Honoré de Balzac

Στο κλασικό του μυθιστόρημα "Ευγενία Γκραντέ" ο Γάλλος μυθιστοριογράφος, θεμελιωτής του ρεαλισμού της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, Ονορέ ντε Μπαλζάκ δημιουργεί ένα διαχρονικό γυναικείο χαρακτήρα που μπορεί να βρεθεί σε οποιαδήποτε κοινωνία, οποιαδήποτε εποχή. Μπορεί το σκηνικό ή τα ήθη της εποχής όπου ζει να είναι διαφορετικά, αλλά η Ευγενία Γκραντέ μπορεί με άλλο όνομα, άλλη οικογένεια, άλλη εμφάνιση να υπάρχει παντού και πάντα.
Η Ευγενία Γκραντέ μεγαλώνει από έναν πατέρα αρρωστημένα φιλάργυρο, μια μητέρα αδιαμαρτύρητα υποταγμένη στην εξουσία του συζύγου, μετατρέπεται από παιδί σε γυναίκα σε ένα περιβάλλον αυστηρό και στερημένο συναισθημάτων, ερωτεύεται έναν μη αποδεκτό νέο, παντρεύεται για κοινωνικούς λόγους και παραμένει ανέγγιχτη ακόμη και εντός γάμου. Διανύει τον δρόμο της στη ζωή αθεράπευτα πληγωμένη από ένα ανολοκλήρωτο έρωτα, περιτριγυρισμένη από ανθρώπους που την επιβουλεύονται για τα πλούτη της. Σε όλη αυτή τη διαδρομή όμως δεν χάνει ούτε στιγμή την πίστη της στην αξιοπρέπεια, την αγάπη χωρίς όρια και τη φιλανθρωπία που καθοδηγείται από την πραγματική αγάπη για τον άνθρωπο.

"Ένας μεγάλος άνδρας δεν μπορεί να έχει ούτε γυναίκα ούτε παιδιά. Ακολουθήστε μόνοι τους δικούς σας δρόμους της δυστυχίας! Εσείς δεν είστε σαν τους κοινούς ανθρώπους. Ανήκετε σ΄ όλον τον κόσμο · δεν μπορείτε ν΄ ανήκετε ούτε σε μια γυναίκα ούτε σε μια οικογένεια." Συνεπαρμένος από μια συζήτηση μ΄ έναν Πολωνό αξιωματικό, ένας πλούσιος Φλαμανδός ευγενής αφιερώνεται στη χημεία και στην αναζήτηση του απόλυτου, δηλαδή της ελάχιστης μονάδας της ύλης, που αποτελεί το βασικό συστατικό κάθε οργανικού ή ανόργανου στοιχείου που απαντάται στη φύση. Ο Βαλτάσαρ Κλας γίνεται θύμα της επιστήμης του, θυσιάζοντας για χάρη της την περιουσία του, τη γυναίκα του και την ίδια του τη ζωή. Ο Μπαλζάκ περιγράφει τη σταδιακή κατάρρευση και την πορεία προς την παράνοια ενός "μεγάλου άνδρα", απεικονίζοντας με τα μουντά χρώματα των ζωγράφων της περίφημης φλαμανδικής σχολής τα χαρακτηριστικά και τα ήθη του τόπου και της κοινωνίας του.

Μια ιστορία όπου το προσωπικό μίσος και η εκδικητική μανία συνυφαίνονται με την πολιτική αδιαλλαξία. Ο έρωτας της Τζινέβρας Πιόμπο για τον Λουίτζι Πόρτα είναι σημαδεμένος από την οικογενειακή έχθρα και καταδικασμένος όπως εκείνος του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας. Η πατρική αδιαλλαξία έχει σχέση με τις επιταγές της βεντέτας αλλά στην ουσία είναι δείγμα άκρατου εγωισμού. Η παθιασμένη αγάπη του Μπαρτολομέο για την κόρη του έχει την εκδικητική ορμή του ζηλόφθονου, εγκαταλειμμένου εραστή, που όσο πιο πολύ αγαπά τόσο πιο πολύ τιμωρεί. Η "δόση τρέλας" στον τρόπο με τον οποίο ο γηραιός Κορσικανός εκδηλώνει την τρυφερότητά του γίνεται κατάρα όταν αναφωνεί προφητικά: "Θα προτιμούσα να σε δω νεκρή στο φέρετρό σου".

"Η γεροντοκόρη" σόκαρε όταν πρωτοεμφανίστηκε. Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι σκανδάλισε. Χωρίς να μπούμε στις λεπτομέρειες του κειμένου, τις οποίες αφήνουμε να ανακαλύψει ο αναγνώστης, μπορούμε να πούμε ότι δύο παράγοντες συνέβαλαν σ΄ αυτήν την αντίδραση του κοινού. Από τη μια μεριά το θέμα (το θέμα της "γεροντοκόρης" είναι πάντα λίγο ή πολύ ταμπού) δεν μπορούσε παρά να φέρει σε δύσκολη θέση τους αναγνώστες του 1836. Από την άλλη μεριά, το μυθιστόρημα αυτό είναι ένα από τα λίγα κείμενα του Μπαλζάκ όπου η ειρωνεία είναι πανταχού παρούσα. Χοντρά χωρατά πάνω σ΄ ένα τόσο "σοβαρό" θέμα, κοροϊδία που αγγίζει την αναισχυντία, οχληρές παρατηρήσεις που εκφράζουν έναν ψυχολογισμό που γειτονεύει με την αγέννητη ακόμη ψυχανάλυση: ιδού τα υλικά που πρέπει να αναμείξεις για να προκαλέσεις την απέχθεια και την απώθηση των αναγνωστών της εποχής. [...]

Μια ερωτική περιπέτεια, με πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία, που δίνει την ευκαιρία στον μεγάλο Γάλλο συγγραφέα να μιλήσει για τη λογοτεχνία και τους λογοτέχνες.

Έναν έρωτα σαν αυτόν των μυθιστορημάτων, κατά προτίμηση με λογοτέχνη, ονειρεύεται η Μοντέστ και αποφασίζει να γράψει σ’ έναν γνωστό ποιητή χρησιμοποιώντας ψευδώνυμο, για να μην την ανακαλύψουν όσοι έχουν αναλάβει την προστασία της μετά την οικονομική καταστροφή και τη φυγή του πατέρα της. Ούτε όμως η υπογραφή στην απαντητική επιστολή που λαμβάνει είναι αληθινή. Απασχολημένος με την καριέρα του ο ποιητής έχει αναθέσει στον γραμματέα του να ασχοληθεί με τη θαυμάστρια. Οι δύο νέοι ερωτεύονται. Τι θα γίνει όμως όταν πέσουν οι μάσκες και όταν ο ποιητής αποφασίσει να γνωρίσει κι αυτός την κοπέλα και στους θαυμαστές της Μοντέστ προστεθεί κι ένας δούκας;

Πηγή έμπνευσης για τη "Μοντέστ Μινιόν" η πολύχρονη ερωτική ιστορία του ίδιου του Μπαλζάκ με την κυρία Χάνσκα, τη μετέπειτα γυναίκα του, στην οποία την αφιερώνει. Ένα δικό της κείμενο, με πολλές αυτοβιογραφικές λεπτομέρειες, τον ώθησε να γράψει το συγκεκριμένο μυθιστόρημα από την "Ανθρώπινη Κωμωδία". Ερωτικές περιπέτειες άλλων διάσημων συναδέλφων, με πρώτο τον Γκαίτε, του πρόσφεραν πολλά στοιχεία για να σχολιάσει εμμέσως λογοτεχνικά είδη, συγγραφικές πρακτικές και αισθηματικές σχέσεις και να περιγράψει με απολαυστικό τρόπο "μια μάχη", όπως έλεγε ο ίδιος, "της πραγματικότητας με την ποίηση, του ιδανικού με το θετικό".
Τα όσα κρύβονται πίσω από τις περιπέτειες της Μοντέστ, της οικογένειας και των μνηστήρων της, τα περιγράφουν τα επίμετρα της έκδοσης: o Maurice Regard μιλά για τις συνθήκες συγγραφής του έργου και τις απόψεις του Μπαλζάκ, η Laelia Veron ρίχνει τις "μάσκες στον Μπαλζάκ", ο Pierre Chardon αναλύει την προσωπικότητα και το έργου του μεγάλου συγγραφέα. Την έκδοση εμπλουτίζει και κείμενο του ίδιου του Μπαλζάκ για τον Γκαίτε και τη σχέση με την Μπετίνα φον Άρνιμ.

Ο πρίγκιπας Εμίλιο είναι τρελά ερωτευμένος με τη σύζυγο ενός δούκα, τη Μασιμίλα Ντόνι. Αυτή ανταποκρίνεται αλλά ο έρωτας παραμένει πλατωνικός. Mια παρεξήγηση θα φέρει τον πρίγκιπα στην αγκαλιά της τραγουδίστριας Κλάρα Τίντι, ερωμένης του δούκα. Πώς συμφιλιώνεται ο σαρκικός και ο πνευματικός έρωτας; Τι ρόλο παίζει η μουσική; Ο Μπαλζάκ (1799-1850) επισκέφθηκε αρκετές φορές την Ιταλία. Η "Μασιμίλα Ντόνι", ένα μικρό αριστούργημα της Ανθρώπινης Κωμωδίας, είναι ύμνος στον έρωτα, στην ατμόσφαιρα της ιταλικής ζωής, στον αυθορμητισμό των κατοίκων, στην αγάπη τους για το θέαμα και κυρίως το πάθος τους για την όπερα.

Ο Σαραζίν είναι ένα εμβληματικό κείμενο. Αγνοημένο στην αρχή, στριμωγμένο ανάμεσα στα ογκώδη μυθιστορήματα της Ανθρώπινης Κωμωδίας, ανακαλύφθηκε ξανά στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, ξεκινώντας μια νέα πορεία στη συνείδηση των αναγνωστών και της κριτικής. Από αυτή την άποψη, η επιλογή να συστηθεί η νέα σειρά με αυτή τη νουβέλα, που ευτύχησε να ζήσει μια δεύτερη ζωή, δίνει και το στίγμα του εκδοτικού εγχειρήματος.
Η νουβέλα Σαραζίν, ένα από τα πιο πυκνά σε εικόνες και νοήματα μυθοπλαστικά κείμενα του Μπαλζάκ, αποτελεί διακριτή στιγμή στο έργο του και σηματοδοτεί το πέρασμα από την πρώιμη στην πλέον ώριμη περίοδό του. Υποτιμημένη από την κριτική για περισσότερο από έναν αιώνα -μια και δεν αποτελούσε "τυπικό" μπαλζακικό αφήγημα και η κεντρική ιστορία του, ο τραγικός έρωτας ενός ταλαντούχου γλύπτη για έναν καστράτο στην Ιταλία του 18ου αιώνα, μάλλον προκαλούσε αμηχανία-, αναδείχτηκε σε ένα από τα πιο σχολιασμένα κείμενα του συγγραφέα στο δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα. Σήμερα, οι κριτικοί ομονοούν ότι συγκαταλέγεται στα πλέον μοντέρνα έργα του, τόσο στη δομή όσο και στον πλούτο των θεματικών που αναπτύσσει, και συνεχίζει να προκαλεί νέες ερμηνείες, προερχόμενες από τους χώρους της λογοτεχνικής θεωρίας, των έμφυλων σπουδών, της ανάλυσης των τεχνών κ.ά.
(Από τον πρόλογο και το επίμετρο του Κώστα Κατσουλάρη)

Τα δύο διηγήματα που περιλαμβάνονται στο βιβλίο αυτό, γραμμένα με λίγους μήνες διαφορά, ανήκουν χρονικά στην πλέον γόνιμη δεκαετία του Μπαλζάκ. Πρόκειται για δύο από τα πιο διαβασμένα και σχολιασμένα διηγήματά του. `Το άγνωστο αριστούργημα` υπήρξε το αγαπημένο ανάγνωσμα του Σεζάν και του Πικάσο, ο οποίος φιλοτέχνησε γι` αυτό μια σειρά σχεδίων, ενώ ο Μπρετόν επικαλείται το λόγο του Φρενχόφερ για να κηρύξει την απεξάρτηση της τέχνης από τη μίμηση και την πρωτοκαθεδρία της φαντασίας στην καλλιτεχνική δημιουργία. Η τέχνη συμμετέχει στην πλοκή με άξιους εκπροσώπους της, γλύπτες και ζωγράφους, υπαρκτούς και επινοημένους. Οι καλλιτέχνες-ήρωες των διηγημάτων αυτών είναι ερωτευμένοι. Μέτρο της τέχνης τους σε όλες τις περιπτώσεις είναι ο έρωτας. Όλοι τους δηλώνουν πρόθυμοι να ανταλλάξουν την τέχνη τους με το αντικείμενο του πόθου τους, εν κατακλείδι να θυσιάσουν την τέχνη τους στο βωμό του έρωτα. Τόσο ο `Σαραζίν`, όσο και το `Άγνωστο αριστούργημα` προσφέρονται για πολλαπλές αναγνώσεις. Ο Μπαλζάκ βάζει στο μικροσκόπιό του την τέχνη, σκιαγραφώντας με μαεστρία την ψυχή του καλλιτέχνη και διερευνώντας με οξυδέρκεια τα πάθη της και τα διλήμματά της. Η τέχνη, ο έρωτας η πλάνη και η πορεία προς την τρέλα και το θάνατο ορίζουν αυτά τα πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης. Ανήκουν σ` αυτή τη σειρά των μύθων του καλλιτέχνη που είναι επίσης μύθοι των ορίων της τέχνης ή των εύθραυστων συνόρων μεταξύ της Τέχνης και της Τρέλας.

ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΙΔΙΟΚΤΗΤΟ ΜΕΓΑΡΟ, στη γωνία της οδού και της γέφυρας Des Grands-Augustins, είναι του 15ου αιώνα. Μου ήταν ήδη γνωστή η κατοικία ευπατριδών του 17ου αιώνα, στον αριθμό 7, καθώς και οι δύο τελευταίοι όροφοι που είχαν γίνει το ατελιέ του ΠΙΚΑΣΣΟ. Πριν απ' αυτόν, εκεί μέσα έκανε πρόβες σε θεατρικά έργα ο Jean-Louis Barrault, που υπέδειξε αυτούς τους περίεργους διαθέσιμους χώρους στον Πικάσσο, κι αυτός δελεάστηκε αμέσως. Ένα δέλεαρ αυτού του σπιτιού: εδώ είχε τοποθετήσει ο Μπαλζάκ το "Άγνωστο Αριστούργημά του". Σ' αυτό εδώ το σπίτι έβαζε τον μαιτρ Frenhofer να συναντιέται με τον Franz Porbus και τον Nicolas Poussin· εδώ μέσα ο ήρωας του αφηγήματός του, που η δίψα του για το απόλυτο τον απομάκρυνε όλο και περισσότερο απ' την αναπαράσταση της φύσης, δημιούργησε και κατέστρεψε το αριστούργημά του, και πέθανε... Άλλωστε, ο τρόπος με τον οποίο περιγράφει ο Μπαλζάκ αυτό το σπίτι, την απότομη και σκοτεινή σκάλα, ανταποκρίνεται αρκετά εντυπωσιακά στο πώς είναι σήμερα ο χώρος. Ο Πικάσσο, συγκινημένος και ερεθισμένος απ' την ιδέα να πάρει τη θέση της φημισμένης σκιάς του Frenhofer, νοίκιασε αμέσως το ατελιέ. Αυτό έγινε το 1937. Και στο ίδιο μέρος που γράφτηκε το "Άγνωστο Αριστούργημα", ζωγράφισε το "πασίγνωστο αριστούργημα": την "Γκουέρνικα".--Brassai