William Shakespeare

Μεταφράζοντας τον ΑΜΛΕΤ, συχνά πίστευα πως αυτή η σαιξπηρική τραγωδία θα μπορούσε να τιτλοφορείται ως εξής: Άμλετ, ίδε ο άνθρωπος. Ο Άμλετ αναβάλλει, αμφιβάλλει, αμφιταλαντεύεται, ολιγωρεί, αλλά ούτε μια στιγμή δεν σκέφτεται την παραίτηση η την απραξία. Δυσκολεύεται, αλλά δεν οπισθοχωρεί, συχνά η συμπεριφορά του προδίδει μια σύγχυση επί του πρακτέου, αλλά γρήγορα συνέρχεται. Οι μεταπτώσεις του δεν συνιστούν δειλία. Αντίθετα, καταδεικνύουν έναν σφαιρικό προβληματισμό γύρω από το αίτημα που καλείται να υπηρετήσει. Ο Σαίξπηρ, ως μέγιστος ποιητής, με αφορμή τον ήρωα Άμλετ αρπάζει την ευκαιρία να δημιουργήσει έναν χαρακτήρα στον οποίο φορτώνει όλες σχεδόν τις ανθρώπινες ιδιότητες, όλες τις αρετές και τις αδυναμίες του ανθρωπίνου όντος, όλα του τα προτερήματα κι όλα του τα πάθη. Κ. Λ.

Το δράμα ενός έκπτωτου Δούκα του Μιλάνου και της ανήλικης κόρης του, εξόριστων ναυαγών σε ένα σχεδόν έρημο νησί της Μεσογείου τετρακόσια χρόνια πριν, μια ιστορία λευκής μαγείας, εκδίκησης και συμφιλίωσης, που είναι ταυτόχρονα ένας ηχηρός ύμνος στη μαγεία, την ελευθερία και τη δύναμη της θεατρικής ψευδαίσθησης, εκδιπλώνονται παράλληλα στην Τρικυμία του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ.

Από το 1599 που γράφεται ο Ιούλιος Καίσαρ από τον Σαίξπηρ μέχρι σήμερα η βιβλιογραφία σωρεύει ερμηνείες. Που δεν είναι τίποτε άλλο από προσαρμογές των "σχημάτων" που αποτελούν το έργο σαν στοχασμούς σε τρέχοντα ερωτήματα. Ονομάζω "σχήματα" τα περιστατικά με βάση τα οποία δομείται η εκτύλιξη του έργου, που άλλοτε ταυτίζονται με τη θεατρική τους παρουσία κάτω από τη λέξη σκηνές, άλλοτε διαγράφονται από τον λόγο της αφήγησης των προσώπων, άλλοτε από το άθροισμα των παρεμβάσεων ενός προσώπου, άλλοτε από ένα παράθεμα που συνοδεύει τον τίτλο του έργου

Ο Κ. Καρθαίος καταπιάστηκε με τη μετάφραση του «Μάκβεθ» ύστερα από επίμονη παρότρυνση της Μαρίκας Κοτοπούλη και αυτό είναι το πρώτο σαιξπηρικό έργο που έδωσε στη γλώσσα μας ο αξέχαστος εκείνος πνευματικός άνθρωπος. Από τότε, η μετάφραση τούτη δουλεύτηκε έξι φορές με την υποδειγματική ευσυνειδησία, τη σοφή κατάρτιση, την αλάθευτη κρίση και το ποιητικό ταλέντο του Κ. Καρθαίου, για να πάρει την οριστική της μορφή, αυτή που έχει στην παρούσα έκδοση.

Δράμα σε πέντε πράξεις και είκοσι οχτώ σκηνές. Τον Μάκβεθ του Σαίξπηρ διαβάσαμε με μεγάλη ευχαρίστηση στην υποδειγματική και βαθύτατη μετάφραση του Γιώργου Χειμωνά. Ο Μάκβεθ είναι η συντομότερη τραγωδία του Σαίξπηρ. Συνίσταται στις πέντε πράξεις ενός "εφιάλτη", που αρχίζουν και τελειώνουν εν ριπή οφθαλμού. Ο Μάκβεθ είναι στρατηγός στον στρατό του Σκότου βασιλιά Ντάνκαν και θέλει να καταλάβει την εξουσία για να το πετύχει αυτό θα διαπράξει μια σειρά από φόνους -τον έναν μετά τον άλλον-, ύστερα από προτροπή της γυναίκας του, της Λαίδης Μάκβεθ. Στο τέλος της τραγωδίας θα πεθάνει από το χέρι του ευγενούς Μάκνταφ, αφού οι φόνοι του θα έχουν αποκαλυφθεί. Ο Μάκβεθ έχει καταπνίξει μια επανάσταση και είναι δυνατόν να γίνει βασιλιάς, και έτσι πρέπει να γίνει - επιταγή της μοίρας. Δολοφονεί γι' αυτόν τον λόγο τον νόμιμο ηγεμόνα Ντάνκαν. Αυτό όμως δεν είναι αρκετό πρέπει να δολοφονήσει και τους μάρτυρες του εγκλήματος αλλά και όσους υποψιάζονται κάτι γι' αυτό, κι όχι μόνον αυτούς αλλά και τους γιους και τους φίλους εκείνων που δολοφόνησε. Τελικά πρέπει να σκοτώσει τους πάντες, γιατί όλοι είναι εναντίον του. Ήταν ένα πεπρωμένο που ο ίδιος δεν επέλεξε - το αποφάσισαν οι πανούργες μάγισσες, οι μοίρες, και του το επιβάλλουν, απόφαση που θα υλοποιηθεί μέσα από τη μεσολάβηση της γυναίκας του Λαίδης Μάκβεθ, δημιουργώντας έτσι ακόμη έναν καταραμένο ανάμεσα στους τόσους μεταξύ των δυστυχισμένων που έζησαν - και που θα ζήσουν. Το θέμα της εξουσίας είναι το κεντρικό στην εν λόγω τραγωδία, με το οποίο συνέχονται και τα άλλα θέματα του έργου, που είναι ο φόνος και ο φόβος. Όλα μαζί συνθέτουν ένα ερώτημα που απασχόλησε τους ανθρώπους από καταβολής κόσμου: το θέμα του πεπρωμένου. Ο Μάκβεθ δεν είναι πραγματικό πρόσωπο, μα μια φιγούρα που υποβαστάζει το ασήκωτο πεπρωμένο της τελικής κατάρρευσης ύστερα από μια τραγική κορύφωση και φριχτό μαρτύριο του ίδιου του Μάκβεθ.

Το μάνταλο αδράχνει ευθύς το ένοχό του χέρι Και με το γόνατό του διάπλατα την πόρτα ανοίγει. Ο γκιόνης το κοιμώμενο θ' αρπάξει περιστέρι: Πριν τον προδότη αντιληφθούν, αυτός κιόλας προδίδει· Καθένας θα 'φευγε μακριά, αν έβλεπε το φίδι. Μα εκείνη άφοβη στα βάθη του ύπνου του γλυκού, Κείται στο έλεος του θανατηφόρου του κεντριού. "Αν είχες την τιμή σου εντός μου, άνδρα μου, αποθέσει, Την άρπαξαν με μια πανίσχυρη έφοδο για μένα. Σαν τον κηφήνα απέμεινα, το μέλι έχω απολέσει· Δεν έχω πλέον απόσταγμα του θέρους μου κανένα· Από την άγρια κλοπή όλα λεηλατημένα. Τρύπωσε σφήκα αλήτισσα στην άμοιρη κυψέλη Και της αγνής σου μέλισσας το ρούφηξε το μέλι".

"Τα ανθρώπινα αισθήματα, πάθη", έγραφε ο νεαρός Μαρξ, "σε καμιά περίπτωση δεν έχουν απλά και μόνον έναν τρόπο επιβεβαίωσης, αλλά κατά μείζονα λόγο ο διακριτός χαρακτήρας της ύπαρξής τους, της ζωής τους, συνίσταται στον διακριτό τρόπο της επιβεβαίωσής τους. Ο τρόπος με τον οποίο το αντικείμενο υπάρχει γι' αυτά είναι ο ιδιαίτερος τρόπος ικανοποίησής τους". Και παρακάτω: "Το νόημα της ατομικής ιδιοκτησίας είναι η ύπαρξη ουσιωδών αντικειμένων για τον άνθρωπο, ως αντικείμενα που μπορούν να του προσφέρουν απόλαυση, αλλά και ως αντικείμενα μέσω των οποίων μπορεί να δράσει. Κατέχοντας την ιδιοκτησία που του επιτρέπει να αγοράζει οτιδήποτε, κατέχοντας την ιδιοκτησία που του επιτρέπει να οικειοποιείται όλα τα αντικείμενα, το χρήμα είναι λοιπόν το αντικείμενο της κατεξοχήν κατοχής. Η καθολικότητα της ιδιοκτησίας του είναι η παντοδυναμία της ύπαρξής του. Γι' αυτό εκτιμάται ως παντοδύναμο. Το χρήμα είναι ο μαστροπός που φέρνει σε επαφή την ανθρώπινη ανάγκη με το αντικείμενό της, τη ζωή του με τα μέσα της ζωής τους. Όμως αυτό που μεσολαβεί ανάμεσα σε μένα και στη ζωή μου, μεσολαβεί επίσης ανάμεσα στην ύπαρξη των άλλων ανθρώπων και σε μένα. Για μένα το χρήμα είναι ο άλλος". Και επικαλούμενος τον Σαίξπηρ: "Το χρήμα είναι η μεταμόρφωση όλων των ανθρώπινων και φυσικών ιδιοτήτων στα αντίθετά τους, η καθολική ανατροπή και παραμόρφωση όλων των πραγμάτων. Τα πιο απίθανα πράγματα συνδυάζονται, έρχονται σε επαφή".

Το βιβλίο περιέχει επτά δοκίμια διαφορετικού ύφους και θεματικής, προκειμένου ο Έλληνας αναγνώστης (στον οποίο ο Μάτερλινκ εξακολουθεί να παραμένει σχεδόν άγνωστος) να πάρει μια γεύση από την πρισματική ευαισθησία του συγγραφέα.

Τα θέματα που απασχόλησαν σταθερά το δοκιμιογράφο Μάτερλινκ είναι ο χώρος (και το διάστημα), ο χρόνος, η ύλη και η κίνηση, ο θάνατος και η αθανασία, οι αρχαίες θρησκείες, το θρησκευτικό αίσθημα και η ιδέα της θειότητας, η ζωή των φυτών και των ζώων, η κοσμολογία και η φυσική, το μυστήριο της ψυχής και τα παραψυχικά φαινόμενα, το θέατρο, οι πολιτισμικές και ηθικές αξίες. Τα περισσότερα από αυτά διηθούνται και στα δραματικά του έργα, με εξαιρετικά ποιητικό και υπαινικτικό τρόπο.

Το Κακό έχει βρει στον "Οθέλλο" το Έργο του· με τον "Οθέλλο" πιστοποιείται, μέσα από την αναλλοίωτη διάρκεια του έργου, μέσα από την ακατάβλητη αντοχή του ποιητικού λόγου, η αναλλοίωτη διάρκεια του Κακού, η ακατάβλητη αντοχή του δαιμονικού λόγου. Με τον "Οθέλλο" καταδεικνύεται, επισφραγισμένο από κορυφαία ποιητική διάνοια και κατοχυρωμένο από ύψιστο γλωσσικό επίτευγμα, ότι το Κακό δρα πανίσχυρο σ' έναν κόσμο που δεν διαθέτει καμία αντίστοιχη δύναμη για να το αντιμετωπίσει και να το αναχαιτίσει. Η παντοδυναμία αυτή αποκορυφώνεται, επιγραμματικά, με μία εκτίναξη ποιητικής ευθυβολίας που αποκτά ισχύ φυσικού νόμου: ο Ιάγος, όταν ο Οθέλλος τον μαχαιρώνει, απαντά: «Αιμορραγώ, κύριε, αλλά δεν σκοτώνομαι».