William Shakespeare

"Οι εύθυμες κυράδες του Ουίντσορ" ανήκουν ολοφάνερα στην εποχή την πριν από τη λεγόμενη "τραγική κρίση" του Σαίξπηρ, στην εποχή δηλαδή όπου το ύφος του ποιητή είναι ακόμα γεμάτο κέφι, αισιοδοξία, ευφορία νεανική. Μας το μαρτυρεί η ατμόσφαιρα του έργου. Βρισκόμαστε, εδώ, στους κόλπους μιας κοινωνίας επαρχιακής, που δροσίζεται αδιάκοπα από την άμεση, τη στενή επαφή της με τον κόσμο του υπαίθρου. Αστοί χωρατατζήδες ή απλοϊκοί τύποι της μικρής πολιτείας που ζει, τρέφεται με τοπικούς θρύλους, αμοιβαία πειράγματα, τοπικά σκάνδαλα, βεγκέρες στο παραγώνι, ταπεινά ειδύλλια ή χοντρές φάρσες -αυτός είναι ο κόσμος που μυρμηγκιάζει στις "Εύθυμες κυράδες". Ένας κόσμος ιδωμένος από τον ποιητή πρόσχαρα, με άκακο μάτι. Κανένα έργο του Σαίξπηρ δεν αντικαθρεφτίζει τόσο ρεαλιστικά, με τόση ηθογραφική πιστότητα, την αγροτική κοινωνία της εποχής του, αυτήν ακριβώς που γνώρισε ο ποιητής στην ιδιαίτερη πατρίδα του και στα πρώτα νεανικά του χρόνια. [...] "Οι εύθυμες κυράδες" είναι κωμωδία γραμμένη με κέφι, κίνηση γοργή. Ο Johnson παρατηρεί πως έχει μια αρετή πολύ εύγλωττη: "ποτέ, γράφει, δεν φαίνεται να είχε θεατή ή αναγνώστη που να μην τη βρήκε πολύ σύντομη". (Άγγελος Τερζάκης)

Αν όντως το "Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας" (1595-96) γράφτηκε και παραστάθηκε λίγο μετά τον "Ρωμαίο και την Ιουλιέτα" (1591 -95), θα μπορούσε κάλλιστα να είναι κάποιο είδος «εκδίκησης» για την αφόρητη ανοησία (το λιγότερο) των οργανωμένων, «πολιτισμένων», υποκείμενων στον Νόμο σχέσεων, που αναπτύσσουν οι άνθρωποι στις πόλεις. Ο βασισμένος στην λογική πολιτισμός είναι ένα τεράστιο σφαγείο. Μόνον ο έρωτας και η φαντασία αξίζουν. Τα υπόλοιπα είναι θάνατος και μόνο θάνατος (νεκρός ή ζωντανός). Αλλά ο Σαίξπηρ δεν θα μπορούσε να φτάσει μέχρι εκεί - όχι πριν τον Διαφωτισμό και την κορύφωσή του στο σφαγείο του 20ού αιώνα. Ο Σαίξπηρ κατέφυγε στο καρναβάλι, στην πανάρχαια τελετή απελευθέρωσης της αλήθειας του εγκλωβισμένου στον πολιτισμό θηλαστικού άνθρωπος. Οι ερωτευμένοι και φιμωμένοι εραστές είναι σαφείς: Θα συναντηθούν στο δάσος και από εκεί θα φύγουν μακριά από τους Νόμους της Πόλης. Σαν να λέμε, θα βυθιστούν στην περιοχή που ορίζει το καρναβάλι ως απελευθέρωση από την λογική. Δεν έχουν συνείδηση της μύησης στην οποία θα υποβληθούν, πρέπει να την βιώσουν σαν όνειρο και γρήγορα να την ξεχάσουν. Εκεί, στο δάσος, θα γεννηθεί ο ρομαντισμός ως ριζοσπαστική άρνηση του Διαφωτισμού, θα έπρεπε να περάσουν δύο αιώνες για να κάνει τα πρώτα του βήματα ο ρομαντισμός. Στο μεταξύ, το Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας είναι η αρχή της αυτοκαταστροφής ενός κόσμου, που μόλις γεννιόταν: του εκλογικευμένου κόσμου.

Γραμμένο κατά πάσα πιθανότητα μέσα στο χειμώνα 1595-96, δηλαδή λίγο πριν ή αμέσως μετά το Ρωμαίος και Ιουλιέττα (οι περισσότεροι κλίνουν προς τη δεύτερη εκδοχή), το "Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας" είναι αναμφίβολα το κορυφαίο δημιούργημα της πρώτης περιόδου του Σαίξπηρ και ένα από τα αρτιότερα του σαιξπηρικού κανόνα συνολικά. Ελάχιστα έργα του διεθνούς ρεπερτορίου, ακόμη και του ίδιου του Σαίξπηρ, μπορούν να σταθούν δίπλα στο "Όνειρο" και να το συναγωνιστούν στην τελειότητα της κατασκευής του, την πρωτοτυπία του, τη δραματουργική ευφυΐα και την ευρηματικότητά του. Λίγα επίσης ποιητικά κείμενα έκτοτε μπόρεσαν να αρθούν στο ύψος του "Ονείρου" ή να επαναλάβουν τις ποιητικές τονικότητες που επινοεί. Και ελάχιστα έργα κατόρθωσαν να αναμείξουν και να συνδυάσουν τόσο πολλά και παράταιρα υλικά σ΄ ένα αρραγές σύνολο χωρίς ψεγάδι, να καθυποτάξουν τόσες ασυμφωνίες σε μια σύνθετη αρμονική κλίμακα ή -εφόσον μιλάμε για έργο που στον πυρήνα της δράσης του τοποθετεί έναν επιτηδευματία υφαντή- να συνυφάνουν τόσο διαφορετικά νήματα σε μια λαμπρή παράσταση που η παιγνιώδης απλότητά της δεν ψευτίζει πουθενά. Τέσσερις διαφορετικοί κόσμοι, που αποτελούν τέσσερα διακριτά πεδία αναφοράς, συμπλέκονται στο "Όνειρο": Ο κόσμος της αρχαίας μυθολογίας (Θησέας και Ιππολύτη)· ο κόσμος των τεσσάρων εραστών, που μολονότι χαρακτηριστικά αναγεννησιακός στους τρόπους και τα ήθη της ερωτικής επικοινωνίας, παρουσιάζεται άχρονος και καθολικός· ο κόσμος των ξωτικών, όπως αναδύεται από τη μεσαιωνική καταγωγή του και τις λαϊκές παραδόσεις της αγγλικής υπαίθρου· και ο κόσμος των μαστόρων, η ελισαβετιανή κοινωνία των τεχνιτών της επαρχίας, όπως θα τους είχε γνωρίσει από κοντά ο Σαίξπηρ στο γενέθλιο Στράτφορντ. "Το "Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας" είναι μια χαρμόσυνη κωμωδία" έγραφε ο Α. Ντ. Νάταλ και συμπλήρωνε: "Επιτελεί την αποτροπή της βίαιης μυθολογίας από την οποία αντλεί. Ωστόσο η αποτροπή δεν είναι ποτέ πλήρης". Το "Όνειρο" είναι μια γιορτινή κωμωδία, με την ευρύτερη ανθρωπολογική αποδοχή της λέξης, ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό για το θέατρο.

"Οι νουβέλες Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Οθέλος, Έμπορος της Βενετίας, Ριχάρδος Γ', Όπως σας αρέσει, Αντώνιος και Κλεοπάτρα και Τρικυμία είναι απολαυστικά πεζά που αντλούν την υπόθεση, αλλά διαθέτουν και το βάθος των χαρακτήρων των έργων του Σαίξπηρ. [...] Ο Σαίξπηρ είχε ως πρώτη ύλη πεζά, τα μεταποιούσε σε μέγα ποιητικό θέατρο και ο Λειβαδίτης τα επέστρεφε στις πηγές τους, στον αφηγηματικό γλαφυρό λόγο, χωρίς, πράγμα που απουσίαζε και από τις αρχικές νουβέλες, την ποιητική γλώσσα". (Από τον πρόλογο του Κώστα Γεωργουσόπουλου) "Με τον απαιτούμενο, λοιπόν, σεβασμό που οφείλει ένας επόμενος να μελετά τον προηγούμενό του, ως ιχνηλάτης παλαιών βημάτων, διάβασα τα κείμενα/νουβέλες του Τάσου Λειβαδίτη των περιλήψεων των σαιξπηρικών θεατρικών έργων Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Οθέλος, Έμπορος της Βενετίας, Ριχάρδος Γ', Όπως σας αρέσει, Αντώνιος και Κλεοπάτρα και Τρικυμία, και ανακάλυψα τον ιδιοφυή τρόπο που χρησιμοποιούσε ο Λειβαδίτης, για να μιλήσει, όχι τόσο για την πλοκή, όσο για τα πρόσωπα αυτών των θεατρικών έργων." (Από τον πρόλογο του Γιώργου Κιμούλη)

Από τις μπαλάντες του 14ου αιώνα μέχρι την Έμιλυ Ντίκινσον και τον Ρόμπερτ Φροστ η αγγλοσαξονική ποίηση υμνεί και θρηνεί τον έρωτα. Ανάμεσα σ' όλους αυτούς τους ποιητές, και πάνω απ' όλους -πάνω απ' τον Μπάιρον και τον Σέλλεϋ, τον Έμερσον και τον Γουόλτ Γουίτμαν-, βρίσκεται ο Σαίξπηρ, κλασικός και σύγχρονος, αιφνιδιαστικά μοντέρνος. Σ' αυτό το μικρό βιβλίο ανθολογούνται αποσπάσματα από θεατρικά του έργα και σονέτα γύρω από τον έρωτα: άλλοτε βαθυστόχαστα και μελαγχολικά, άλλοτε ειρωνικά, σχεδόν αστεία. Ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, ο μεγαλύτερος ποιητής στην αγγλική ιστορία, μιλάει με παλιές λέξεις για σημερινά πράγματα, για εκείνο το είδος της ευτυχίας και του πόνου που προκαλεί η παρουσία και η απουσία ενός αγαπημένου ανθρώπινου πλάσματος.

Μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο των Ρόδων μεταξύ των οίκων Γιορκ και Λάνκαστερ έχει ξεκινήσει στην Αγγλία μια περίοδος ειρήνης. Όμως ο μικρότερος αδελφός του βασιλιά, ο Ριχάρδος, καταστρώνει σχέδια εξόντωσης των φυσικών διαδόχων και των αντιπάλων του για να κατακτήσει τον θρόνο της Αγγλίας, σχέδια που στη συνέχεια υλοποιεί με απόλυτη επιτυχία. Έτσι, παρακολουθούμε την άνοδο στην εξουσία ενός διεφθαρμένου ανθρώπου και τη σύντομη βασιλεία του, την οποία διακόπτει ο βίαιος θάνατος. Για την παρούσα έκδοση, αφού μεταφράστηκε το κείμενο του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ από την αγγλική γλώσσα, στη συνέχεια δημιουργήθηκε μια νέα απόδοση-διασκευή του έργου, στην οποία επιτράπηκαν μετατοπίσεις, παρατυπίες και προσθαφαιρέσεις προς χάριν της επίτευξης των στόχων της διασκευής. Θέλω να ευχαριστήσω τη Ρουμπίνη Μοσχοχωρίτη που οδήγησε στη σκηνή την ελεύθερη διασκευή Ριχάρδος III, καθώς και την Ξένια Γεωργοπούλου για την υποστήριξή της. Το έργο του Άγγλου ποιητή ηχεί σήμερα πιο επίκαιρο από ποτέ.

"Όσο πιο γρήγορα απαλλαγούν οι άνθρωποι από το ψεύδος της λατρείας του Σαίξπηρ, τόσο το καλύτερο", έγγραφε ο Λέων Τολστόι το 1909, στο δοκίμιό του Ο Σαίξπηρ και το Δράμα. "Οι άνθρωποι παραδομένοι σ' αυτό το ψέμα θα όφειλαν να καταλάβουν ότι το δράμα που δεν έχει για βάση το θρησκευτικό στοιχείο, δεν είναι ένα καλό έργο, όπως το θεωρούν τώρα, αυτό το ποταπό και ευκαταφρόνητο έργο του Σαίξπηρ". Ο Τολστόι δεν ήταν ο μόνος σπουδαίος στοχαστής, που απέρριπτε με βδελυγμία τον Σαίξπηρ. Ο Μπέρναρντ Σω, του χρέωνε "φτηνή φιλοσοφία, κούφια εκφραστικότητα, ηθική ελαστικότητα, λαϊκή χυδαιότητα και προκατάληψη". Ο Βολταίρος τον χαρακτήριζε "έναν άγριο με αρκετή φαντασία" και δήλωνε μετανοιωμένος που "πρώτος σύστησε τον Σαίξπηρ στους Γάλλους, εντοπίζοντας κάποια μαργαριτάρια στην απέραντη κόπρο του έργου του".

Τα ωραία πλάσματα ποθούμε να βλασταίνουν, Της ομορφιάς ποτέ το ρόδο να μη σβήνει, Κι ώριμα πια, όταν σαπίζουν και πεθαίνουν, Σ' έναν απόγονο η μνήμη τους να μείνει. Λατρεύεις μόνο του ματιού σου την αχτίνα, Τη φλόγα συντηρείς, μα δαπανάς εσένα, Εκεί που υπάρχει αφθονία φέρνεις πείνα, Στον εαυτό σου εχθρός, δε θες οίκτο κανένα. Του κόσμου αν είσαι δροσερό στολίδι τώρα Κι όπως ο κήρυκας της άνοιξης γιορτάζεις, Μες στο μπουμπούκι θάβεις του καρπού τα δώρα, Γλυκέ φιλάργυρε, σωρεύοντας ρημάζεις. Αυτό που οφείλεις δώσε, άσ' την απληστία! Εσύ κι η μαύρη γη αν το φάτε, αμαρτία.

Τίποτα ονομάζω εγώ το άπειρο σύμπαν, αν Δεν έχω εσένα ρόδο μου, που εντός του είσαι το παν. Μάρανε εσύ τον Θάνατο που τους θνητούς μαραίνει, Κι έτσι αν πεθάνει ο Θάνατος, κανείς δεν θα πεθάνει. Κι αν αρέσε η Μούσα μου στου αιώνα μας τη λόξα, Δική μου ας είναι η κούραση, δική σου ας είν' η δόξα. Και τότε μαύρο θα ορκιστώ πως είναι και το κάλλος, Μόνο το χρώμα σου όμορφο κι άσχημος κάθε άλλος. Όχι, η συνείδηση αν την πω "αγάπη" δεν με τύπτει: Αφού η αγάπη μου γι' αυτήν εγείρεται και πίπτει Κι όμως φοβάμαι θα κλαπείς ακόμα κι από 'δω Μέχρι κι η πίστη θα 'κλεβε τέτοιο έπαθλο ακριβό. Μέχρι λοιπόν να σ' αναστήσει η Δίκη αυτή κι εσένα, Ζεις μέσα εδώ και κατοικείς στων εραστών το βλέμμα. Κι αυτόν σα μιαν επιτομή η Φύση έχει φυλάξει, Στην ψεύτρα Τέχνη, του άλλοτε το κάλλος να διδάξει. Φυλάξου απ' τα προνόμιά σου αγάπη: αδέξιο χέρι Κάνει να χάσει την αιχμή το πιο σκληρό μαχαίρι. Κι εσύ το μνημείο σου θα βρεις, όταν τυράννων Λοφία και τάφοι μπρούντζινοι τη λάμψη του θα χάνουν.