Ράινερ Μαρία Ρίλκε

Το κείμενο του "Requiem" είναι συντεταγμένο σε μία γλώσσα λιτή, με υψηλό φρόνημα και έκτακτη πυκνότητα, μια γλώσσα πολυσήμαντη. Η ελλειπτικότητα και ελευθερία συνειρμών του λόγου αυτού (κατ' εξοχήν γνώρισμα του ποιητικού λόγου, γενικότερα) επιτρέπουν την προσωπική πρόσληψη και ερμηνεία των διανοημάτων από τον κάθε αναγνώστη.

Μια ανθολόγηση του έργου του Ρίλκε (1875-1926), από τον γάλλο διανοητή Φαμπρίς Μιντάλ, με θέμα τον έρωτα έτσι όπως τον αντιλαμβάνεται ο ποιητής. Η ποίηση είναι για τον Ρίλκε η ίδια η ουσία της ζωής και ο έρωτας χωρίς ανταλλάγματα η πιο καθαρή έκφρασή της. Ο Ρίλκε πιστεύει σ' έναν έρωτα απαλλαγμένο από στείρα θρησκευτικά πιστεύω και προκαταλήψεις, έναν έρωτα χωρίς όρια που μας ωθεί σε όλο και μεγαλύτερες κατακτήσεις, αλλά και στη σεξουαλικότητα που απελευθερώνει τον άνθρωπο. Τα κείμενα που αναπαράγονται είναι αποσπάσματα από αντιπροσωπευτικά έργα του Ρίλκε, καθώς και ανέκδοτες επιστολές του, που τα περισσότερα μεταφράζονται για πρώτη φορά στα ελληνικά. Ο Ρίλκε, ο ποιητής των ποιητών, όπως συχνά τον αποκαλούν, προσφέρει στον αναγνώστη μια σύνοψη του έρωτα ως στάσης ζωής.

Δεν υπάρχει κατά την γνώμη μου καμία αμφιβολία, έτσι όπως βλέπω τα πράγματα και όπως τα ζω, σύμφωνα με την τέχνη και την ικανότητά μου, πως η Γερμανία, είναι εκείνη η δύναμη, που όσο παραμένει χωρίς αυτεπίγνωση, κρατάει τον κόσμο όλο σε ανάσχεση... Η Γερμανία, το 1918, τη στιγμή της κατάρρευσης, θα μπορούσε να είχε ντροπιάσει ή να είχε συγκλονίσει όλο τον κόσμο με μια πράξη βαθειάς ειλικρίνιας και μετάνοιας. Με αποφασιστική και φανερή παραίτηση από μια ευημερία που θεμελιώθηκε τελείως λάθος...

Οι "Επιστολές για τον Σεζάν" είναι το ντοκουμέντο μιας πολύ δυνατής συνάντησης: του ποιητή Ράινερ Μαρία Ρίλκε με τη ζωγραφική του Πολ Σεζάν, μιας συνάντησης που θα αφήσει ανεξίτηλο το αποτύπωμά της στην ποιητική εξέλιξη του Ρίλκε. Συγκλονισμένος από τη δύναμη της τέχνης του Σεζάν, που είχε την ευκαιρία να γνωρίσει στο Παρίσι, ο Ρίλκε καταγράφει τις σκέψεις του σε μια σειρά επιστολών προς τη γυναίκα του Κλάρα Βέστχοφ. Εκτός από τις εύστοχες παρατηρήσεις για την τέχνη του Σεζάν, στις Επιστολές εκφράζεται ένας βαθύς στοχασμός πάνω στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας, με παράλληλες αναφορές στο έργο των Βαν Γκογκ και Ροντέν, ενώ συνάμα ανιχνεύονται οι δρόμοι που ενώνουν την ποίηση με τη ζωγραφική. Tέλος, το έργο διανθίζεται με φωτογραφικό υλικό (πίνακες, χαρακτικά).

Aπό τα εκτενή ποιήματα του Ράινερ Μαρία Ρίλκε, η "Δευτέρα Παρουσία" έχει τη μορφή δραματικού μονολόγου. Πρωταγωνιστής του, ένας μοναχός που προσεύχεται. Ωστόσο, ο θεός στον οποίο απευθύνεται δεν έχει τίποτε κοινό με τον βλοσυρό και παντοδύναμο θεό των Γραφών. Ο θεός του μοναχού μας, ο θεός του ποιήματος, είναι γυμνός και περίτρομος. Τώρα πια βλέπει: η έγερση των νεκρών που επαγγέλθηκε δεν οδηγεί στην Ανάσταση, αλλά στη φρίκη. Σ' εκείνη τη φρίκη που γεννά η μάταιη ελπίδα. Δίπλα σ' αυτόν τον θεό, μόνος σύντροφος μπορεί να σταθεί όποιος τον πίστεψε. Γιατί μόνο εκείνος που κάποτε πίστεψε μπορεί να αναλογιστεί το μέγεθος της αποτυχίας της πίστης. Και μόνο αυτός που πλανήθηκε μπορεί να τη συγχωρέσει. Η αδυναμία του θεού είναι εντέλει το μέτρο της ανθρώπινης αδυναμίας. Η αλληλεγγύη προς το πρόσωπό του είναι αλληλεγγύη προς τον ίδιο τον άνθρωπο. Η "Δευτέρα Παρουσία" ("Das Jungste Gericht") γράφτηκε το 1906. Ο Ρίλκε την περιέλαβε στο δεύτερο μέρος της συλλογής του "Το βιβλίο των εικόνων" (Das Buch der Bilder), που είδε το φως της δημοσιότητας την ίδια χρονιά.

Το ανέκδοτο ημερολόγιο του νεαρού Ρίλκε κατά τη διαμονή του στο Παρίσι του 1900, ως γραμματέως του Ροντέν, είναι ταυτόχρονα και ένα συναρπαστικό χρονικό της καλλιτεχνικής και λογοτεχνικής ζωής στην Πόλη του Φωτός. Πλήθος γνωστών ονομάτων παρελαύνουν μέσα από τις σελίδες του όπου διαγράφονται οι νεανικές υπαρξιακές ανησυχίες του ποιητή.

Ο βίος της Μαρίας ολοκληρώθηκε μέσα σε λίγες μέρες, από τις 15 έως τις 23 Ιανουαρίου του 1912, χρονικό διάστημα το οποίο ταυτίζεται με την περίοδο συγγραφής των πρώτων "Ελεγειών του Ντουίνο", που επρόκειτο να αποτελέσουν τη μέγιστη λυρική σύνθεση του Ρίλκε. Ωστόσο "Ο βίος της Μαρίας" δεν αποτελεί άσκηση γραφής ή πάρεργο, αλλά σχετίζεται με μια σημαντική για την καλλιτεχνική σταδιοδρομία του Ρίλκε περίοδο ποιητικής κυοφορίας. "Ο βίος της Μαρίας" θα πρέπει να διαβαστεί ως μοναδικό ποιητικό επίτευγμα εσωτερικής αναζήτησης, στο οποίο διασταυρώνεται η υπαρξιακή αγωνία ενός από τους σημαντικότερους ποιητές του ευρωπαϊκού 20ού αιώνα με τα σημεία έντασης μίας εποχής -βρισκόμαστε στα πρόθυρα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου- που οδεύει προς την καταστροφή και το χάος. Αφομοιώνοντας τις λυρικές εικόνες του "Βίου της Μαρίας", ο αναγνώστης θα βρεθεί σε προνομιακή θέση απέναντι στο έργο του Ρίλκε εν γένει (έχοντας τη δυνατότητα να κατανοήσει κεντρικές έννοιες και θέματα της ποιητικής του - όπως είναι η μορφή του Αγγέλου και η ιδέα του Αρρήτου) αλλά και απέναντι στην μοντέρνα ποίηση των αρχών του 20ού αιώνα. Και, το σημαντικότερο, ο αναγνώστης θα βρεθεί αντιμέτωπος με το πανάρχαιο ερώτημα περί την θεϊκή ουσία -τη θεϊκότητα του ανθρώπου και την "ανθρωπινότητα" του θεού, εφ' όσον στο έργο τονίζεται η ανθρώπινη υπόσταση της μητρός Μαρίας- ερώτημα το οποίο θέτει εκ νέου, και με απολύτως σύγχρονους μας όρους, ο ποιητής Ρίλκε.

"Οι Ελεγείες του Ντουίνο" αποτελούν, μαζί με τα "Σονέτα στον Ορφέα", το κορυφαίο έργο του Ρίλκε, που συνειδητά και βασανιστικά ωρίμαζε μέσα του για δέκα ολόκληρα χρόνια (1912-1922). Εκτός από τους "εραστές" και την "ερωτευμένη γυναίκα" που εγκαταλείπεται από τον αγαπημένο της, οι "Ελεγείες" υφαίνονται γύρω από δύο ακόμη κεντρικές μορφές: τον "άγγελο" και τον "νεαρό νεκρό". Ο Ρίλκε τις χρησιμοποιεί για να καταδείξει την αδυναμία να βιωθεί πλήρως το ανθρώπινο αίσθημα καθώς και την ανάγκη να απελευθερωθεί ο άνθρωπος από τα δεσμά της πραγματικότητας. Το "αίτημά" του συνδέεται με την αρνητική εικόνα που ο ίδιος έχει για τον σύγχρονο, βιομηχανικό κόσμο, που κατέρρευσε στη βαρβαρότητα του πολέμου. Με τις "Ελεγείες του Ντουίνο" η γερμανόφωνη ποίηση οδηγείται σε μια κορύφωση, αλλά ταυτόχρονα ανανεώνεται. Είναι χαρακτηριστική η άποψη του Μούζιλ πως ο Ρίλκε "τελειοποίησε για πρώτη φορά το γερμανικό ποίημα". Ο Τσβάιχ κάνει λόγο για "άπειρο τέντωμα της γλώσσας, που χρειάστηκε να υπερβεί τα όριά της και να καμφθεί ως τις απύθμενες αβύσσους της" και τοποθετεί τον Ρίλκε -χάρη στις "Ελεγείες"- στο ίδιο επίπεδο ποιητικού μεγαλείου με τους Χαίλντερλιν και Νοβάλις. "Η ερμηνευτική προσέγγιση της Τοπάλη προκύπτει από τη συνεχή επαλήθευση μέσω της πλούσιας σχολιασμένης έκδοσης των πηγών (Materialien) και τη σχολιασμένη έκδοση των "Ελεγειών", των διαισθήσεων που γεννάει η "εντατική ανάγνωση". Αυτό που επαληθεύει και εν τέλει υποστηρίζει τόσο στις εμβριθείς σημειώσεις, όσο και κυρίως στο πλούσιο επίμετρο, είναι η μοναδικότητα ενός ποιητή, ο οποίος περισσεύει από κάθε προκρούστεια λογοτεχνική κλίνη, τόσο των προκατόχων του, της ρομαντικής σχολής όπως ο Χαίλντερλιν ή ο Νοβάλις, όσο και εκείνης του μοντερνισμού, με τους εκφραστές της οποίας όπως ο Έλιοτ ή ο Πάουντ τον συνδέουν επίσης δεσμοί συγγένειας". [Σπύρος Γιανναράς, "Η Καθημερινή της Κυριακής"]

Ένα μέλος της εξεζητημένης κατακουρασμένης και απελπισμένης γενιάς των παρακμιακών Ευρωπαίων fin de siecle, Δανός αριστοκράτης από μεγάλη οικογένεια, 28 χρονών, ο Μάλτε Λάουριντς Μπρίγκε βρίσκεται στο Παρίσι δίχως πόρους, αντιμέτωπος με τις φευγαλέες εικόνες των δρόμων, σύμβολα πόνου, φτώχειας, αρρώστιας, ασχήμιας, φρίκης και τρόμου μπροστά στο κενό και την αναλγησία της μεγάλης πόλης. Όλα αυτά διαπλέκονται σ ένα απέραντο υφαντό χαλί με αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας, δείπνα, άνθη πεσμένα από το φόρεμα του χορού της μαμάς στο κρεβάτι ενός παιδιού που καίγεται από πυρετό, απογευματινές θερινές σκηνές στον κήπο, διαβάσματα, έρωτες, στίχους και πάλι τρόμο, ώρες θανάτου των προγόνων, εμφανίσεις πνευμάτων, ιερό δέος, και εξιδανίκευση της αγάπης που δε βρίσκει ανταπόδοση.