Λογοτεχνία - Γραφή

Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης θυμάται τα καλοκαίρια της παιδικής του ηλικίας στο χωριό Συκιά της Λακωνίας. Εδώ δεν υπάρχει χώρος για εξωραϊστική νοσταλγία, αλλά η απροκατάληπτη, αν και όχι χωρίς διάθεση κατανόησης και τρυφερότητα, ματιά πάνω σε έναν κόσμο σκληρό, την ελληνική επαρχία της δεκαετίας του ‘60. Λογοτεχνική γραφή, αυτοβιογραφική ενδοσκόπηση, ψυχολογική μαρτυρία και στοχασμός δένονται με αξεδιάλυτο και γοητευτικό τρόπο.

Δεν βρίσκω τίποτε πιο βαρετό από το να ακούς ή να διαβάζεις για τα παιδικά χρόνια κάποιου, πρέπει πράγματι να τον αγαπάς πολύ για να το αντέξεις. Δεν είχα καμιά διάθεση να διηγηθώ εδώ τα δικά μου παιδικά χρόνια, παρά τόσο μόνο όσο χρειαζόταν για να αποτυπωθεί το χνάρι αυτού του αιωνόβιου, χτεσινού μα και οριστικά καταποντισμένου κόσμου. Αυτός ο κόσμος με συγκινεί βαθιά, όχι γιατί είναι ο κόσμος της παιδικής μου ηλικίας -δεν ήταν άλλωστε αποκλειστικά-, αλλά γιατί είναι ο κόσμος των αγαπημένων μου ανθρώπων, των ανθρώπων που με αγάπησαν και τους αγάπησα πολύ. Τον σκέφτομαι πάντα με συγκίνηση, αλλά δεν τον νοσταλγώ. Υπάρχει συγκίνηση χωρίς νοσταλγία, ίσως μάλιστα να είναι έτσι πιο αδρή.

Οι συνεντεύξεις που περιλαμβάνονται σε αυτό το βιβλίο και καλύπτουν μία περίοδο τεσσάρων δεκαετιών καταγράφουν το παράδοξο κάποιου που σταθερά αρνείται να είναι ο οποιοσδήποτε. Ωστόσο, ο Μπάροουζ αποκαλύπτει πολλά περισσότερα από όσα θα ανέμενε ο ίδιος. Σε αυτές τις αυθόρμητες συνομιλίες εμφανίζεται πνευματώδης, ιδιοσυγκρασιακός στις προτιμήσεις του και απροκάλυπτα συναισθηματικός, ιδίως ως προς τις γάτες του... Συζητά ανοιχτά τους εφιάλτες του και την κατάσταση του διαρκούς φόβου, μιλώντας με μεγάλη ενάργεια και ειλικρίνεια για το θάνατο, το γήρας και, βέβαια, όλα όσα συνετέλεσαν στη δημιουργία των τόσο ξεχωριστών βιβλίων του. Αντί να επιβεβαιώνουν την εικόνα του «EI Hombre Invisible», οι συνεντεύξεις του μας υπενθυμίζουν την απίστευτη ιδιαιτερότητα, ευαισθησία και μοναδικότητα της ζωής, του έργου και της παρουσίας του Γουίλιαμ Σ. Μπάροουζ.

Ο συγκριτισμός θεωρείται, από τη γέννησή του, ιστορική και ιστορικιστική επιστήμη, με θετικιστικό προσανατολισμό· ιστορία των διεθνών λογοτεχνικών σχέσεων (επιρροές, διάδοση λογοτεχνικών θεμάτων, τύπων κ.λπ.), κοσμοπολίτικος κλάδος της παραδοσιακής ιστορίας της λογοτεχνίας. Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί τη χρησιμότητα τέτοιου είδους ερευνών. Θα πρέπει όμως να παραδεχτούμε ότι αυτός ο ορισμός δεν μπορεί πλέον να κριθεί ικανοποιητικός. Ο Adrian Marino επιχειρηματολογεί για μια πλήρη ανανέωση του συγκριτισμού, συγχρονισμένη με τις νέες επιστημονικές απαιτήσεις. Πιστεύει ότι είναι όντως εφικτό να προσφέρουμε στη Συγκριτική Φιλολογία ένα ιδιαίτερο αντικείμενο, προσδιορισμένο με ακρίβεια, και μια κατάλληλη, δική της μέθοδο, που να μην επαναλαμβάνει απλά και μόνο αυτές που κυκλοφορούν. Υπό δύο προϋποθέσεις: 1. Την αποσύνδεση του συγκριτισμού από την αποκλειστικά ιστορικιστική του κατεύθυνση, τη γόνιμη στροφή του προς τη γενίκευση, τη μοντελοποίηση και τη θεωρία της λογοτεχνίας. 2. Την επεξεργασία μιας εντελώς νέας μεθόδου, αυστηρά συγκριτολογικής έμπνευσης και προσανατολισμού, που θα ανταποκρίνεται σε αυτόν τον θεωρητικό σκοπό.

Στο βιβλίο παρουσιάζονται γεγονότα και εξελίξεις που έλαβαν χώρα στα σαράντα χρόνια της υπηρεσιακής διαδρομής τού συγγραφέα στον χώρο των βιβλιοθηκών και το οικοσύστημά τους, με ιδιαίτερη αναφορά στις Ελληνικές Ακαδημαϊκές Βιβλιοθήκες, τη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος και το Συμβούλιο Βιβλιοθηκών και Αρχείων, όλα βασισμένα σε πλούσιο τεκμηριωτικό υλικό καθώς και στις προσωπικές εμπειρίες του από το ακαδημαϊκό περιβάλλον και την ελληνική δημόσια διοίκηση. Ο συγγραφέας παραθέτει, εν συντομία, εμπειρίες και βιώματα που διαμόρφωσαν την αγάπη του για τα βιβλία και τις βιβλιοθήκες, ενώ καταθέτει ιδέες και προτάσεις για τις προοπτικές των βιβλιοθηκών στην Ελλάδα, τη διοίκηση των πανεπιστημίων, τον Σύνδεσμο των Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών κ.ά. Το βιβλίο χαιρετίζει ο Απόστολος Χρ. Κακλαμάνης, πρώην Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων, και προλογίζει ο Φίλιππος Τσιμπόγλου, Γενικός Διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος.

Ένας αυτοδίδακτος, ένας άνθρωπος ταπεινής καταγωγής, που βρέθηκε στην Αυλή της Βαϊμάρης ως βοηθός και φίλος του μεγαλύτερου Γερμανού ποιητή, του Γκαίτε -αυτός είναι ο Γιόχανν Πέτερ Έκερμανν (1792-1854). Ο Έκερμανν έμεινε στην Ιστορία γιατί συνέγραψε "το καλύτερο γερμανικό βιβλίο" σύμφωνα με τον Νίτσε, τις "Συνομιλίες με τον Γκαίτε"- ένα βιβλίο το οποίο συνεχίζει να προκαλεί, όπως και ο συγγραφέας του, το ενδιαφέρον τόσο του αναγνωστικού κοινού όσο και των ειδικών. Πάνω από χίλιες φορές συνάντησε ο Έκερμανν τον Γκαίτε, κρατώντας σημειώσεις των συζητήσεων που είχε μαζί του. Οι συνομιλίες αυτές δεν αφορούν αποκλειστικά τον Γκαίτε ή το έργο του, αλλά περιλαμβάνουν μια εξαιρετική ποικιλία θεμάτων: λογοτεχνία φυσικά, αλλά και αρχιτεκτονική, ζωγραφική, μουσική, θέατρο και πολλά άλλα. Ο Γκαίτε μιλούσε αναλυτικά για τα έργα του και για τα έργα άλλων, για τη ζωή του, τα ταξίδια του, τους φίλους του, αλλά και για επιστημονικά και φιλοσοφικά ερωτήματα που τον απασχολούσαν, όπως και για ζητήματα αισθητικής και τέχνης. Ο Έκερμανν παρακολουθεί και καταγράφει τη διαδικασία με την οποία αναπτύσσεται και εξελίσσεται η δημιουργικότητα του ποιητή, δηλαδή διαβάζοντας και ερμηνεύοντας κείμενα άλλων, αρχαίων, νεότερων και σύγχρονων, στοχαζόμενος και αναλύοντας διαρκώς παλαιότερά του κείμενα, κάνοντας σκέψεις και δοκιμάζοντας ιδέες, μεθόδους, τεχνικές,, πειραματιζόμενος με τις πιθανές εκδοχές των υπό δημιουργία κειμένων του. Οι "Συνομιλίες", επομένως, αποτελούν ένα είδος επίσκεψης στο "εργαστήριο" ενός ποιητή και μας επιτρέπουν να παρατηρήσουμε ένα δημιουργό επί τω έργω, είναι μια -με σημερινούς όρους- "εκ βαθέων συνέντευξη" με έναν μεγάλο συγγραφέα, μια συνέντευξη που περιστρέφεται γύρω από τον τρόπο με τον οποίο αυτός εργάζεται για να γράψει όσα γράφει...

Ένας αυτοδίδακτος, ένας άνθρωπος ταπεινής καταγωγής, που βρέθηκε στην Αυλή της Βαϊμάρης ως βοηθός και φίλος του μεγαλύτερου Γερμανού ποιητή, του Γκαίτε -αυτός είναι ο Γιόχανν Πέτερ Έκερμανν (1792-1854). Ο Έκερμανν έμεινε στην Ιστορία γιατί συνέγραψε «το καλύτερο γερμανικό βιβλίο» σύμφωνα με τον Νίτσε, τις "Συνομιλίες με τον Γκαίτε"- ένα βιβλίο το οποίο συνεχίζει να προκαλεί, όπως και ο συγγραφέας του, το ενδιαφέρον τόσο του αναγνωστικού κοινού όσο και των ειδικών. Πάνω από χίλιες φορές συνάντησε ο Έκερμανν τον Γκαίτε, κρατώντας σημειώσεις των συζητήσεων που είχε μαζί του. Οι συνομιλίες αυτές δεν αφορούν αποκλειστικά τον Γκαίτε ή το έργο του, αλλά περιλαμβάνουν μια εξαιρετική ποικιλία θεμάτων: λογοτεχνία φυσικά, αλλά και αρχιτεκτονική, ζωγραφική, μουσική, θέατρο και πολλά άλλα. Ο Γκαίτε μιλούσε αναλυτικά για τα έργα του και για τα έργα άλλων, για τη ζωή του, τα ταξίδια του, τους φίλους του, αλλά και για επιστημονικά και φιλοσοφικά ερωτήματα που τον απασχολούσαν, όπως και για ζητήματα αισθητικής και τέχνης. Ο Έκερμανν παρακολουθεί και καταγράφει τη διαδικασία με την οποία αναπτύσσεται και εξελίσσεται η δημιουργικότητα του ποιητή, δηλαδή διαβάζοντας και ερμηνεύοντας κείμενα άλλων, αρχαίων, νεότερων και σύγχρονων, στοχαζόμενος και αναλύοντας διαρκώς παλαιότερά του κείμενα, κάνοντας σκέψεις και δοκιμάζοντας ιδέες, μεθόδους, τεχνικές, πειραματιζόμενος με τις πιθανές εκδοχές των υπό δημιουργία κειμένων του. Οι "Συνομιλίες", επομένως, αποτελούν ένα είδος επίσκεψης στο «εργαστήριο» ενός ποιητή και μας επιτρέπουν να παρατηρήσουμε ένα δημιουργό επί τω έργω, είναι μια -με σημερινούς όρους- «εκ βαθέων συνέντευξη» με έναν μεγάλο συγγραφέα, μια συνέντευξη που περιστρέφεται γύρω από τον τρόπο με τον οποίο αυτός εργάζεται για να γράψει όσα γράφει...

Το βιβλίο αυτό επιχειρεί μια συστηματική εισαγωγή στον γερμανικό ιδεαλισμό, ένα φιλοσοφικό κίνημα αντάξιο της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, το οποίο στη χώρα μας παραμένει ελάχιστα γνωστό. Ο συγγραφέας επιχειρεί να καταδείξει ότι ο γερμανικός ιδεαλισμός αποτέλεσε την ολοκλήρωση της νεότερης φιλοσοφίας συνολικά, ωθώντας την αρχή της βεβαιότητας του γιγνώσκοντος υποκειμένου στα όριά της και στη γνώση του Θεού ως του Απολύτου. Περαιτέρω, ότι η φιλοσοφία του Απολύτου μπορεί και σήμερα να οδηγήσει τη νόηση στις συστηματικές της επιδιώξεις. Η μελέτη αυτού του φιλοσοφικού στοχασμού δεν μπορεί να είναι αδιάφορη σε όποιον θέλει να εντρυφήσει στα κλασικά ζητήματα της φιλοσοφίας και επιθυμεί να συμπληρώσει τη φιλοσοφική του παιδεία.

Δεν είναι πολύ ωραίο αγαπητέ μου Ριβιέρ; Ε, λοιπόν, κάτω από τον Μπωντλαίρ, δεν θα έπρεπε ωστόσο να θυμήσουμε μερικούς τόσο όμορφους στίχους στον σημερινό αναγνώστη, που διαβάζει τόσο κακούς; 

Το βιβλίο εξετάζει τη σχέση αισθητικής και λογοτεχνίας στην Ευρώπη και την Ελλάδα του 19ου και του 20ού αιώνα. Με ευσύνοπτο, εύληπτο και συστηματικό τρόπο επιδιώκει την παρουσίαση αισθητικών, αντιλήψεων, φιλοσοφικών και πνευματικών ιδεών της εποχής που συμβάλλουν στο "ξεκλείδωμα" της αινιγματικής φύσης των λογοτεχνικών κειμένων και στο δημιουργικό αναστοχασμό γύρω από τα εκφραστικά μέσα και τις παραμέτρους που δημιουργούν το νόημα και προκαλούν την αισθητική απόλαυση του κειμένου. Στοχεύοντας να παράσχει μια μέθοδο κατανόησης, ανάλυσης ή και ερμηνείας των λογοτεχνικών κειμένων στο ιστορικό τους γίγνεσθαι, το εγχειρίδιο εστιάζει στα αισθητικά ρεύματα που κυριάρχησαν κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα στην Ευρωπαϊκή και τη Νεοελληνική λογοτεχνία. Διαρθρώνεται σε έξι Κεφάλαια αφιερωμένα στον Νεοκλασικισμό, τον Ρομαντισμό, τον Ρεαλισμό, τον Νατουραλισμό, τον Συμβολισμό και στο ανομοιογενές φαινόμενο του Μοντερνισμού (Πρωτοπορίας και Υψηλού Μοντερνισμού). Κάθε Κεφάλαιο εισάγει στο ιστορικό-θεωρητικό πλαίσιο κάθε αισθητικού ρεύματος στην Ευρώπη, παρουσιάζει τα θεμελιώδη μεθοδολογικά και υφολογικά χαρακτηριστικά του, και τα κατηγοριοποιεί με βάση αντίστοιχες μελέτες έγκριτων μελετητών. Ακολούθως εξετάζει την εκδήλωση του αισθητικού ρεύματος στη Νεοελληνική λογοτεχνία. Συνοδεύεται επίσης από την παραδειγματική ανάλυση ευρωπαϊκών και νεοελληνικών λογοτεχνικών κειμένων.

Για τον Κωστή Παπαγιώργη τα βιβλία υπήρξαν ο πιο ζωτικός κι ακατάλυτος δεσμός του με τον κόσμο. Η ανακάλυψή τους, στην όψιμη εφηβεία του, έλαβε διαστάσεις αποκάλυψης. Ο έφηβος που βασανιζόταν απ’ το αίσθημα ότι είναι "υπεράριθμος", "καρέκλα με τρία πόδια", "ελαττωματικό ανταλλακτικό" ή "παιδί του Καιάδα" συνειδητοποίησε ότι δεν είναι μόνος, ότι μπορούσε να περιέχεται ολόκληρος στη γραφή ενός άλλου. Παράλληλα με τα καθαυτό δοκίμιά του, και με το στοχαστικό, βιωματικό και παιγνιώδες ύφος του, ο Κωστής Παπαγιώργης επισκόπησε για τέσσερις σχεδόν δεκαετίες (1975-2014), την εγχώρια πνευματική ζωή με κριτικά άρθρα και σημειώματα στον περιοδικό και ηλεκτρονικό τύπο (Το Δέντρο, Κριτική και Κείμενα, Πλανόδιον, Αθηνόραμα, Ο κόσμος του Επενδυτή, Lifo και αλλού). Ο ανά χείρας τόμος παρουσιάζει για πρώτη φορά μιαν εκτεταμένη επιλογή κειμένων του για την παλιότερη και σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Συγχρόνως, εγκαινιάζει την εκδοτική σειρά Τα βιβλία των άλλων που πρόκειται να φιλοξενήσει, σε διαδοχικούς τόμους θεματικά διαρθρωμένους, ένα σημαντικό μέρος της παπαγιωργικής κριτικής για το έργο νεότερων Ελλήνων στοχαστών, την ξένη πεζογραφία, τη φιλοσοφία και την ιστοριογραφία.