Martin Heidegger

Από όλες τις προσαγορεύσεις που μπορούμε εμείς οι άνθρωποι να εκφράσουμε, η γλώσσα είναι η υψηλότερη και μακράν όλων η πρώτη. Η γλώσσα είναι αυτή που κατ' αρχάς και τελικά μας στέλνει νεύματα για την ουσία ενός πράγματος. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει σε καμμία περίπτωση ότι η γλώσσα -με κάθε σημασία της λέξης, που την έχουμε συλλάβει τυχαία- μας παρέχει και τη διαφανή ουσία του πράγματος άπαξ διά παντός, όπως συμβαίνει με ένα έτοιμο προς χρήση αντικείμενο. Αλλά η αντίστοιχη κατάσταση, στην οποία ο άνθρωπος ακούει πραγματικά την προσαγόρευση της γλώσσας, είναι εκείνο το λέγειν που ομιλεί μέσα στο στοιχείο της ποίησης. Όσο πιο ποιητικό είναι το έργο ενός ποιητή, τόσο πιο ελεύθερο είναι το λέγειν του, δηλαδή πιο ανοιχτό και πιο έτοιμο να δεχτεί το απρόβλεπτο, τόσο πιο καθαρά θέτει το λεχθέν του στην κρίση του ακούειν που καταβάλλει όλο και μεγαλύτερες προσπάθειες, τόσο πιο μακριά είναι το λεχθέν του από την απλή απόφανση, για την οποία συζητούμε μόνο για το αν είναι ορθή ή όχι. Martin Heidegger

"Αγαπημένη μου ψυχούλα!" -έτσι προσφωνούσε για περισσότερα από πενήντα χρόνια ο Μάρτιν Χάιντεγκερ τη μνηστή και αργότερα σύζυγό του Ελφρίντε. "...τα γράμματα που ανταλλάσσουμε εσύ κι εγώ έχουν κάτι απόλυτο όσο δεν μπορούμε ακόμη να πραγματοποιήσουμε τις συνθήκες μιας ανεμπόδιστης ζωής με ζωντανή εγγύτητα όλες τις ώρες. Τα γράμματα είναι ένας τρόπος να είμαστε ψυχοπνευματικά μαζί, βέβαια κάπως χλωμά, αλλά από την άλλη ανεμπόδιστα και ολοκληρωμένα», της έγραφε λίγο πριν τον γάμο τους. Στα σχεδόν εξήντα χρόνια γάμου το ζευγάρι έζησε συχνά χωριστά, έτσι ώστε η αλληλογραφία ήταν σχεδόν μέχρι τέλους μια σημαντική μορφή επικοινωνίας. Οι επιστολές του αποτελούν στιγμιότυπα όπου καταδεικνύονται η αρχή, οι κορυφώσεις, τα σημεία καμπής, οι κρίσεις και η καθημερινότητα της ζωής του φιλοσόφου -η κατασκευή της περίφημης καλύβας στο Τοντνάουμπεργκ, οι δυσκολίες για τη μετάκλησή του στην έδρα φιλοσοφίας του Μάρμπουργκ, τα οικονομικά προβλήματα, η εικόνα του για τις γυναίκες, ο τρόπος εργασίας του. Η Ελφρίντε φύλαξε σ’ ένα κουτί τις αναρίθμητες κάρτες και τα γράμματα, εκτός από τρία που βρίσκονται στα κατάλοιπα του Μάρτιν Χάιντεγκερ στο Γερμανικό Αρχείο Λογοτεχνίας του Μάρμπουργκ. Το 1977, μετά από έναν τελευταίο έλεγχο, η Ελφρίντε παρέδωσε στην εγγονή της, Γκέρτρουντ Χάιντεγκερ, το κλειδί αυτού του κουτιού με τον όρο να ανοιχτεί μετά τον θάνατό της. Η επιλογή από τα πολυάριθμα γράμματα του Μάρτιν Χάιντεγκερ στη φίλη, μνηστή και σύζυγό του επιτρέπει να ρίξουμε μια ματιά στη συζυγική ζωή, τις φιλίες, τη σκέψη και τις πεποιθήσεις του.

Όταν ο Heidegger αφηγείται το πρώτο του ταξίδι στην Ελλάδα το 1962 στο κείμενο "Διαμονές", ενδιαφέρουσα -όσο και αινιγματική- είναι η επιδίωξή του να προσεγγίσει τα τοπία με φιλοσοφικό τρόπο. Ποιες σκέψεις τού προκάλεσαν οι αρχαιότητες αλλά και οι ίδιοι οι τόποι: ο Ψηλορείτης, η πεδιάδα της Νεμέας, η κοιλάδα του Πλειστού, ο βράχος του Σουνίου, το Αρχιπέλαγος; Πώς κατορθώνει να συνδυάσει τα αρχαιολογικά ευρήματα και τα αγάλματα μεταξύ τους και με το τοπίο και όλα αυτά με τον Όμηρο, τον Πίνδαρο, τον Αισχύλο, τον Ηράκλειτο, τον Πλάτωνα; Ο Heidegger περνά με δεξιοτεχνία από την περιγραφή στη φιλοσοφική ανάλυση, από τον θαυμασμό στον στοχασμό, σ' ένα βιβλίο που παρουσιάζει τον φιλόσοφο όταν δουλεύει στο εργαστήρι των εννοιών - ένα εργαστήρι που δεν μπορεί παρά να είναι ο ίδιος ο κόσμος.

Η πραγματεία "Επιστολή για τον Ανθρωπισμό" είναι ένα από τα γνωστότερα και σημαντικότερα κείμενα του γερμανού φιλοσόφου Martin Heidegger. Με αφετηρία το ερώτημα για την ουσία του ανθρώπου και σε αντιπαράθεση με την παραδοσιακή, μεταφυσική αντίληψη ο Heidegger αναπτύσσει, με τρόπο βατό και κατανοητό, τις θεμελιώδεις αρχές της σκέψης του. Η παρούσα δίγλωσση έκδοση του κειμένου Επιστολή για τον Ανθρωπισμό είναι εμπλουτισμένη με μία εκτενή εισαγωγή του μεταφραστή στο έργο του Heidegger, το χρονικό της γραφής του κειμένου, σύντομα ερμηνευτικά σχόλια και πλούσια βιβλιογραφική ενημέρωση.

Την άνοιξη του 1929 στο ελβετικό χωριό Νταβός διεξήχθη ένα φιλοσοφικό συνέδριο που έμελλε να αφήσει το ιδιαίτερο αποτύπωμά του στην ιστορία και την εξέλιξη της φιλοσοφικής σκέψης. Έφερνε αντιμέτωπους δύο κορυφαίους στοχαστές του προηγούμενου αιώνα: τον Ερνστ Κασσίρερ και τον Μάρτιν Χάιντεγκερ. Η αντιπαράθεσή τους αφορούσε εντέλει όχι μόνο δύο διαφορετικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις του έργου του φιλοσόφου του καθαρού Λόγου Ιμάνουελ Καντ, οι οποίες προκύπτουν από δύο διαφορετικές σχολές σκέψης -τον νεοκαντιανισμό και τη φαινομενολογία, που σύντομα θα αποσυντίθεντο-, αλλά και δύο διαφορετικές προσεγγίσεις της φιλοσοφίας συνολικά. Η διαμάχη έγινε αισθητή στην εποχή της ως διαμάχη της παλιάς σκέψης με την καινούργια. Αλλά στους οπαδούς του ενός ή του άλλου φιλοσόφου, μπορεί κανείς πάντα να αντιτάξει τα λόγια του Χάιντεγκερ που έκλειναν τη συζήτηση: "Στην ιστορία της φιλοσοφίας το πρώτο βήμα είναι να απελευθερωθεί κανείς από τη διαφορά των θέσεων και των απόψεων".

Ο χρόνος αποτελεί ένα φαινόμενο άρρηκτα συνδεδεμένο με την κίνηση των "φύσει όντων", των φυσικών σωμάτων. Η διαπίστωση αυτή συνιστά την βάση για την ανάλυσή του από τον Αριστοτέλη μέχρι και την σύγχρονη φυσική επιστήμη. Ωστόσο, προσεγγίζουμε άραγε έτσι την βαθύτερή του διάσταση; Το ερώτημα αυτό θέτει ο Heidegger στην διάλεξη και την πραγματεία Η έννοια του χρόνου (1924). Επειδή η "αίσθησις χρόνου" συνιστά στοιχείο που χαρακτηρίζει και διακρίνει τον άνθρωπο, ο καθορισμός του χρόνου πρέπει να βασισθεί σε μία φαινομενολογική ανάλυση του ανθρώπου. Η εκτύλιξη των οντολογικών παραμέτρων της ανθρώπινης ύπαρξης -της καθημερινής τριβής με τα πράγματα, της συνύπαρξης με τους άλλους, της ανακάλυψης του κόσμου και του εαυτού βάσει των διαθέσεων και της ερμήνευσης, της κατάπτωσης, της αγωνίας, της μέριμνας, του θανάτου, της ιστορικότητας- αποκαλύπτει τον χρόνο ως την "ουσία" του ανθρώπου και των υπαρξιακών του επιλογών, καθώς δε επίσης και ως την βάση της οντολογίας. Τα κείμενα της ανά χείρας έκδοσης αποτελούν την πρώιμη μορφή τού Είναι και χρόνος και εκθέτουν συνολικά και συνοπτικά το φιλοσοφικό πρόγραμμα του έργου αυτού, της σημαντικότερης δημοσίευσης του Heidegger και αποφασιστικού σταθμού για την όλη πορεία της φιλοσοφικής σκέψης στον 20ό αιώνα.

Το σύντομο μελέτημα του Martin Heidegger "Η τέχνη και ο χώρος" εκδόθηκε το 1969 και μπορεί να θεωρηθεί το "κύκνειο άσμα" του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου. Πρόκειται για μιαν ακόμη ματιά στα δυο αυτά θέματα, που τον απασχόλησαν από τα νεανικά του χρόνια, με συνδετικό κρίκο τώρα τη γλυπτική. Η εμπεριστατωμένη εισαγωγή και τα σχόλια του Γιάννη Τζαβάρα φωτίζουν τόσο την ειδική σκοπιά απ' όπου ο ώριμος στοχαστής θεωρεί τη συνάρτηση χώρου και τέχνης στην ανθρώπινη ζωή όσο και τις διαφοροποιήσεις του έναντι των προηγούμενων προσεγγίσεών του.

Ένα από τα κορυφαία βιβλία του 20ου αιώνα Το προοίμιο διαβάζεται εύκολα και ως συνοπτική εισαγωγή στη φιλοσοφία Τι είναι η Φιλοσοφία; Πώς σχετίζεται με τη Θρησκεία και την Τέχνη; Είναι το φιλοσοφείν μια ακίνδυνη δραστηριότητα; Ποια είναι η προέλευση και η ιστορία της Μεταφυσικής; Με αφετηρία τα παραπάνω ερωτήματα ο Martin Heidegger ξεκίνησε το χειμερινό εξάμηνο του ακαδημαϊκού έτους 1929/30 τις διαλέξεις του για τις Θεμελιώδεις Έννοιες της Μεταφυσικής. Οι διαλέξεις αυτές εκδόθηκαν στη Γερμανία μόλις το 1983 προξενώντας ενθουσιασμό και θαυμασμό. Με την παρούσα έκδοση του προοιμίου αυτών των διαλέξεων ο Έλληνας αναγνώστης έχει την ευκαιρία ν' αποκτήσει πρόσβαση σ' ένα μείζον φιλοσοφικό έργο, αλλά και σε μια σκέψη που εξακολουθεί να προκαλεί μέχρι σήμερα. "H Φιλοσοφία είναι το αντίθετο κάθε εφησυχασμού'' (Martin Heidegger)

Η πραγματεία αυτή του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου του 20ού αιώνα, που συντάχθηκε λίγο χρόνο μετά την ολοκλήρωση του κύριου έργου της μεσοΰστερης περιόδου του στοχασμού του, των "Συμβολών στη φιλοσοφία" (1936-1938), συνίσταται σε μία εξονυχιστική και εμβριθέστατη ερμηνεία του πρώτου κεφαλαίου του βιβλίου Β΄ των Φυσικών του Αριστοτέλη. Η βαρύτητα της ερμηνείας τούτης διαφαίνεται ήδη από το γεγονός ότι ο Heidegger δηλώνει ευθύς εξ αρχής ότι θεωρεί το έργο αυτό του Αριστοτέλη "το κρυφό βιβλίο αναφοράς όλης της δυτικής φιλοσοφίας". Αντικείμενο της χαϊντεγκεριανής ερμηνείας είναι η κεντρική για την αριστοτελική περί φύσεως φιλοσοφία θέση πως η φύση είναι η "αρχή κινήσεως των φύσει όντων". Η ενδελεχής ανάλυση της θέσης αυτής, όπως αναπτύσσεται στο εν λόγω κεφάλαιο των Φυσικών, παρέχει στον Heidegger τη δυνατότητα να αναδείξει το, κατά την ερμηνεία του, αυθεντικό περιεχόμενο των κεντρικών εννοιών της αριστοτελικής οντολογίας, όπως της ουσίας, της κατηγορίας, της αλήθειας και του λόγου, της ύλης και της μορφής, της δύναμης, της ενέργειας και της εντελέχειας κ.ά. Η αριστοτελική οντολογία και φυσική φιλοσοφία εμφανίζεται, αφενός μεν, ως η κορύφωση του ελληνικού στοχασμού, αφετέρου δε όμως, ήδη ως ο απόηχος πλέον της "πρώτης αρχής" των μεγάλων προσωκρατικών φιλοσόφων. Η πραγματεία "Περί της ουσίωσης και της έννοιας της φύσης" προσφέρει στον Έλληνα αναγνώστη τη δυνατότητα να προσεγγίσει το στοχασμό του μεσοΰστερου Heidegger υπό το ιδιαίτερο πρίσμα της αντιπαράθεσής του με την αριστοτελική οντολογία, συνάμα δε να γνωρίσει και τούτη την τελευταία στον γόνιμο διάλογό της με το στοχασμό ενός από τους κορυφαίους στοχαστές του 20ού αιώνα. Τα εκτενή προλεγόμενα και τα πολυάριθμα επεξηγηματικά σχόλια του μεταφραστή επιχειρούν να διευκολύνουν την πρόσβαση του Έλληνα αναγνώστη στο μεστότατο και βαθυστόχαστο αυτό φιλοσοφικό κείμενο.

Ένας Γερμανός φιλόσοφος, ο Martin Heidegger, βλέπει έναν πίνακα του Ολλανδού ζωγράφου Van Gogh που απεικονίζει ένα ζευγάρι παπούτσια. Ο πίνακας τον εντυπωσιάζει και του αφιερώνει ένα εκτενές σχόλιο. Ένας Αμερικανός ιστορικός τέχνης, ο Meyer Schapiro, διαβάζει το σχόλιο του φιλοσόφου και διατυπώνει γραπτώς τις αντιρρήσεις του. Ένας Γάλλος φιλόσοφος, ο Jacques Derrida, διαφωνεί και με τους δύο, προχωρεί σε μια συγκριτική ανάγνωση των θέσεών τους και συγγράφει επ' αυτού ένα δοκίμιο. Τέλος ο Αμερικανός ιστορικός, ο Σαπίρο, επανέρχεται -έχοντας υπόψη του, χωρίς να το ομολογεί, την κριτική του Ντερριντά κι αφού ο Χάιντεγκερ δεν υπάρχει πια- τεκμηριώνοντας περαιτέρω την άποψή του. Σε αυτά τα (3+1) κείμενα δεν απηχούνται μόνο τρεις διαφορετικές θέσεις (η ερμηνευτική φαινομενολογία, η κοινωνική ιστορία της τέχνης και η αποδόμηση). Εδώ, με αφορμή ένα έργο τέχνης, συγκρούονται κυρίως -καλύπτοντας όλο το φάσμα της νεωτερικής και της μετανεωτερικής εποχής- τρεις διαφορετικές αντιλήψεις για την ιστορία: μια μεταφυσική του νοήματος, που συμβαδίζει με τον μεσοπολεμικό ολοκληρωτισμό, μια ανάγκη για την πολιτική ερμηνεία των φαινομένων, έσχατος σπασμός του αιτήματος για κοινωνική απελευθέρωση του όψιμου μεταπολέμου, και μια αγχώδης παραπομπή στη σημερινή αδυναμία ορισμού του ενεργού υποκειμένου. Αυτή η σύγκρουση, που διατυπώνεται εδώ με αριστοτεχνικούς όρους, κάνει την ανάγνωση τούτων των κειμένων όχι μόνο εξαιρετικά ενδιαφέρουσα αλλά και άκρως επίκαιρη.