλω να πράξω; 3. Τι επιτρέπεται να ελπίζω; 4. Τι είναι ο άνθρωπος; Στο πρώτο ερώτημα απαντά η Μεταφυσική, στο δεύτερο η Ηθική, στο τρίτο η Θρησκεία και στο τέταρτο η Ανθρωπολογία. Ουσιαστικά όμως μπορούμε να τα συμπεριλάβουμε όλα στην Ανθρωπολογία, αφού τα τρία πρώτα ερωτήματα αναφέρονται στο τελευταίο.

Η επιστολή της 21ης Φεβρουαρίου 1772 του Immanuel Kant στον φίλο και μαθητή του Marcus Herz αναγνωρίζεται από όλους τους μελετητές της καντιανής φιλοσοφίας ως ένα από τα σπουδαιότερα τεκμήρια που διαθέτουμε σχετικά με την εξέλιξη της σκέψης του. Με τη Διατριβή του 1770, ο Kant είχε ήδη ρίξει τα θεμέλια της μελλοντικής Υπερβατολογικής Αισθητικής, και με την εν λόγω επιστολή θέτει τα βασικά προβλήματα της Αναλυτικής των εννοιών. Δύο είναι τα θέματα που τον απασχολούν την περίοδο σύνταξης της επιστολής: η συγκρότηση του πίνακα των κατηγοριών, ή αλλιώς η μεταφυσική παραγωγή των καθαρών εννοιών της διάνοιας, και η αιτιολόγηση της αντικειμενικότητας των καθαρών εννοιών της διάνοιας, ή αλλιώς η υπερβατολογική τους παραγωγή. Το ακανθώδες πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο Kant το 1772 είναι αυτό της σχέσης των καθαρών εννοιών της διάνοιας με την πραγματικότητα, και με τον όρο πραγματικότητα εννοούμε τα πράγματα καθ’ εαυτά. Το ζήτημα συνεπώς είναι να μάθουμε πώς μπορεί να υπάρξει συμφωνία μεταξύ μιας ιδέας και ενός πράγματος, χωρίς αυτά να βρίσκονται σε σχέση αιτίας/αποτελέσματος. Στο καντιανό corpus η επιστολή της 21ης Φεβρουαρίου 1772 σηματοδοτεί το πέρας της προκριτικής περιόδου και την έναρξη της κριτικής φιλοσοφίας, γι’ αυτό και κρίναμε σκόπιμο να συνοδεύσουμε την έκδοση με μια μελέτη του διακεκριμένου ιστορικού της καντιανής φιλοσοφίας, Herman J. De Vleeschauwer, όπου αναλύονται σε βάθος όλες οι παράμετροι και το διακύβευμα της εν λόγω επιστολής.

"Αν η κριτική ικανότητα, η οποία αποτελεί, στην τάξη των γνωστικών μας ικανοτήτων, έναν ενδιάμεσο όρο ανάμεσα στη νόηση και τον Λόγο, διαθέτει επίσης, θεωρούμενη καθαυτή, a priori αρχές· αν αυτές είναι συστατικές ή απλώς ρυθμιστικές (και επομένως δεν υποδηλώνουν έναν δικό τους τομέα)· αν η ικανότητα αυτή παρέχει a priori έναν κανόνα στο αίσθημα της ευαρέστησης και της δυσαρέστησης, ως ενδιάμεσο όρο ανάμεσα στη γνωστική ικανότητα και το επιθυμητικό (όπως ακριβώς η νόηση επιτάσσει a priori νόμους στην πρώτη, και ο Λόγος στο δεύτερο): όλα τούτα είναι ερωτήματα με τα οποία θα ασχοληθεί η παρούσα κριτική της κριτικής ικανότητας". (Immanuel Kant, "Κριτική της κριτικής ικανότητας", πρόλογος στην πρώτη έκδοση, 1790)

Από τις τρεις "Κριτικές" του Kant που εθεμελίωσαν στα τέλη του 18ου αιώνα τη φιλοσοφική σκέψη σε νέες αρχές και άνοιξαν τους ορίζοντες για το μέγα κίνημα του Γερμανικού Ιδεαλισμού, της "Κριτικής του καθαρού λόγου" (1781Α, 1787Β), την "Κριτική του πρακτικού λόγου" (1788) και την "Κριτική της κριτικής δυνάμεως" (1790), η πρώτη "Κριτική" είναι ασφαλώς η πιο γνωστή αλλά και η λιγότερο δημοφιλής, γιατί ξεσκεπάζει βαθύτατα ριζωμένες γνωστικές προκαταλήψεις και αναγκάζει τη σκέψη ν’ ακολουθήσει νέους δρόμους που οδηγούν συχνά σ’ ένα αδιαπέραστο δάσος εννοιολογικών όρων και σχημάτων, για το οποίο χρειάζεται, χωρίς άλλο, ειδικός οδηγός και πλούσιος ερμηνευτικός υπομνηματισμός. Και όμως, η "Κριτική" αυτή εισάγει τόσο μεθοδικά στα γνωσιολογικά, οντολογικά, κοσμολογικά και μεθοδολογικά θέματα, ώστε, παρ’ όλη τη σκοτεινότητα και την εξάρτησή της από το πνεύμα, τους όρους και την εννοιολογική γλώσσα της εποχής που γράφτηκε, να αποτελεί ακόμα και σήμερα άριστο μέσο φιλοσοφικού προσανατολισμού και άσφαλτο οδηγό στους δαιδαλώδεις δρόμους και στα αδιέξοδα που κατέληγε η φιλοσοφική σκέψη, κάθε φορά που θέλησε να αγνοήσει τις ανθρώπινες δυνατότητες και τα όριά τους.

"Το υπέροχο ταράσσει, το ωραίο γοητεύει". "Το υπέροχο απαιτεί την απλότητα, το ωραίο ανέχεται τον καλλωπισμό". "Δεν υπάρχει στο ωραίο τίποτε πιο ενοχλητικό από μια κοπιώδη τέχνη, ούτε τίποτα πιο εκνευριστικό από την επίπονη αναζήτηση της γοητείας". "Η ευφυία είναι υπέροχη, το ευφυολόγημα είναι ωραίο. Η τόλμη είναι μεγάλη και υπέροχη· η πανουργία είναι ελάσσων αλλά ωραία". "Η φιλία έχει κατεξοχήν το χαρακτήρα του υπέροχου, ο έρωτας αυτόν του ωραίου".[...]