Γιάννης Μανέτας

Γιατί το νερό και ο άνθρακας είναι τόσο απαραίτητα για τη ζωή; Πώς χρησιμοποιεί η ζωή την ηλιακή ενέργεια για να κρατά σε τάξη το κύτταρο; Γιατί είναι αδιανόητη μια ζωή χωρίς δαρβινική εξέλιξη; Από πού προήλθε η ζωή και ποια τα ορόσημα στην ιστορία της; Πώς περιπλέκει τα πράγματα η πολιτισμική εξέλιξη, όταν εμφανίζεται η ανθρώπινη νοημοσύνη; Τελικά, πώς επηρεάζει η πολιτισμική εξέλιξη τη βιολογία, την υγεία και τον ψυχισμό του Homo sapiens;

Υπάρχει ζωή αλλού στο Σύμπαν; Αν ναι, παρέμεινε απλή ή εξελίχτηκε μέχρι την εμφάνιση νοημοσύνης και τεχνολογικού πολιτισμού; Και, εντέλει, η νοημοσύνη τι είναι; Αν όντως υπάρχουν άλλοι πολιτισμοί, γιατί δεν δίνουν σημεία ζωής; Μήπως οι συμπτώσεις στην περίπτωση της Γης ευνοούσαν σκανδαλωδώς την εμφάνιση ευφυΐας; Μήπως είμαστε μια σπάνια, ιδιάζουσα, ίσως και μοναδική περίπτωση;

Ποιο το μέλλον της ζωής και της ανθρωπότητας; Πού μπορεί να οδηγήσει η αλληλεπίδραση πλανητικής, γεωλογικής, βιολογικής, πολιτισμικής και τεχνολογικής εξέλιξης; Άραγε ο υπερπληθυσμός, η εξάντληση των πόρων, η κλιματική αλλαγή και η μείωση της βιοποικιλότητας απειλούν τη ζωή, και ειδικά τον άνθρωπο; Ή μόνο τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές δομές της ανθρωπότητας, όπως αυτές διαμορφώθηκαν τις τελευταίες χιλιετίες; Έχουμε όλοι ημερομηνία λήξεως;

Αυτό το βιβλίο δεν προϋποθέτει ειδικές επιστημονικές γνώσεις. Απευθύνεται στον φιλοπερίεργο αναγνώστη που θέλει να καταλάβει τον κόσμο που τον περιβάλλει και να τοποθετήσει τον εαυτό του μέσα σ’ αυτόν. Απευθύνεται επίσης στον ειδικό που θέλει να ανακαλύψει πάλι τις θεμελιώδεις έννοιες της βιολογικής επιστήμης. Η διερεύνηση του φαινομένου της ζωής δεν θα πάψει ποτέ να είναι συναρπαστική!

Με την εμφάνιση της ζωής στη Γη ξεκίνησε ένας δαρβινικός διάλογος μεταξύ έμβιων όντων και άβιου περιβάλλοντος, που αενάως αλληλοεπηρεάζονται και αλλάζουν. Και όταν η εξέλιξη τα έφερε έτσι ώστε να εμφανιστεί και η ανθρώπινη νοημοσύνη, μια τρίτη ειδοποιός συνιστώσα ήρθε να εμπλακεί στον διάλογο. Αρχικά, η πολιτισμική εξέλιξη άσκησε ήπια επίδραση στα γήινα πράγματα. Μέχρι που φτάσαμε στην περίοδο την οποία οι γεωλόγοι ονόμασαν Ολόκαινο και οι αρχαιολόγοι Νεολιθική Επανάσταση, οπότε εγκαθιδρύθηκε μια ισχυρή βιολογική συμβίωση: η υιοθέτηση από τον άνθρωπο της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Έκτοτε τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν ραγδαία: για πρώτη φορά στην ιστορία του πλανήτη ένα και μοναδικό είδος, ο Homo sapiens, αναγορεύτηκε σε κυρίαρχο παίκτη.

Ωστόσο, η εξημέρωση ζώων και φυτών δεν άλλαξε μόνο το πώς ο άνθρωπος εξασφαλίζει την τροφή του. Επηρέασε βαθιά τη βιολογία, την υγεία, τον τρόπο ζωής, τις κοινωνικές δομές, την ιδεολογία, τα κοσμοθεωρητικά συστήματα και, τελικά, την ίδια του τη συμπεριφορά.

Το βιβλίο αυτό αφηγείται το πότε, πώς και γιατί ο παλαιολιθικός άνθρωπος αντικατέστησε το κυνήγι, τη συλλογή τροφής από τη φύση και τη νομαδική ζωή με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την εδραία διαβίωση. Το πότε, πώς και γιατί τούτες οι αλλαγές οδήγησαν στην ανάπτυξη τεχνολογικού πολιτισμού και στη συσσώρευση πλούτου και ανθρώπων. Συνάμα όμως και στην υποχώρηση του εξισωτικού, γενναιόδωρου και συνεργατικού παλαιολιθικού ήθους, επιτρέποντας τη σταδιακή εμφάνιση των σημερινών ανταγωνιστικών κοινωνιών με την έκδηλη ανισότητα.

Πώς η μικρή παπαρούνα επηρέασε μεγάλες αυτοκρατορίες και πώς το ζαχαροκάλαμο καθόρισε τη διαδρομή του δουλεμπορίου στους νέους χρόνους; Γιατί η μπανάνα συνδέεται με τις "μπανανίες" και τα γενετικώς τροποποιημένα φυτά με τον Δρα Φράνκενστάιν; Πώς μερικά φυτά καταφέρνουν και επιβιώνουν σε θερμοκρασίες δεκάδων βαθμών Κελσίου κάτω απ' το μηδέν, ενώ άλλα σε σχεδόν απόλυτη ξηρασία; Γιατί ο κρίνος και ο κινέζικος λωτός έχουν συνδεθεί με το άσπιλο και το αμόλυντο; Πώς ήταν τα πρώτα φυτά που εποίκησαν την ξηρά και πώς ενδέχεται να είναι τα φυτά σε άλλους κατοικήσιμους κόσμους; Το βιβλίο περιλαμβάνει 37 μικρά και μεγάλα αφηγήματα για φυτά που επηρέασαν την ιστορία, και επηρεάστηκαν απ' αυτήν, ή για άλλα που οι εξαιρετικές επιδόσεις τους εξάπτουν τη φαντασία όχι μόνο των επιστημόνων αλλά και του ευρύτερου κοινού. Η ανάγνωσή του δεν προϋποθέτει παρά μόνο πολύ βασικές γνώσεις βιολογίας. Το βιβλίο απευθύνεται στον ανήσυχο αναγνώστη που με όπλα την κοινή λογική και την απλή ανθρώπινη περιέργεια προσπαθεί να αντιληφθεί και να κατανοήσει τον κόσμο που μας περιβάλλει. Και τα φυτά αποτελούν την ιδεώδη αφορμή για μια τέτοια συναρπαστική περιπέτεια

Ο καθηγητής Αβραμέας εξηγεί με συγκίνηση τη γενετική σταθερότητα του Ginkgo biloba. Το ύφος του είναι επίσημο και σοβαρό, η γλώσσα του λόγια και εκλεπτυσμένη, τα χείλη και τα χέρια του τρέμουν ελαφρά. Προσπαθεί το ύφος και η γλώσσα του να αποδώσουν τη σημασία για την επιστήμη αυτού του ζωντανού απολιθώματος, αυτού του δέντρου που η μορφή του έχει παραμείνει αναλλοίωτη στους αιώνες των αιώνων... Αυτή είναι η τελευταία παράδοση που παρακολουθεί στο πανεπιστημιακό αμφιθέατρο ο φοιτητής Φώτης Καραδήμος. Στη συνέχεια, κυνηγημένος από τη χουντική Ασφάλεια, φυγαδεύεται με τη βοήθεια δύο καθηγητών του στο εξωτερικό. Γρήγορα αναδεικνύεται σε λαμπρό επιστήμονα στην Ευρώπη, μέχρι που οι εκεί πανεπιστημιακές μεταρρυθμίσεις, ο επιστημονικός του ρομαντισμός, το πάθος για την έρευνα και η εμμονή σε αξίες που φθίνουν τον αφήνουν άνεργο. Μετά από 25 χρόνια, επιστρέφει ως καθηγητής στο ελληνικό πανεπιστήμιο σε μια εποχή που το δέντρο της μεταπολίτευσης, ποτισμένο με φανατική αισιοδοξία από όλο το πολιτικό σύστημα, αρχίζει να δίνει τους πικρούς καρπούς του. Μέσα από τη γεμάτη χιούμορ και τόλμη αφήγηση της προσωπικής και επαγγελματικής διαδρομής του ήρωα, αναδύεται απτό το πρόσωπο της πανεπιστημιακής κοινότητας και της ελληνικής κοινωνίας των τελευταίων σαράντα χρόνων. Ο βίος και η πολιτεία του πάθους και της αφέλειας σ’ έναν κόσμο που γλιστρά προς την απάθεια και τον κυνισμό. Χωρίς απαραίτητα το τέλος να είναι τόσο δυσοίωνο.

Γιατί η κίνηση είναι περιττή στα φυτά; Πώς κάνει σεξ και πώς αμύνεται ένας ακίνητος οργανισμός; Γιατί τα φυτά είναι ασύμμετρα και χωρίς σταθερό μέγεθος; Γιατί μερικά είναι πρακτικώς αθάνατα; Γιατί στον φυτικό κόσμο η δημιουργία κλώνων είναι καθημερινό φυσικό φαινόμενο; Με ποιον μηχανισμό καταφέρνουν τα φυτά να εκμεταλλεύονται μια πρακτικά ανεξάντλητη, εξωγήινη ενεργειακή πηγή; Με ποιον τρόπο ρυθμίζουν τη σύσταση της γήινης ατμόσφαιρας, τον υδρολογικό κύκλο, τη ροή της ύλης και της ενέργειας και, τελικά, το κλίμα; Γιατί τα φυτά δεν υπέστησαν στο παρελθόν μαζικές εξαφανίσεις, όπως τα ζώα; Πώς αντιλαμβάνονται τα φυτά τον έμβιο και άβιο κόσμο και πώς επικοινωνούν μεταξύ τους; Είναι, εν τέλει, τα φυτά ευφυείς οργανισμοί;
Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που πραγματεύεται τούτο το βιβλίο, σε μια προσπάθεια να πεισθεί ο αναγνώστης ότι κακώς τα φυτά θεωρούνται απλοί οργανισμοί χωρίς εμφανή συμπεριφορά και ευφυία, άρα και χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στην πραγματικότητα θα εκπλαγεί τόσο ευχάριστα όσο η Αλίκη όταν έπεσε στη λαγότρυπα για να βρεθεί σ’ έναν κόσμο τόσο διαφορετικό από τον δικό μας.