Λογοτεχνία - Γραφή

Μια ψυχαναλυτική συνεισφορά στο αίνιγμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας μέσω του καβαφικού έργου Η καλλιτεχνική δημιουργία και η τέχνη παραμένουν αινιγματικές περιοχές σε ό,τι αφορά τις ψυχικές διαστάσεις. Ποιες είναι οι εμπλεκόμενες ψυχικές διεργασίες στον δημιουργό, η κατάληξη των οποίων είναι το έργο τέχνης; Τι συμβαίνει στην περίπτωση του αριστουργήματος, όπου το βίωμα του αποδέκτη του έργου Τέχνης αγγίζει τα όρια μιας εκστατικού τύπου εμπειρίας, πώς ο δημιουργός επιτυγχάνει ένα τέτοιο αποτέλεσμα που τροποποιεί την ίδια την ύπαρξη; Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να αρθρώσει απαντήσεις με ενδιάμεσο υλικό το συγκλονιστικό καβαφικό έργο, το οποίο προσεγγίζεται διαθέτοντας ως εργαλείο τη φροϋδική ψυχαναλυτική οπτική. Αντιστοίχως, η ίδια η θεωρητική πρόταση του Φρόυντ, που αφορά στις ψυχικές διαστάσεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας, επανεξετάζεται μέσα από το καβαφικό έργο. Ο αμοιβαίος φωτισμός που προκύπτει έτσι οδηγεί σε μία αναπάντεχη θεώρηση του φαινομένου της τέχνης και της καλλιτεχνικής δημιουργίας σε ό,τι αφορά τις αθέατες ενδοψυχικές διαστάσεις.

"Αγαπημένη μου ψυχούλα!" -έτσι προσφωνούσε για περισσότερα από πενήντα χρόνια ο Μάρτιν Χάιντεγκερ τη μνηστή και αργότερα σύζυγό του Ελφρίντε. "...τα γράμματα που ανταλλάσσουμε εσύ κι εγώ έχουν κάτι απόλυτο όσο δεν μπορούμε ακόμη να πραγματοποιήσουμε τις συνθήκες μιας ανεμπόδιστης ζωής με ζωντανή εγγύτητα όλες τις ώρες. Τα γράμματα είναι ένας τρόπος να είμαστε ψυχοπνευματικά μαζί, βέβαια κάπως χλωμά, αλλά από την άλλη ανεμπόδιστα και ολοκληρωμένα», της έγραφε λίγο πριν τον γάμο τους. Στα σχεδόν εξήντα χρόνια γάμου το ζευγάρι έζησε συχνά χωριστά, έτσι ώστε η αλληλογραφία ήταν σχεδόν μέχρι τέλους μια σημαντική μορφή επικοινωνίας. Οι επιστολές του αποτελούν στιγμιότυπα όπου καταδεικνύονται η αρχή, οι κορυφώσεις, τα σημεία καμπής, οι κρίσεις και η καθημερινότητα της ζωής του φιλοσόφου -η κατασκευή της περίφημης καλύβας στο Τοντνάουμπεργκ, οι δυσκολίες για τη μετάκλησή του στην έδρα φιλοσοφίας του Μάρμπουργκ, τα οικονομικά προβλήματα, η εικόνα του για τις γυναίκες, ο τρόπος εργασίας του. Η Ελφρίντε φύλαξε σ’ ένα κουτί τις αναρίθμητες κάρτες και τα γράμματα, εκτός από τρία που βρίσκονται στα κατάλοιπα του Μάρτιν Χάιντεγκερ στο Γερμανικό Αρχείο Λογοτεχνίας του Μάρμπουργκ. Το 1977, μετά από έναν τελευταίο έλεγχο, η Ελφρίντε παρέδωσε στην εγγονή της, Γκέρτρουντ Χάιντεγκερ, το κλειδί αυτού του κουτιού με τον όρο να ανοιχτεί μετά τον θάνατό της. Η επιλογή από τα πολυάριθμα γράμματα του Μάρτιν Χάιντεγκερ στη φίλη, μνηστή και σύζυγό του επιτρέπει να ρίξουμε μια ματιά στη συζυγική ζωή, τις φιλίες, τη σκέψη και τις πεποιθήσεις του.

Αυτό που δημιουργεί τη δύναμη και τη μοναδική γοητεία των έργων του Νίκου Καββαδία είναι βέβαια πρώτα μια ειδική, εντελώς πρωτότυπη ευαισθησία, και μαζί μια εξίσου πρωτότυπη -πρωτοφανής, τουλάχιστον ως σύνολο- μυθολογία και μια απέραντη σειρά από αξέχαστες εικόνες, μέσω των οποίων εκφράζεται αυτή η μυθολογία.Το παρόν βιβλίο προτείνει μια συνθετική προσπέλαση του όλου έργου του Καββαδία, συμπεριλαμβανομένων των σκόρπιων κειμένων, ποιητικών και πεζών, που δεν έχουν συμπεριληφθεί σε συλλογές, και αποδίδει κεντρική θέση στη Βάρδια. Εξετάζοντας τα διάφορα μοτίβα και επεισόδια, αλλά και πιο εξωτερικά στοιχεία, όπως τα μότο, τους τίτλους, τις αφιερώσεις, και συγκρίνοντας τα κείμενα μεταξύ τους, καταλήγει σε λεπτότερη ανάγνωση ορισμένων θεμάτων (λ.χ. στενή σχέση, εκ των προτέρων, του ταξιδιού με το θάνατο), αλλά προπαντός παρατηρεί μια οργάνωση των θεματικών ενοτήτων γύρω από τον πυρήνα της ενοχής. Έτσι, στο έργο του ποιητή, τα χρώματα και η ζωγραφική σχετίζονται με τον κόσμο της πορνείας και της αμαρτίας, υπάγονται δηλαδή στο μύθο του απαγορευμένου βλέμματος, και αφετέρου η εξομολόγηση και η αναζήτηση της αλήθειας είναι αδιαχώριστες από τη μόνιμη υπονόμευση της αλήθειας, φαινόμενα που ανήκουν κι αυτά στο μύθο του Οιδίποδα. Ολόκληρο το έργο του Καββαδία διέπεται από μια ανυπόφορη ενοχή. Το αιμομικτικό στοιχείο είναι έντονα παρόν στο έργο του και παίρνει, όπως είναι φυσικό, ιδιάζουσες μορφές. Γενικότερα, ο κόσμος της παράβασης εκφράζεται μέσω πλούσιου συμπλέγματος από μύθους, από τους οποίους οι περισσότεροι, ενώ παίζουν σημαντικό ρόλο στο μυθικό σύνολο, εμφανίζονται μόνο υπαινιχτικά, ή προκύπτουν απλώς αντικειμενικά από τα γεγονότα, χωρίς κανένα υπαινιγμό. Αυτός ο κόμβος εκφράζει ακριβώς τη θεμελιακή ενοχή του ποιητή, την πηγή της και τις διάφορες όψεις της και εξηγεί την παρουσία της σύφιλης και της σαπίλας, και την απανταχού παρούσα αηδία. [...]

"Ο Σεφέρης εκεί, άλλοτε σκοτεινός, άλλοτε ευανάγνωστος διέτρεχε τα χρόνια, πιο πολύ στα δύσκολα, πιο αραιά στα εύκολα, σύντροφος στα κουπιά. Πάντοτε όμως, ένας οικείος άγνωστος. Πώς θα ήταν, αναρωτήθηκα, αν άνοιγα μια κουβέντα μαζί του; Να του ζητήσω να μας πει για τη Σμύρνη, το φευγιό για την Αθήνα, την ποίηση, τη διχασμένη του καρδιά, για την πολιτική, την Κύπρο που λάτρεψε, τον Θεόφιλο και τον Μακρυγιάννη, τη μουσική, την Μαρώ, το γυρισμό του ξενιτεμένου, τον ελληνισμό στον οποίον πίστεψε τόσο πολύ;"

Μ. Χ.

Ἡ ἀνέκδοτη ἀλληλογραφία τοῦ Μ. Καραγάτση μὲ τοὺς συμφοιτητές του Γιῶργο Ρωμανὸ καὶ Νικόλαο Κάλας μᾶς ἀποκαλύπτει ἄγνωστες πτυχὲς τῆς προσωπικῆς ἱστορίας του, ποὺ ἀφοροῦν –μεταξὺ ἄλλων– καὶ στὴ συγγραφὴ τοῦ Συνταγματάρχη Λιάπκιν (1933): «Τὸ ἔργο μου μᾶλλον θὰ ἐκδοθεῖ. Εἶναι καθαρὰ κομμουνιστικό. Μοῦ φαίνεται ὅτι σοῦ ἀνάγγειλα τὴν προσχώρησή μου στὶς ἰδέες τῆς Γʹ Διεθνοῦς», γράφει στὸν Ρωμανό, ἐνῶ παράλληλα πληροφορεῖ τὸν Κάλας γιὰ τὴν ἀναστάτωση ποὺ ἐπικρατεῖ στὸ θεσσαλικὸ κάμπο, προσδοκώντας τὴν «ἐπανάσταση». Ὁ Καραγάτσης γοητεύεται ἀπὸ τὶς ἰδέες τῆς κομμουνιστικῆς Ἀριστερᾶς σπρωγμένος ἀπὸ τὴ νεανικὴ ροπή του πρὸς τὴν ἀμφισβήτηση τῶν κοινωνικῶν στερεοτύπων, ἀλλὰ καὶ ἐπειδὴ θεωρεῖ τὸν ρεαλισμὸ ὡς τὴν ἐνδεδειγμένη μέθοδο γιὰ τὴν καλλιέργεια τοῦ νεοελληνικοῦ μυθιστορήματος. Οἱ ἐπιστολὲς ἀλλὰ καὶ οἱ ἡμερολογιακὲς σημειώσεις τοῦ 1931, ὅπως καταδεικνύει καὶ στὸ Ἐπίμετρό της ἡ Χριστίνα Ντουνιᾶ, δὲν μᾶς προσφέρουν μόνο ἐνδιαφέρουσες πληροφορίες γιὰ τὴ βιογραφία τοῦ Καραγάτση, ἀλλὰ ἐμπλουτίζουν τὶς γνώσεις μας σχετικὰ μὲ τὴ διαμόρφωση τοῦ λογοτεχνικοῦ πεδίου, στὶς ἀρχὲς μιᾶς κρίσιμης δεκαετίας καὶ συνεισφέρουν στὴν καλύτερη κατανόηση τοῦ ἔργου του.

Επιχειρώντας να ερμηνεύσει κανείς την ευρεία και συμβολική χρήση του αριθμού 3, οδηγείται στις απαρχές της αριθμολογικής σκέψης, της φιλοσοφικής θέασης του κόσμου που στηρίζεται στα μαθηματικά και στις μυστικές, αριθμητικές αντιστοιχίες του επίγειου με το ουράνιο, του μικρόκοσμου με τον μακρόκοσμοo δηλαδή στην παράδοση που ξεκινά με τους Πυθαγόρειους και τον πλατωνικό Τίμαιο, και από τους Πατέρες της Εκκλησίας ως τους μυστικιστές της ύστερης αρχαιότητας, από τους αποκρυφιστές και αστρολόγους του Μεσαίωνα ως τον Κοπέρνικο και τον Κέπλερ, εκβάλλει στον Ρομαντισμό και στους μοντερνιστές επιγόνους του. Η αδρομερής καταγραφή, κοσμολογική και λογοτεχνική της ευρωπαϊκής θεωρίας των αντιστοιχιών, που συγκροτεί μια διαχρονική θεωρία της λογοτεχνίας, αποτελεί το πρώτο μέρος του βιβλίου. Το δεύτερο μέρος του επικεντρώνεται σε σημαντικές νεοελληνικές ποιητικές εκφράσεις αυτής της θεωρίας (δημοτικό τραγούδι, Σολωμός, Σεφέρης, Ελύτης, Εγγονόπουλος), αναδεικνύοντας το συμβολικό νόημα των λογοτεχνημένων τριάδων τους.

"Αν πάω τώρα στο βιβλιοπωλείο της Εστίας, θα σου πω που είναι το κάθε βιβλίο, ποιο ράφι είναι εκείνο, που είναι πράγματα που τα έχω βάλει κι εγώ ακόμα εκεί πέρα που είναι. Το μυαλό μου ακόμα γυρίζει στο βιβλιοπωλείο. Λέω, αυτή την ώρα γίνεται αυτή η δουλειά, εκείνο το πράγμα, μου 'χει μείνει, δηλαδή δεν έχω ακόμα αποτοξινωθεί -και να βάλουμε τη λέξη αυτή εντός εισαγωγικών- από το περιβάλλον του βιβλιοπωλείου. Κι επίσης και τώρα ακόμα παρακολουθώ τις εκδόσεις, διαβάζω "Το Βήμα" κάθε Κυριακή, τις βιβλιογραφίες που βγάζουν οι εφημερίδες, τις κριτικές που γίνονται για τα βιβλία, αυτές που κάνει ο Κούρτοβικ, τι νέο βιβλίο βγαίνει... Δηλαδή μέσα στο μυαλό μου γυρίζει ακόμα η δουλειά. Το περιβάλλον του βιβλίου δε μου 'χει φύγει ακόμα." Το βιβλίο αυτό είναι το αποτέλεσμα της επεξεργασίας μιας σειράς από απομαγνητοφωνημένες συζητήσεις που είχε ο κύριος Νίκος Παντελάκης κατ' ιδίαν με τέσσερις συνομιλητές: τον Απόστολο Διαμαντή, τον Κυριάκο Ντελόπουλο, τον Παναγιώτη Σουλτάνη -ο οποίος είχε και την ευθύνη της τελικής σύνθεσης των απομαγνητοφωνήσεων- και την Εύα Καραϊτίδη, εκδότρια των εκδόσεων "Εστία".

Η συγκρότηση και η λειτουργία του προσωπείου στα ποιήματα του Καβάφη συνιστά θεμελιακό μηχανισμό της ποιητικής του, ομόλογο με την εξέλιξή της. Συγχρόνως, επιβεβαιώνει την ανεξάντλητη δραματική φαντασία και τη γλωσσική οξύνοια του Καβάφη, ο οποίος είχε συλλάβει τις δυνατότητες που διανοίγονται για τον ποιητικό λόγο μέσω της υποκριτικής, πολύ πριν δημιουργηθεί από διάφορα θεωρητικό σχήματα η σχετική εργαλειοθήκη (όπως, π.χ., η επιτελεστικότητα του J. Austin, 1962 και η σκηνοθετική-οργανωτική λειτουργία του Gerard Genette, 1972/1983).
Η διασταύρωση της θεωρίας της ειρωνείας με το καβαφικό έργο μού αποκάλυψε το γεγονός ότι η σύνθετη και ενίοτε αινιγματική δραματική διάσταση της ποίησής του είναι ενδεχομένως το πιο κρίσιμο ζήτημα του καβαφικού εργαστηρίου. Συναρτημένη άμεσα με την καβαφική διαλεκτική, την πολυφωνία και την ενορχήστρωση διαφορετικών φωνών, η δραματικότητα υπηρετείται συστηματικό από το προσωπείο -βασικό μηχανισμό και της ειρωνείας- το οποίο αποβαίνει σταδιακό το κατεξοχήν συγγραφικό τέχνασμα του Καβάφη.
Η μελέτη της συγκρότησης και της λειτουργίας των προσωπείων στα αναγνωρισμένα ποιήματα του Αλεξανδρινού όχι μόνον αναδεικνύει την καβαφική πινακοθήκη και τη γενεαλογία της, αλλά και ερευνά πυρηνικά ζητήματα της ποιητικής και της κοσμοθεωρίας του.

Οι 10 ανεπίδοτες επιστολές επαναφέρουν τον συγγραφέα ?και ταξιδεύουν τον αναγνώστη? στον αλλοτινό χωροχρόνο της αλληλογραφίας και των ταχυδρομείων, που διαμόρφωσαν από την εποχή του Διαφωτισμού μια τέχνη υψηλή, και ταπεινή συνάμα, ξεχασμένη πλέον στον σημερινό ψηφιακό κόσμο των email και των social media. Σε αυτές όχι μόνο αποτυπώνεται η απόπειρα του επιστολογράφου να επικοινωνήσει, εκ των υστέρων έστω, με πρόσωπα και προσωπικότητες του προηγούμενου αιώνα που επικαθόρισαν «τα χρόνια της μαθητείας» του αποστολέα, αλλά επίσης επιχειρείται μια έκκεντρη προσέγγιση της ζωής και του έργου τους, πέρα από τα τετριμμένα και τα στενά δημοσιογραφικά πλαίσι Αυτές οι «ανοιχτές επιστολές», που απευθύνονται σε Έλληνες και ξένους συγγραφείς, δημοσιογράφους, ηθοποιούς αλλά και «χάρτινους ήρωες» του 20ού αιώνα (Simenon, Βασιλικός, Διακογιάννης, Γώγου, Σαββόπουλος κ.ά.), διαβάζονται σαν ένα σύγχρονο σπονδυλωτό «επιστολικό μυθιστόρημα», ως ημιτελείς συνεντεύξεις, αλλά και ως προσωπική εξομολόγηση του αποστολέα προς τους παραλήπτες τους.

Μόλις άνθησε ο Άρης στην Ελλάδα, άνθησε μαζί του κι η γλυκιά Μούσα, έγραφε στα 1888 ο Παλαμάς, συνδέοντας τον Σολωμό με τον Κάλβο. Δεν ήταν μόνοι τους οι δύο κορυφαίοι· πλάι τους βρέθηκαν κι αρκετοί άλλοι, που αμέσως μετά το ξέσπασμα του Αγώνα ένιωσαν πως κάτι έπρεπε ν’ αλλάξει στο ποιητικό τοπίο. Στα χρόνια της Επανάστασης προσέχτηκαν και εκδόθηκαν όχι όμως από Έλληνα και τα τραγούδια του αγράμματου λαού. Παράλληλα με τη λογοτεχνία άνθησε και η σκέψη. Οδηγός κι εδώ ένας κορυφαίος, ο Κοραής· η νεωτερικότητα εισβάλλει στον ελληνικό χώρο την ίδια στιγμή που οι άνθρωποι πολεμάνε να διατηρήσουν την ελευθερία που κέρδισαν γρήγορα το 1821, μα έπρεπε και να την κρατήσουν ζωντανή. Από τα τυπογραφικά μηχανήματα που στέλνουν οι Φιλέλληνες στη Ρούμελη, την Πελοπόννησο, τα νησιά, βγαίνουν εφημερίδες, πολιτικά φυλλάδια και βιβλία, όλα προσανατολισμένα προς τις ευρωπαϊκές αξίες: την αδέσμευτη σκέψη, τα δημοκρατικά ιδεώδη, την απόλυτη ελευθεροτυπία. Τα περισσότερα, μεταφρασμένα έργα των μεγάλων δασκάλων του Διαφωτισμού, αλλά κοντά τους και ορισμένα πρωτότυπα. Ωστόσο η εκρηκτική δυναμική δεν επέζησε, ο Σολωμός και ο Κάλβος σώπασαν, τα καινούρια μονοπάτια έσβησαν, και η επανεκκίνηση που δοκίμασαν στα 1830 ο Παναγιώτης Σούτσος και ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής δεν είχε συνέχεια. Η παράδοση της Επανάστασης στάθηκε η υποδομή της καινούριας ορμής που έφερε η γενιά του 1880.