Jean-Pierre Vernant

C'est sous la protection vigilante d'Artémis, divinité des marges et des transitions, que les enfants grecs font l'apprentissage de l'identité sociale et de l'altérité, fillettes mimant le lent trajet qui les mènent de la foncière sauvagerie de leur sexe à la civilité de la bonne épouse, garçons s'initiant à repérer tous les excès afin de reconnaître et de rejoindre la norme de la citoyenneté. Enfance, adolescence, âge adulte : le jeune Grec s'arrache à la nature à travers une série de rites et de procédures symboliques.
Mais comment comprendre que, dans un univers de contraintes sociales si réglées, l'homme grec efface, au cours de rituels transgressifs, les frontières séparant l'animal de l'homme, l'homme des dieux ? Pourquoi s'ingénie-t-il à brouiller, lors des fêtes dionysiaques, les rôles sociaux, les sexes et les âges ? Jean-Pierre Vernant et Pierre Vidal-Naquet, dans une série de contributions aujourd'hui classiques, ont restitué à l'ensemble de ces pratiques sociales leur cohérence, dévoilant de façon décisive l'univers intellectuel, symbolique et institutionnel des anciens Grecs.
Les voici réunies.

Savoir-faire de l'artisan, habileté du sophiste, prudence du politique, art du navigateur, etc. : chez les Grecs, la mètis, ou ruse de l'intelligence, multiple et polymorphe, combinait flair, sagacité et débrouillardise, jusqu'au Ve siècle av. J.-C. La métaphysique de l'être et de l'immuable rejeta alors le savoir conjectural et la connaissance oblique des habiles et des prudents.

En 1972, Jean-Pierre Vernant et Pierre Vidal-Naquet faisaient paraître Mythe et tragédie en Grèce ancienne, un recueil de sept études qui s'efforce de soumettre les textes antiques à l'analyse structurale, à une recherche de l'intention littéraire et au démontage sociologique. Cette triple approche n'est pas appliquée au mythe lui-même, mais aux tragédies en ce que chacune a de singulier, considérée comme " phénomène indissolublement social, esthétique et psychologique ". Paru quatorze ans plus tard, Mythe et tragédie II élargit la perspective choisie et centre l'analyse sur les dieux de la tragédie du Ve siècle, et en particulier sur le dieu du théâtre, le dieu au masque : Dionysos. Au-delà du théâtre classique, les auteurs se demandent pourquoi ce classicisme est devenu notre classicisme. Ces deux ouvrages sont aujourd'hui devenus des références incontournables pour tous les étudiants et les chercheurs en histoire ancienne, et au-delà, pour tous ceux qui s'intéressent aux rôles et aux structures des mythes.

«Η “Οδύσσεια” είναι µια µεγάλη πληροφοριακή πύλη όπου, χωρίς να το καταλαβαίνουµε, µαθαίνουµε ότι ο άνθρωπος είναι ιστορία, πολιτισµός, κουλτούρα, κατασκευή, επινόηση, ανοιχτό πνεύµα και µετασχηµατισµός, καθώς και προσωπικές δυστυχίες και ευτυχίες, είναι κοινωνία και άτοµο µαζί». Ζαν-Πιερ Βερνάν, Οκτώβριος 2006 Όταν ένα έργο της αρχαιότητας ρίχνει φως στις δικές µας, σηµερινές, αλήθειες... Το βιβλίο αυτό, που είναι η τελευταία του διάλεξη, στο Λύκειο Λε Κορµπυζιέ του Aubervilliers, ο Ζαν-Πιερ Βερνάν τo αφιερώνει στο ταξίδι του γυρισµού του Οδυσσέα στην Ιθάκη, τις πολλαπλές σηµασίες του οποίου δεν έπαψε ποτέ να ερευνά και να διδάσκει σ’ όλη του τη ζωή. Μιλά για τον σκοπό της ύπαρξης σε σχέση µε την ταυτότητα, για τη σηµασία της αναζήτησης του εαυτού και της θέσης του καθενός από µας στο κοινωνικό σύνολο την κάθε στιγµή. Παράλληλα αναρωτιέται για τον θάνατο σε σχέση µε την αξία της ζωής, για την αιωνιότητα και τη λήθη, για τη µνήµη και τον έρωτα, για τον χρόνο και την έννοια της επιστροφής.

Αποφασίσαμε να συγκεντρώσουμε σ' έναν τόμο μερικές μελέτες, που τα θέματά τους κινδυνεύουν να φανούν αρκετά ανόμοια, γιατί θεωρήσαμε ότι αποτελούν συστατικά στοιχεία της ίδιας έρευνας. Εδώ και χρόνια, προσπαθούμε να εφαρμόσουμε στον ελληνικό χώρο τις έρευνες της ιστορικής ψυχολογίας, που πρωτεργάτης τους στη Γαλλία είναι ο I. Meyerson. Οι μελέτες μας έχουν για υλικό τους τα κείμενα και μνημεία που ερευνούν οι ειδικοί, φιλόλογοι και ιστορικοί της αρχαιότητας. Η προοπτική μας πάντως είναι διαφορετική. Τα θρησκευτικά δεδομένα (μύθους, τελετουργίες, εικονιστικές παραστάσεις), τη φιλοσοφία, την επιστήμη, την τέχνη, τους κοινωνικούς θεσμούς, τα τεχνικά και οικονομικά φαινόμενα, όλα αυτά τα θεωρούμε πάντα ως έργα που δημιούργησε ο άνθρωπος, ως έκφραση μιας οργανωμένης νοητικής δραστηριότητας. Μέσα από αυτά τα έργα, αναζητούμε να βρούμε τι ήταν ο άνθρωπος, αυτός ο αρχαίος Έλληνας, δημιουργός και συνάμα προϊόν του κοινωνικού και πολιτισμικού του πλαισίου, απ' όπου δεν μπορούμε να τον αποσπάσουμε.

Το τελευταίο βιβλίο του L. Sechan μας κάνει να προσέξουμε ορισμένα προβλήματα που θέτει ο μύθος και το πρόσωπο του Προμηθέα. Ποιες είναι οι σχέσεις του Προμηθέα με την τεχνική της φωτιάς, με τις τέχνες της φωτιάς -μεταλλουργία και αγγειοπλαστική- με την τεχνική γενικά λειτουργία; Ποια είναι η σημασία της σύγκρουσής του με τον Δία; Υπάρχει άραγε κάποιος δεσμός ανάμεσα στη φιλονικία του με τον ύπατο των θεών και στην ιδιότητα που έχει ως τεχνίτης της φωτιάς; Στην ελληνική μυθολογία, ο Προμηθεύς δεν παρουσιάζεται ως ο εφευρέτης της τεχνικής της φωτιάς, παρά μονάχα σ' ένα μεταγενέστερο κείμενο του Διόδωρου. Αυτός που πρώτος ανακάλυψε τον τρόπο ν' ανάβει τη φωτιά είναι ο Ερμής, σύμφωνα με τον Ομηρικό Ύμνο του. Και η ετυμολογία που πρότειναν ο Curtious και ο A. Kuhn, ότι δηλαδή το όνομα του Προμηθέα προέρχεται από το βεδικό σανσκριτικό pramantha (το ραβδί που το περιστρέφανε και άναβαν φωτιά με την τριβή), αμφισβητείται σήμερα από πολλούς. Το όνομά του, παραγόμενο από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα man-, δηλώνει τον "σώφρονα", τον "προνοητικό", μιαν ιδιότητα που είχε ήδη ο Προμηθεύς, κατά τους Έλληνες, σε αντίθεση με τον αδερφό του Επιμηθέα, τον αδέξιο, τον αστόχαστο. Πρέπει πάντως να σημειωθεί πως η εφεύρεση της φωτιάς, επειδή ανάγεται σε πανάρχαια εποχή, άφησε, γι' αυτόν ίσως τον λόγο, σχετικά λίγα ίχνη στις ελληνικές μυθικές διηγήσεις, ενώ οι πιο πρόσφατες τεχνικές, όπως η γεωργία, η κτηνοτροφία, η δεντροτομία, το κτίσιμο, η καλλιέργεια του αμπελιού και των οπωροφόρων δέντρων, η υφαντική κ.ά., κατέχουν σημαντική θέση στους μύθους των θεών και των ηρώων.

Σε αυτόν εδώ τον τόμο -που θα τον ακολουθήσει όσο γίνεται γρηγορότερα κι ένας δεύτερος- αποφασίσαμε να συγκεντρώσουμε εφτά μελέτες, δημοσιευμένες στη Γαλλία και στο εξωτερικό, γιατί αυτές ακριβώς οι εργασίες εντάσσονται στα πλαίσια μιας κοινής έρευνας, που γίνεται εδώ και πολλά χρόνια κι έχει γι' αφετηρία της τη διδασκαλία του Louis Gernet. Τι εννοούμε ακριβώς με τον τίτλο Μύθος και τραγωδία; Οι τραγωδίες, βέβαια, δεν είναι μύθοι. Αντίθετα μάλιστα, μπορεί κανείς να υποστηρίξει πως το τραγικό είδος εμφανίζεται στο τέλος του 6ου π.Χ. αιώνα, όταν η γλώσσα του μύθου δεν βρίσκεται πια σε άμεση επαφή με την πολιτική πραγματικότητα της πόλης. Ο χώρος του τραγικού τοποθετείται ανάμεσα σε δύο κόσμους και αυτή ακριβώς η διπλή αναφορά, δηλαδή, από τη μια μεριά στον μύθο (που ανήκει, σύμφωνα με τη νέα αντίληψη, σ' έναν περασμένο χρόνο, αλλά ζωντανό ακόμη στις συνειδήσεις των ανθρώπων), και από την άλλη μεριά, στις νέες αξίες (που αναπτύσσονται τόσο γρήγορα με την πόλη του Πεισιστράτου, του Κλεισθένη, του Θεμιστοκλή, του Περικλή) αποτελεί μιαν από τις πρωτοτυπίες αυτού του χώρου και το ίδιο το "κίνητρο" της τραγικής δράσης. Μέσα στην τραγική σύγκρουση, ο ήρωας, ο βασιλιάς, ο τύραννος εμφανίζονται να ενεργούν και να δεσμεύονται στα πλαίσια ακόμη της ηρωικής και μυθικής παράδοσης, η λύση όμως του δράματος τους ξεφεύγει: γιατί, δεν δίνεται ποτέ από τον μοναχικό ήρωα, αλλά εκφράζει πάντα τον θρίαμβο των συλλογικών αξιών που επιβάλλει η νέα δημοκρατική πόλη.