Νίκος Καββαδίας

Ξάνθη 26 Νοεμβρίου 1939 Αγαπημένε μου Φίλε, Οι κακές μέρες περάσανε. Σήμερα ωραία λιακάδα. Είμαι ελεύθερος. Έχω μια Ν. Εστία και διαβάζω το Γιούγκερμαν. Στο άλλο φύλλο τελειώνει. Δε θα'θελα να τελειώσει. Τι θα γίνω χωρίς άλλη συνέχεια; Αυτές οι τελευταίες σελίδες είναι αναμφισβήτητα αριστούργημα. Πες μου ποιος δικός μας έχει γράψει παρόμοιες; ... Σ' αφήνω γιατί σ' έχω ζαλίσει. Και πάλι συχώρεσέ με που σ' απασχόλησα τελευταία. Γράφε μου μόνο. Δούλος Σου Μαραμπού 1.12.39 Σεβάχ Θαλασσινέ, Δεν υπάρχει λόγος πως πρέπει να μπαρκάρεις. Όχι τόσο για τις 40 μηνιάτικες στερλίνες, όσο γιατί η θάλασσα είναι θάλασσα και συ Μαραμπούς... Ένα μόνον, κατορθώνει ο πόλεμος: Φέρνοντας το θάνατο στο προσκήνιο, κάνει τη ζωή πιο έντονη, πιο ξεφρενιασμένη. Τρύγα την ηδονή όπου κι όπως τη βρεις, κάτω απ' οποιαδήποτε μορφή της. Το κορμί μας, που τόσους πόνους μας στοιχίζει, έχει την υποχρέωση, σε αντιστάθμισμα της οδύνης να μας χαρίζει την ηδονή. Αυτή είναι η μεγάλη σαρκική δικαιοσύνη... Τα σκυλόψαρα σε περιμένουν. Γειά χαρά Μ. Καραγάτσης Με τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από τη γέννηση του Νίκου Καββαδία και πενήντα από τον θάνατο του Μ. Καραγάτση, παρουσιάζεται συγκεντρωμένη για πρώτη φορά η μεταξύ τους αλληλογραφία. Αρκετές από τις επιστολές, υπερβαίνοντας τον πληροφοριακό τους ρόλο, λειτουργούν ως προέκταση του δημιουργικού έργου τους και καθώς διακρίνονται για την αυτοδυναμία, την αυτάρκεια και την αφηγηματικότητά τους διεκδικούν τη θέση μικρών πεζογραφημάτων. Γράμματα σαν ποιήματα και ποιήματα σαν γράμματα για τον "ιδανικό κι ανάξιο εραστή", τον απελπισμένο κι αμετανόητα ευάλωτο στις μαγγανείες της θάλασσας Καββαδία. Μπορεί και στα γράμματα αυτά να αναγνωρίσει κανείς τα επίμονα μοτίβα της ένοχης, της αμαρτίας, του έρωτα και της εξομολόγησης, της σήψης, της τρέλας και της αρρώστιας αλλά και της ζάλης στην αφιλόξενη άσφαλτο. Και δίπλα σ' αυτά ο φόβος για τον στεριανό θάνατο, ο μαγνήτης του άφεγγου βυθού, το χρώμα και η ζωγραφική σε οργανική συσχέτιση με την οδύνη και την ηδονή, οι τεχνητοί παράδεισοι, οι παραισθήσεις, οι φαντασιώσεις και οι διαχρονικές γυναικείες μορφές στη θάλασσα πού καθιστούν ακόμη πιο οδυνηρή την ανάγκη για επικοινωνία. Ο Καραγάτσης πάλι έχει κι εδώ την ευκαιρία να καταδείξει την κοινωνία ως πλάνη, φάρσα και απάτη, να εξυμνήσει την τρυφεράδα κάτω από την άγρια και σκληρή κρούστα, να κινητοποιήσει στρατηγικές της ειρωνείας, της σάτιρας, της παρωδίας και του χιούμορ, να μεταμορφώσει τον Κόλια σε Σεβάχ και Τρίτωνα, να επενδύσει στον παντοκράτορα έρωτα ως αναπόσπαστο μέρος του ζεύγους έρωτας-θάνατος, να θεωρήσει τη σαρκική ηδονή το μοναδικό αντιστάθμισμα της οδύνης και του πόνου, να μιλήσει για τη λογοτεχνία καταθέτοντας απόψεις ποιητικής για το διονυσιακό μεθύσι της γραφής, να δοκιμάσει τα όρια της ερωτικής επιθυμίας ελέγχοντας ταυτόχρονα τις δυνατότητες αποδοχής ή απόρριψης του φυσικού/αφύσικου. H έκδοση συνοδεύεται από φωτογραφίες των συγγραφέων και αναπαραγωγές χειρογράφων και καρτ-ποστάλ.

Ο ΝΙΚΟΣ ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ, (1910-1975), έγινε πολύ νωρίς γνωστός στην Ελλάδα με την πρώτη του ποιητική συλλογή, «Μαραμπο», που εκδόθηκε το 1933 και που για καιρό πλήθος ναυτικοί την ήξεραν απέξω. Διατήρησε σ' όλη του τη ζωή το παρωνύμιο «Μαραμπού» - το όνομα του κακοσήμαδου και καταραμένου πουλιού που είχε διαλέξει στα είκοσί του χρόνια για να συμβολίσει τον εαυτό του. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο λόγος, για τον οποίο δημοσίευσε τη «Βάρδια», το 1954, προτού σωπάσει για είκοσι χρόνια, ήταν να εξερευνήσει ένα νέο εκφραστικό τρόπο. Ονειρεύτηκε εν συνεχεία -ή καμώθηκε πως ονειρεύτηκε- να γράψει απομνημονεύματα. «Μα θα με σκοτώσουν αν τα διηγηθώ όλα», συνήθιζε να λέει. Στην πραγματικότητα, η ίδια η «Βάρδια» ήταν μυθιστόρημα, ποίημα και αναμνήσεις συγχρόνως. Μέσα στο βιβλίο υπάρχει καταρχάς η ιστορία ενός ταξιδιού. Στη θάλασσα της Κίνας, ένα παμπάλαιο φορτηγό, σαραβαλιασμένο -ένα από κείνα τα σαπιοκάραβα που είχαν ήδη πουληθεί για παλιοσίδερα και που οι έλληνες εφοπλιστές τα πήγαιναν για επιδιόρθωση στο Ρότερνταμ και ύστερα τά 'βαζαν να γυρίζουν τις θάλασσες για χρόνια ακόμα- έχει βάλει πλώρη για το Σαντούν. Αλλά το ουσιώδες έγκειται στις συνομιλίες. Σ' αυτές ακριβώς θεμελιώνεται το έργο. Στις ατελείωτες ώρες της βάρδιας, οι ναυτικοί -ο θερμαστής, ο καπετάνιος ή ο ασυρματιστής, όπως ήταν ο συγγραφέας- αναμασούν από κοινού την κατάστασή τους. Τη ζωή τους την αντιλαμβάνονται ως κατάρα, αλλά μια κατάρα που την αποδέχονται και την επιζητούν: δεν υπάρχει γι' αυτούς χειρότερη δυστυχία από τη ζωή στη στεριά, την αναγκαστική αργία, την αποχώρηση που τους θάβουν ζωντανούς. Υπάρχει μια παράδοξη διαλεκτική αγάπης και μίσους, δυσπιστίας και συνενοχής ανάμεσα σ' αυτούς τους ναυτικούς και το πλοίο τους: αιχμάλωτοι και ξεριζωμένοι μαζί, απεχθάνονται καθετί που θα μπορούσε να τους ελευθερώσει, να σταματήσει την πορεία τους. Μέσω των συζητήσεών τους εισάγονται στην αφήγηση ανέκδοτα και αναμνήσεις - μια ολόκληρη σειρά από ιστορίες, εκτεταμένες ή σύντομες, κωμικές ή φρικιαστικές, πάντα συναρπαστικές, που συνιστούν ένα δεύτερο πλάνο του έργου. Τις πιο μακριές αφηγήσεις τις κάνει ο ασυρματιστής που εκπροσωπεί σαφώς το συγγραφέα και εξάλλου ονομάζεται Νικόλας, όπως εκείνος. Όταν η αφήγηση περνάει στο πρώτο πρόσωπο, περίπου στη μέση του βιβλίου, το μυθιστόρημα φτάνει στην αρτίωσή του. Με το τέχνασμα αυτό αποκτά, πρώτα πρώτα, μια λυρική διάσταση: ένα πλήθος από ονειροπολήσεις ή φαντασιώσεις εκφράζονται, μέσω αληθινών ποιημάτων, σε πρόζα. Αλλά κυρίως το μυθιστόρημα παίρνει τώρα οριστικά ένα χαρακτήρα εξομολόγησης. Εξάλλου, όλες οι αφηγήσεις των ναυτικών είναι επίσης εξομολογήσεις, που αποσπώνται από χείλη που μοιάζουν να μη θέλουν να τις κάνουν. Οι εξομολογήσεις του ασυρματιστή, που είτε τραβούν σε μάκρος είτε, εντελώς αντίθετα, κομματιάζονται και ολοκληρώνονται στα κλεφτά, με αποσπάσματα στη μέση άλλων αφηγήσεων, κυριαρχούν στο έργο. Ένα αίσθημα ενοχής τεράστιο, εμετικό, αφόρητο αναδίδεται απ' αυτές: «Ό,τι αγγίζω σαπίζει. Δεν πεθαίνει, σαπίζει». Μέσα σ' ένα κλίμα συντέλειας του κόσμου, η πατρίδα - Ανατολή δεν επιφυλάσσει στον ταξιδιώτη παρά το θέαμα της ερήμωσης, της πορνείας, της σύφιλης και του θανάτου - καθρέφτη αψευδούς της σήψης του παρελθόντος που έχει μόλις βγει στην επιφάνεια, ακολουθώντας το νήμα των αναμνήσεων. Σ' αυτό τον τόπο καταγωγής δεν μπορούν καν ν' αράξουν. Ο αιώνιος πλάνης δεν έχει το δικαίωμα της επιστροφής. Περιπέτεια ξεχωριστή, εξωτική, φαντασμαγορία με χίλια χρώματα, πότε ποιητική, πότε άσεμνη, πότε παραληρηματική. Μα σίγουρα κι ακόμα πιο πολύ, εικόνα πιθανή, εικόνα πολύ αληθοφανής της άχαρης μοίρας μας.

Εκτός από τις τρεις ποιητικές του συλλογές ("Μαραμπού", 1933, "Πούσι", 1947, "Τραβέρσο", 1975), η "Βάρδια", το μοναδικό πεζό κείμενο του Νίκου Καββαδία που εκδόθηκε όσο ζούσε, κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1954. Τα μικρά πεζά "Λι", "Του πολέμου" και "Στο άλογό μου", εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του σε βιβλίο, το 1987. Το "Λι" μεταφέρθηκε τη δεκαετία του '90 στον κινηματογράφο. Αποτέλεσε τη βάση για την ολλανδο-αγγλική ταινία "Between the Devil and the Deep Blue Sea" (1995), της Μάριον Χένσελ, με πρωταγωνιστές τους Στήβεν Ρία (στον ρόλο του ασυρματιστή Νίκου) και Λινγκ Τσου (στον ρόλο της νεαρής κινέζας Λι).

Λένε γιὰ μένα οἱ ναυτικοὶ ποὺ ἐζήσαμε μαζὶπὼς εἶμαι κακοτράχαλο τομάρι διεστραμμένο,πὼς τὶς γυναῖκες μ᾿ ἕνα τρόπον ὕπουλο μισῶκι ὅτι μ᾿ αὐτὲς νὰ κοιμηθῶ ποτέ μου δὲν πηγαίνω. Ἀκόμα, λένε πὼς τραβῶ χασίσι καὶ κοκό,πὼς κάποιο πάθος μὲ κρατεῖ φριχτὸ καὶ σιχαμένο,κι ὁλόκληρο ἔχω τὸ κορμὶ μὲ ζωγραφιὲς αἰσχρές,σιχαμερὰ παράξενες, βαθιὰ στιγματισμένο. (...)

"Πέταξα το φόβο στη θάλασσα στην αρχή της Ερυθράς, και την άλλη μέρα το πακέτο με τα φάρμακα. Μόνο τις τύψεις δεν πέταξα. Έχουνε μια δική τους θάλασσα μέσα μου, πηχτή σα λάσπη και βρομάει. Οι άνθρωποι είναι περισσότερο καλοί απ’ ό,τι νομίζω. [...] Ένας ναύτης μου ’πε χθες τη νύχτα ένα παραμύθι κι αποκοιμήθηκα. Δεν το θυμάμαι. Όμως θα' ταν θαυμάσιο. Δε σου 'χω πει ποτέ παραμύθια. Ίσως δεν ξέρω να τα πω. Ίσως γιατί από μικρή ήσουνα πολύ σοφή για τα παραμύθια μου. Όμως κάποτε θα πω στα παιδιά σου. Αν είχα στα χέρια μου το βιβλίο που έδωσα για τύπωμα θα το 'σκιζα όλο κι ίσως να μην το ξανάγραφα. Αν μπορούσα να γράψω ένα βιβλίο θα 'ταν πολύ αλλιώτικο από κείνο. Πιο ανθρώπινο. [1953] Οι πλοίαρχοι της Ελμές όταν πηγαίνουν καμιά επικίνδυνη αποστολή ζητάνε από τη διεύθυνση εμένα. Φοβάμαι μήπως έγινα επαγγελματίας. Εγώ δε ζήτησα παραπάνω από μια καμπίνα σ' όλη μου τη ζωή. Αν ζήτησα ακριβώς αυτό, τότε αυτό που οι τσιγγάνες λένε "το μοίρα" μου το 'δωσε και με το παραπάνω. [1956] Κάρντιφ, Μασσαλία, Τζένοβα, Αλεξάνδρεια, Βηρυττός, Άντεν, Περσικός κόλπος, Ινδικός ωκεανός, Κολόμπο, Κεϋλάνη, Χονγκ-Κονγκ, Μελβούρνη, Fremantle... - Ξάνθη και Αλβανία. Ο Καββαδίας ταξιδεύει στις θάλασσες του κόσμου, περνάει τη στρατιωτική του εκπαίδευση στην Ξάνθη, είναι μουλαράς στον Αλβανικό πόλεμο το '41: από παντού στέλνει γράμματα και κάρτες στην αδελφή του, τις πρώτες γραφές ποιημάτων, μιλάει για τη Βάρδια που ’ναι στα σκαριά, για τα ’αδέρφια και τους συγγενείς, τους Αθηναίους και ξένους λογοτέχνες και ηθοποιούς φίλους του, γράφει για τους τόπους και τις θάλασσες όπου ταξιδεύει, για αγαπημένα βιβλία, για τους ζωγράφους και τη ζωγραφική, για φευγαλέους έρωτες και γυναίκες που ξανασυναντάμε στα ποιήματα και στα πεζά του. Μελαγχολικός και βαθιά εξομολογητικός στην Τζένια, παιχνιδιάρης με τη μικρή ανιψιά του, και γενναιόδωρος στα συναισθήματά του προς τους δύο πιο αγαπημένους του ανθρώπους. Πολλά από τα γράμματα είναι σαν ποιήματα ή αφορμή για ένα θαυμάσιο αφήγημα. Ογδονταεφτά επιστολές από το 1935 ώς το 1965.

Στὴν Ἑλένη Χαλκιούση Ἔπεσε τὸ πούσι ἀποβραδὶς -τὸ καραβοφάναρο χαμένο- κ᾿ ἔφτασες χωρὶς νὰ σὲ προσμένω μὲς στὴν τιμονιέρα νὰ μὲ δεῖς. Κάτασπρα φορᾶς κ᾿ ἔχεις βραχεῖ, πλέκω σαλαμάστρα τὰ μαλλιά σου. Κάτου στὰ νερὰ τοῦ Port Pegassu βρέχει πάντα τέτοιαν ἐποχή. Μᾶς παραμονεύει ὁ θερμαστὴς μὲ τὰ δυό του πόδια στὶς καδένες. Μὴν κοιτᾶς ποτέ σου τὶς ἀντένες μὲ τὴν τρικυμία· θὰ ζαλιστεῖς. Βλαστημᾶ ὁ λοστρόμος τὸν καιρὸ κ᾿ εἶν᾿ ἀλάργα τόσο ἡ Τοκοπίλλα. Ἀπὸ νὰ φοβᾶμαι καὶ νὰ καρτερῶ κάλλιο περισκόπιο καὶ τορπίλλα. Φύγε! Ἐσὲ σοῦ πρέπει στέρεα γῆ. Ἦρθες νὰ μὲ δεῖς κι ὅμως δὲ μ᾿ εἶδες ἔχω ἀπ᾿ τὰ μεσάνυχτα πνιγεῖ χίλια μίλια πέρ᾿ ἀπ᾿ τὶς Ἐβρίδες.

O παρών τόμος συγκεντρώνει τα αθησαύριστα έργα του Nίκου Kαββαδία, εκείνα δηλαδή που έχουν δημοσιευτεί κατά καιρούς σε διάφορα περιοδικά, εφημερίδες, ανθολογίες κ.ά., αλλά δεν έχουν ποτέ συμπεριληφθεί σε ποιητικές συλλογές ή αναδημοσιευτεί σε αυτοτελείς τόμους, και ως εκ τούτου δεν ήταν πια προσιτά στο αναγνωστικό κοινό. Δεν περιέχει κανένα ανέκδοτο ποίημα ή πεζογράφημα. Tα πεζογραφήματα και ποιήματα που συγκεντρώνονται εδώ ανήκουν στη μεγάλη πλειονότητά τους στα πρώτα δημιουργικά χρόνια του Kαββαδία : ΄Eνα πρώτο ποίημα χρονολογείται από το 1926 ή 1927, τα ποιήματα που υπέγραψε με το ψευδώνυμο Πέτρος Bαλχάλ(λ)ας δημοσιεύτηκαν από τον Iανουάριο του 1928 ώς τον Iανουάριο του 1930, τα πεζογραφήματα γράφτηκαν από το 1932 έως το 1935, τα υπόλοιπα ποιήματα, που τα υπογράφει ο Kαββαδίας με τ' όνομά του, χρονολογούνται από το 1928 ώς το 1935. Mόνο πέντε ποιήματα ανήκουν σε μεταγενέστερες εποχές: Tα τρία αντιστασιακά ποιήματα είναι του 1943 και του 1945, το "Φοιτητές" του 1967 και το "Στίχοι για τη ζωγραφική σου" του 1971. Mερικά κείμενα, όπως "Tο ημερολόγιο ενός τιμονιέρη" (1932) ή το ποίημα "Kasbah" (1934), αποτελούν σημαντικότατα αριστουργήματα. Σχεδόν όλα παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον επειδή, πέρα από τις επιμέρους αρετές τους, μας επιτρέπουν να δούμε τη γέννηση και την προοδευτική ανάπτυξη της θεματικής και του ιδιάζοντος λεξιλογίου του Kαββαδία, ή την επεξεργασία ενός μύθου, όπως εκείνου του ανέφικτου ταξιδιού κατά την προετοιμασία του "Mal du Depart". Mερικά από τα κείμενα που δημοσιεύονται : "Το ημερολόγιο ενός τιμονιέρη", "Tαξειδιωτικαί αναμνήσεις - Πορτ-Σάιτ, Aλεξάνδρεια, Mαρσίλλια, Kάπο ντι Φάρο, Στρόμπολι, Aργοστόλι", "H απίστευτη περιπέτεια του λοστρόμου Nακαχαναμόκο", "Γράμμα σε μιαν άγνωστη κυρία", "Oι άνθρωποι της κοκαΐνης", "Γράμματα εν πλω", "H μικρή χορεύτρια", "O λοστρόμος από τα Φαρόερ", "Aθήνα 1943", "Aντίσταση" κ.λπ.

Ἀντινομία Ὁ ἔρωτάς σου μία πληγὴ καὶ τρεῖς κραυγές.Στὰ κόντρα σκούζει ὁ μακαρᾶς καθὼς τεζάρει.Θαλασσοκόρη τοῦ βυθοῦ - χίλιες ὀργιὲς -τοῦ Ποσειδώνα ἐγὼ σὲ κέρδισα στὸ ζάρι. Καὶ σ᾿ ἔριξα σ᾿ ἕνα βιβάρι σκοτεινὸποὺ στέγνωσε καὶ ξανεμίστηκε τὸ ἁλάτι.Μὰ ἐσὺ προσμένεις ἀπ᾿ τὸ δίκαιον οὐρανὸτὸ στεριανό, τὸ γητευτή, τὸν ἀπελάτη. Ὅταν θὰ σμίξεις μὲ τὸ φῶς ποὺ σὲ βολεῖκαὶ θὰ χαθεῖς μέσα σὲ διάφανη ἀμφιλύκηπάνω σὲ πράσινο πετούμενο χαλί,θὰ μείνει ὁ ναύτης νὰ μετρᾶ τὸ ἄσπρο χαλίκι. m/s Aquarius 1974