Judith Butler

Η "Αναταραχή φύλου" είναι ένα από τα πιο σημαντικά έργα της σύγχρονης φεμινιστικής θεωρίας και των σπουδών φύλου, θεωρείται δε καταστατικό κείμενο της queer θεωρίας. Η επίδρασή του δεν περιορίστηκε σε ακαδημαϊκούς κύκλους, αλλά προκάλεσε έντονες συζητήσεις στο χώρο τόσο του φεμινιστικού όσο και του γκέι και λεσβιακού κινήματος. Μέσα από την κριτική επανανάγνωση του έργου των Μπωβουάρ, Φουκώ, Βιτίγκ, Ιριγκαρέ, Λεβί-Στρως, Λακάν, Φρόυντ, Ρούμπιν, Κρίστεβα, η Τζούντιθ Μπάτλερ επιχειρεί μια κριτική γενεαλογία της κατασκευής των κατηγοριών του φύλου, της σεξουαλικότητας, της επιθυμίας και του σώματος ως κατηγοριών ταυτότητας, τις οποίες θεωρεί προϊόντα της "υποχρεωτικής" ετεροσεξουαλικότητας και του φαλλογοκεντρισμού. Προεκτείνοντας τις θέσεις ότι η υποκειμενικότητα παράγεται λογοθετικά και ότι το βιολογικό φύλο είναι μια πολιτική κατηγορία που θεμελιώνει την ετεροσεξουαλικότητα, προβάλλει το ρηξικέλευθο επιχείρημα ότι η υποτιθέμενη συνοχή μεταξύ βιολογικού φύλου, κοινωνικού φύλου και σεξουαλικότητας δεν οφείλεται παρά στην επαναλαμβανόμενη στιλιστική επιτέλεση συγκεκριμένων πράξεων μέσα στο χρόνο, πράξεων που αποκτούν το νόημά τους σε ένα πλαίσιο ετεροκανονικότητας. Αυτή η επιτελεστικότητα του φύλου, που δίνει την εντύπωση ενός έμφυλου πυρήνα, μιας κρυμμένης ψυχικής ουσίας, με αποτέλεσμα το φύλο να εκλαμβάνεται ως αληθινό, δεν είναι ωστόσο παρά μια μίμηση χωρίς πρωτότυπο, μια διαρκής παρωδία της ίδιας της έννοιας του πρωτοτύπου. Στο πλαίσιο αυτό, η αποτυχημένη μίμηση, η ατελέσφορη εκτέλεση της εντολής "να είσαι ένα δεδομένο φύλο" μπορεί να αναταράξει τις κατηγορίες του φύλου, να δημιουργήσει ρήγματα που θα επιτρέπουν την ανασήμανσή του. "Υπάρχει μια όψη των συνθηκών παραγωγής του κειμένου που δεν γίνεται πάντα κατανοητή: δεν παράχθηκε απλώς από το πανεπιστήμιο, αλλά από συγκλίνοντα κοινωνικά κινήματα στα οποία συμμετείχα, και στο πλαίσιο μιας λεσβιακής και γκέι κοινότητας στην ανατολική ακτή των Ηνωμένων Πολιτειών στην οποία έζησα για δεκατέσσερα χρόνια πριν γράψω αυτό το βιβλίο. Παρά την εξάρθρωση του υποκειμένου την οποία επιτελεί το κείμενο, υπάρχει εδώ ένα πρόσωπο: πήγα σε πολλές συναντήσεις, μπαρ και διαδηλώσεις και είδα πολλά είδη φύλων, κατάλαβα ότι βρισκόμουν και η ίδια στο σταυροδρόμι κάποιων από αυτά και συνάντησα τη σεξουαλικότητα σε αρκετά από τα πολιτισμικά άκρα της. Γνώρισα πολλούς ανθρώπους που προσπαθούσαν να βρουν τον δρόμο τους μέσα σε ένα σημαντικό κίνημα για σεξουαλική αναγνώριση κι ελευθερία, κι ένιωσα τη χαρά και την απογοήτευση που πάει χέρι-χέρι με το να είσαι μέρος αυτού του κινήματος τόσο στην αισιοδοξία του όσο και στην εσωτερική του διχοστασία. Την ίδια στιγμή που είχα βολευτεί στο πανεπιστήμιο, ζούσα και μια ζωή έξω από τους τοίχους του, και μολονότι η Αναταραχή φύλου είναι ένα ακαδημαϊκό βιβλίο, άρχισε για μένα με μια διάσχιση: καθισμένη στη Ρεχόμποθ Μπιτς, να αναρωτιέμαι αν θα μπορούσα να συνδέσω τις διαφορετικές πλευρές της ζωής μου..." Judith Butler

Αν η Αντιγόνη, η εξεγερμένη ηρωίδα του Σοφοκλή, αποτελεί σύμβολο απείθειας και ανυπακοής, πόσο ξεφεύγει, αλήθεια, από την εξουσία που αντιμάχεται; Αν η αγάπη για τον αδελφό της την οδηγεί στο θάνατο, ποιες μορφές συγγένειας θα την άφηναν να ζήσει; Πόσο διαφορετική θα ήταν η ψυχανάλυση αν, αντί για τον Οιδίποδα, είχε εκλάβει ως αφετηρία την Αντιγόνη (το "μεταοιδιπόδειο" υποκείμενο); Και τι περιθώρια σεξουαλικής ελευθερίας θα προέβαλλαν αν το ταμπού της αιμομιξίας δεν υπαγόρευε μια κανονιστική ετεροσεξουαλικότητα;

Κορυφαία φυσιογνωμία της σύγχρονης κριτικής σκέψης στα πεδία της πολιτικής φιλοσοφίας, των πολιτισμικών σπουδών, της ανθρωπολογίας, του φεμινισμού και της κουήρ θεωρίας, η Τζούντιθ Μπάτλερ καταπιάνεται μ` αυτά τα ερωτήματα, περνώντας από τον Χέγκελ, τον Λεβί-Στρως, τον Λακάν, την Ιριγκαρέ, την Άρεντ, τον Αγκάμπεν. Συνδέοντας τα λόγια και τα έργα της Αντιγόνης με τις διεκδικήσεις όσων δεν χωράνε στις αποδεκτές σχέσεις συγγένειας, επανατοποθετεί τη μορφή της σε μια ριζοσπαστική προοπτική, στα όρια μεταξύ ζωής και θανάτου.

"Στην ανάγνωση της Μπάτλερ, η Αντιγόνη γίνεται πρόσφορο παράδειγμα, όχι απλώς μιας ηρωικής αφήγησης για την αμφισβήτηση της εξουσίας, αλλά, κυρίως, των δυνατοτήτων που αναδύονται από την αναπόφευκτη διαπλοκή του αντιστασιακού λόγου με αυτόν της εξουσίας. Το ζήτημα, με άλλα λόγια, είναι πώς η φωνή που εισέρχεται στο λόγο του νόμου επιθυμεί και μπορεί να διαρρήξει τη μονοφωνία του."
ΕΛΕΝΑ ΤΖΕΛΕΠΗ (από την Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση)

"... μια μοναδική νέα ερμηνεία που θίγει ορισμένα από τα πιο δύσκολα θέματα ταμπού της οικογένειας... Η δύναμη του επιχειρήματός της απαιτεί από τους αναγνώστες να διευρύνουν την ηθική φαντασία τους στην πιο ενδόμυχη περιοχή της ζωής τους."
DRUCILLA CORNELL, συγγραφέας του "The Imaginary Domain: Abortion, Pornography and Sexual Harassement"

"Η Αντιγόνη δεν αντιπροσωπεύει τη συγγένεια στην ιδεατή μορφή της, αλλά την παραμόρφωση και μετατόπισή της, αυτή που θέτει σε κρίση τα κυρίαρχα καθεστώτα αντιπροσώπευσης κι εγείρει το ερώτημα ... ποιος υποστηρικτικός ιστός σχέσεων κάνει δυνατή τη δική μας ζωή, όσων από μας διαταράσσουν τη συγγένεια αναδιατυπώνοντας τους όρους της. Ποια νέα σχήματα νοητότητας κάνουν τους έρωτές μας θεμιτούς κι αναγνωρίσιμους; ... Κι αυτό το ερώτημα, που φαίνεται τόσο δύσκολο να τεθεί όταν πρόκειται για τη συγγένεια, καταπνίγεται τόσο γρήγορα από εκείνους που ζητούν να καταστήσουν τις κανονιστικές εκδοχές της συγγένειας απαραίτητες για τη λειτουργία του πολιτισμού και τη λογική των πραγμάτων - ένα ερώτημα που τόσο συχνά αποκλείεται απ` όσους, έντρομοι, υμνούν την οριστική ισχύ εκείνων των ταμπού που σταθεροποιούν την κοινωνική δομή ως άχρονη αλήθεια, χωρίς να ρωτούν ποτέ τι απέγιναν, στην πραγματικότητα, οι κληρονόμοι του Oιδίποδα." J.B.

Η μη βία παρανοείται συχνά ως μια παθητική πρακτική που πηγάζει από κάποια φιλήσυχη περιοχή της ψυχής, ή ως μια ατομικιστική ηθική στάση απέναντι σε υπαρκτές εξουσίες. Στην πραγματικότητα, μια επιθετική μορφή μη βίας δέχεται ότι η εχθρότητα είναι μέρος της ψυχικής μας συγκρότησης, αλλά εκτιμά την αμφισημία ως τρόπο με τον οποίο ελέγχεται η μετατροπή της επιθετικότητας σε βία. Έτσι, όπως υποστηρίζει η Μπάτλερ, η μη βία είναι μια ηθική θέση που εμπλέκεται βαθιά στο πολιτικό πεδίο, συνυφασμένη με μια ευρύτερη πολιτική πάλη για την ισότητα. Ως τέτοια, προϋποθέτει μια κριτική του ατομικισμού και μια κατανόηση των ψυχοκοινωνικών διαστάσεων της βίας: μεταξύ άλλων, τη διαπίστωση ότι η απαγόρευση της βίας από το κράτος, που αξιώνει το μονοπώλιό της, αφήνει απέξω ζωές που κρίνεται ότι δεν μετράνε και δεν αξίζουν το πένθος. Μέσα απ’ αυτό τον ανοιχτό ή ενδιάθετο ρατσισμό της νομιμοποιημένης κρατικής και διοικητικής βίας, η ευθύνη για τη βία τελικά αντιστρέφεται και αποδίδεται σε όσες και όσους είναι πιο εκτεθειμένοι στις θανάσιμες επιπτώσεις της. Η πολιτική της μη βίας συνδέεται με κοινωνικά κινήματα που αντλούν τις ηθικές αξιώσεις τους από την επίγνωση της αλληλεξάρτησης όλων των ζωών και του μη αναλώσιμου, γι’ αυτό και πενθήσιμου, χαρακτήρα τους.

Ως μορφή εξουσίας, η καθυπόταξη είναι παράδοξη. Η κυριαρχία που μας ασκεί μια εξωτερική εξουσία αποτελεί μια οικεία και βασανιστική μορφή της. Είναι όμως εντελώς διαφορετικό να διαπιστώνουμε ότι η ίδια η διαμόρφωση που έχουμε ως υποκείμενα εξαρτάται από αυτήν ακριβώς την εξουσία. Η "Ψυχική ζωή της εξουσίας" παρουσιάζει μια πρωτότυπη θεωρία για τις περίπλοκες σχέσεις του υποκειμένου με την εξουσία, ανατρέχοντας σε κείμενα των Χέγκελ, Νίτσε, Φρόυντ, Φουκώ και Αλτουσέρ. Με βάση μια ανάγνωση του Χέγκελ και του Νίτσε, της "δυστυχισμένης συνείδησης" και της "κακής συνείδησης", διαπιστώνουμε ότι όχι απλώς η συνείδηση κατασκευάζεται από την εξουσία αλλά επιπλέον ότι η τελευταία εγκαθίσταται στην υποκειμενικότητα. Η Mπάτλερ μελετά πώς γεννιέται η ψυχική ζωή από τις κοινωνικές διεργασίες της εξουσίας και πώς αυτές αποκρύπτονται και ενδυναμώνονται μέσω του ψυχισμού που παράγουν. Η εξουσία δεν νοείται πλέον ως κάτι που "εσωτερικεύεται" από ένα προϋπάρχον υποκείμενο. Aντιθέτως, το υποκείμενο γεννιέται ως ένα αμφιθυμικό αποτέ λεσμα της εξουσίας που εισέρχεται στη σκηνή μέσω της λειτουργίας της συνείδησης. Παρότι όσοι ακολουθούν τη σκέψη του Φουκώ διατηρούν αποστάσεις από την ψυχαναλυτική θεωρία, και παρότι οι εκπρόσωποι της τελευταίας συνήθως κρατούν αποστάσεις από τον Φουκώ, η Τζούντιθ Μπάτλερ επιχειρεί -συνδυάζοντας αυτές τις δύο γραμμές σκέψης- να αναλύσει την αμφιθυμική σχέση του κοινωνικού με το ψυχικό ως ένα από τα πιο δυναμικά αλλά και περίπλοκα αποτελέσματα της εξουσίας. Διερευνά όχι μόνο τη δυνατότητα της εξουσίας να αποκτά ψυχική μορφή και να καθυποτάσσει τα υποκείμενα, αλλά και τη δυνατότητα των υποκειμένων να αντιστέκονται στη μελαγχολία που τους καλλιεργεί η εξουσία.

Η Τζούντιθ Μπάτλερ (Judith Butler) φωτίζει τη δυναμική της δημόσιας συνάθροισης κάτω από τις κυρίαρχες οικονομικές και πολιτικές συνθήκες, αναλύοντας τι σηματοδοτεί και πώς. Προσεγγίζοντας τις συναθροίσεις ως πολλαπλές μορφές συλλογικής δράσης, η Μπάτλερ επεκτείνει τη θεωρία της για την επιτελεστικότητα για να υποστηρίξει ότι η επισφάλεια –η καταστροφή των προϋποθέσεων της επιβίωσης– υπήρξε κινητήρια δύναμη και θεματική των σημερινών έντονα ορατών διαμαρτυριών.

Η Μπάτλερ διευρύνει τη θεωρία της επιτελεστικότητας πέρα από τις ομιλιακές πράξεις για να συμπεριλάβει τις ομαδικές ενέργειες σωμάτων. Οι συναθροίσεις σωμάτων έχουν μια εκφραστική διάσταση που δεν μπορεί να αναχθεί στο λόγο, γιατί το ίδιο το γεγονός ότι κάποιοι άνθρωποι συγκεντρώνονται «λέει» κάτι χωρίς να στηρίζεται πάντα στην ομιλία. Με βάση την άποψη της Χάνα Άρεντ για τη δράση, αναθεωρώντας ωστόσο τους ισχυρισμούς της για το ρόλο του σώματος στην πολιτική, η Μπάτλερ υποστηρίζει ότι οι ενσώματοι τρόποι συνεύρεσης, μεταξύ των οποίων και μορφές αλληλεγγύης από απόσταση, φανερώνουν μια νέα αντίληψη για το –θεμελιώδη για την πολιτική– δημόσιο χώρο της εμφάνισης.

Η Μπάτλερ συνδέει τη συνάθροιση με την επισφάλεια, επισημαίνοντας ότι ένα σώμα που υποφέρει κάτω από συνθήκες επισφάλειας εξακολουθεί να αντέχει και να αντιστέκεται κι ότι η κινητοποίηση αναδεικνύει αυτή τη διττή διάσταση της σωματικής ζωής. Όπως ακριβώς οι συναθροίσεις επιτρέπουν στα σώματα που απαιτούν τις βασικές ελευθερίες της κίνησης και του συνέρχεσθαι να φανούν και να ακουστούν, εκθέτουν επίσης και τις πρακτικές καταναγκασμού στις φυλακές, την αποδιάρθρωση της σοσιαλδημοκρατίας και το διαρκές αίτημα να αναγνωριστούν ως σημαντικές, ως εξίσου αξιοβίωτες, και οι ζωές των εξουσιαζόμενων. Με την ενεργοποίηση μιας μορφής ριζοσπαστικής αλληλεγγύης σε αντιπαράθεση με τις πολιτικές και οικονομικές δυνάμεις, ο «λαός» αναδύεται με μια νέα έννοια, βασισμένος στην αλληλεξάρτηση, άξιος πένθους, ευάλωτος και αντιστεκόμενος.

Πράγματι, σ’ αυτό το δοκίμιο ελπίζω να δείξω ότι ο Foucault όχι μόνο κάνει μία σημαντική συνεισφορά στην κανονιστική θεωρία, αλλά ότι η αισθητική του όσο και η περιγραφή του για το υποκείμενο είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένα τόσο με την ηθική όσο και με την πολιτική του. Αν και ορισμένοι τον έχουν απορρίψει ως έναν εστέτ ή, στην πραγματικότητα, ως έναν μηδενιστή, ελπίζω να υποδείξω ότι η αιφνίδια εισβολή που πραγματοποίησε στο ζήτημα της διαμόρφωσης του εαυτού από τον εαυτό και, υπό προϋποθέσεις, στο ζήτημα της ίδιας της ποίησης [poiesis] είναι κεντρική στην πολιτική της απο-υποκειμενοποίησης που προτείνει. Παραδόξως, η διαμόρφωση του εαυτού από τον εαυτό και η απο-υποκειμενοποίηση συμβαίνουν ταυτοχρόνως, όταν ένας τρόπος ύπαρξης διακυβεύεται, μιας και δεν υποστηρίζεται από ό,τι ο Foucault αποκαλεί καθεστώς αλήθειας. Judith Butler