Henri Michaux

« Je cherche une secrétaire qui sache pour moi de quarante à cinquante façons écrire non. » Cette imploration, presque désespérée, résume à elle seule les lettres de Henri Michaux réunies par Jean-Luc Outers. Il n'y est question que de refus : les demandes d'interviews, les adaptations scéniques de ses textes, les anthologies, les colloques ou les numéros de revues qui lui sont consacrés, les rééditions, y compris en livre de poche ou dans la Bibliothèque de la Pléiade, les conférences et commémorations, les prix littéraires, les publications de photos... C'est à tout cela, qui n'est plus la littérature mais son institution sinon son décorum ou le carnaval médiatique qui l'agite, que Henri Michaux n'a cessé de s'opposer sa vie durant. Alors qu'on le poursuit sans répit, il cherche l'ombre, il se cache. Il part en croisade contre la « vedettomanie », multipliant les lettres dont la production s'intensifie à mesure que s'accroît la notoriété. « Du moins que je ne finisse pas gavé de mon propre nom », écrira celui qui n'éprouvait que dégoût pour toute forme de reconnaissance. Plutôt qu'une litanie monocorde de refus, ces lettres frappent par leur singularité et leur style souvent cinglant et drôle : elles instaurent, à leur manière, une philosophie du non.

«Quand je vis l'Inde, et quand je vis la Chine, pour la première fois, des peuples, sur cette terre, me parurent mériter d'être réels.Joyeux, je fonçai dans ce réel, persuadé que j'en rapportais beaucoup. Y croyais-je complètement ? Voyage réel entre deux imaginaires.Peut-être au fond de moi les observais-je comme des voyages imaginaires qui se seraient réalisés sans moi, ouvre d'«autres». Pays qu'un autre aurait inventés.
J'en avais la surprise, l'émotion, l'agacement.C'est qu'il manque beaucoup à ce voyage pour être réel. Je le sus plus tard. Faisais-je exprès de laisser de côté ce qui précisément allait faire en plusieurs de ces pays de la réalité nouvelle : la politique ? [...]Ce livre qui ne me convient plus, qui me gêne et me heurte, me fait honte, ne me permet de corriger que des bagatelles le plus souvent.Il a sa résistance.
Comme s'il était un personnage.Il a un ton.À cause de ce ton, tout ce que je voudrais en contrepoids y introduire de plus grave, de plus réfléchi, de plus approfondi, de plus expérimenté, de plus instruit, me revient, m'est renvoyé... comme ne lui convenant pas. Ici, barbare on fut, barbare on doit rester.»Henri Michaux.

Η μετάφραση των ποιημάτων είναι το είδος της γραφής που δίνει τη μικρότερη ικανοποίηση. Όσο καλά και να δουλέψει κανείς, όσο επιτυχής και αν είναι, θα υπάρχει πάντα ένα αντικείμενο - το πρωτότυπο - που μένει εκεί για να μας δείχνει πως βρισκόμαστε πάντα χαμηλότερα από το σωστό, πως ακόμη κι αν πάμε ψηλότερα, πάλι χαμηλότερα θα είμαστε· αλίμονο αν προσπαθήσουμε να καλυτερέψουμε το ποίημα που μεταφράζουμε. Και τούτο ακόμη: όταν μεταφράζουμε από μια ξένη γλώσσα που ξέρουμε λίγο ή πολύ, σε μια γλώσσα - τη δική μας - που μας είναι έμφυτη και την αγαπούμε περισσότερο, κάνουμε κάτι, μου φαίνεται, σαν εκείνους τους ανθρώπους που βλέπουμε στα μουσεία, προσηλωμένους με πολλή προσοχή, ν' αντιγράφουν, είτε για να ασκηθούν είτε γιατί κάποιος τους το παράγγειλε, πίνακες δαιφόρων ζωγράφων. Μ' αυτή την έννοια ονόμασα τούτο το βιβλίο "Αντιγραφές". Αλήθεια, η δουλειά που συγκεντρώνω εδώ είναι η επιλογή από μια ευρύτερη προσπάθεια που έκαμα για να δοκιμάσω τι μπορεί να σηκώσει, στα χρόνια που έζησα, η γλώσσα μας. Εκτός από το κίνητρο αυτό, δεν έχει άλον ειρμό η συλλογή αυτή, και δεν θα ήταν σωστό να της αποδοθεί ο σκοπός της ανθολόγησης ή της αξιολόγησης. Τέλος θα έπρεπε ίσως να σημειώσω συνοπτικά ότι η μετάφραση από ξένες γλώσσες είναι σα να μεταφέρουμε στον τόπο μας ένα ελάχιστο απόσπασμα ενός ολόκληρου κόσμου, του κόσμου της γλωσσικής έκφρασης - θα έλεγα της ποιητικής τάξης - όπου ανήκει το ποίημα. Και αν πάρω την περίπτωση ενός ακραίου αναγνώστη, μου φαίνεται κάποτε ότι η προσπάθειά του πρέπει να μοιάζει μ' εκείνη του φυσιοδίφη, που από το τυχαίο εύρημα ενός σπονδύλου είναι υποχρεωμένος να ανασυστήσει ένα ολόκληρο προκατακλυσμιαίο θηρίο. Υπερβολή. Αλλά μου είναι χρήσιμη, γιατί δείχνει ότι το μεταφρασμένο ποίημα δεν μπορεί να έχει, με τη νέα του μορφή, τις ίδιες λειτουργίες που είχε στη γλώσσα του μεταφραστή. [...] Γιώργος Σεφέρης (Προλόγισμα στην πρώτη έκδοση, Σεπτέμβριος 1963)

Υποδεχτείτε το κοινότοπο. Αυτό προπάντων έχει το χρέος να επιστρέψει. Τίποτα δεν μπορεί να στηρίξει το ανοίκειο όσο το κοινότοπο. Οι πίνακες του Ρ.Μ., που χρησίμεψαν εδώ κατά κάποιο τρόπο σαν «ερεθίσματα για διαλογισμό», γενικά προσφέρονται για ονειροπολήσεις... και αμηχανία. Ήθελα κυρίως να μάθω πού θα με οδηγούσαν αυτοί οι πίνακες, πώς θα με κουβαλούσαν, πώς θα μου αντιστέκονταν, ποιες επιθυμίες θα ξυπνούσαν μέσα μου, ποιες σκέψεις, ποιες θα ήταν οι απαντήσεις μου στις σφίγγες και ποιες οι συναντήσεις, ποιες οι αρνήσεις μου να συναντηθώ. [...] Για μένα, το εγχείρημα είχε τελειώσει: να εισχωρήσω στο άγνωστο. Ήταν σαν να είχα προσπαθήσει να μπω στη γραφή κάποιου ξένου ανθρώπου, εκεί όπου με ελάχιστα σημεία αναφοράς κι όλα της ίδιας τάξης, παύοντας την κριτική όσο και την επιδοκιμασία, εγκαταλείπεσαι χωρίς αντίσταση σε μια ζωή απροσδόκητη, σε μια ετερότητα που λιώνει. (Henri Michaux) Το ερώτημα στο οποίο απαντά αυτό το βιβλίο θα μπορούσε να είναι: τι κάνουμε για να προχωρήσουμε βαθύτερα, όταν ένας πίνακας, που μας κινεί καταρχάς το ενδιαφέρον, αντιστέκεται στην προσέγγιση μετά την πρώτη ευφρόσυνη ματιά; Ο Ανρί Μισώ (1899-1984) στα δύο σύντομα κείμενα που συνοδεύουν, σαν πρόλογος κι επίλογος, τις διαδρομές του μέσα στους πίνακες του «Ρ.Μ.», δηλαδή του Ρενέ Μαγκρίτ αποκαλύπτει τα πολύτιμα μυστικά του εγχειρήματός του: «Χρησιμοποιώ τους πίνακες για να στοχαστώ», λέει. «Για να νικήσω την τεμπελιά μου όταν δέχομαι τις ποικίλες, ακαθόριστες εντυπώσεις ενός πίνακα και να μη βιάζομαι να φύγω μακριά από τα στοιχεία που αρχίζουν να διακρίνονται και να με καθοδηγούν μακρύτερα, με βοηθούν οι λέξεις του γραψίματος». Ο Ρενέ Μαγκρίτ, πηγή έμπνευσης αυτού του βιβλίου, κατονομάζεται μόνο στο τέλος της διαδρομής του ποιητή στον κόσμο των πινάκων και του μυστηρίου που καλλιέργησε ο Βέλγος υπερρεαλιστής ζωγράφος με το αναγνωρίσιμο σήμερα διεθνώς έργο του που έχει κατακτήσει την καθημερινή κουλτούρα. Την έκδοση συνοδεύουν 36 έγχρωμες εικόνες αναπαραγωγές έργων του Μαγκρίτ.