Στέφαν Τσβάιχ

Μια σαρανταδυάχρονη αριστοκράτισσα χήρα φτάνει στο Μόντε Κάρλο και επισκέπτεται το καζίνο, όπου παρακολουθεί με ενδιαφέρον την υψηλή κοινωνία να ποντάρει. Την προσοχή της τραβάει ένας όμορφος νέος, που χάνει όλα του τα χρήματα και αποχωρεί απελπισμένος. Φοβούμενη ότι θα κάνει κάποια τρέλα, η γυναίκα τον ακολουθεί και τελικά του σώζει τη ζωή περνώντας μια νύχτα μαζί του. Αυτή η νύχτα όμως αλλάζει και τη δική της ζωή για πάντα και η επόμενη μέρα που ξημερώνει της επιφυλάσσει δυσάρεστες εκπλήξεις... Στις "Εικοσιτέσσερις ώρες από τη ζωή μιας γυναίκας", ο Τσβάιχ, ευαίσθητος ανατόμος της γυναικείας ψυχής, περιγράφει την ανατροπή της ήρεμης, προβλέψιμης ζωής μιας καθωσπρέπει γυναίκας. "Αυτή η ιστορία, λαμπρά αφηγημένη και άψογα θεμελιωμένη ως προς τα κίνητρα, είναι ασφαλώς από μόνη της άξια ύπαρξης και διαθέτει τα εχέγγυα για την άσκηση της ισχυρής επίδρασης στον αναγνώστη. Η ανάλυση μας δείχνει ωστόσο ότι η επινόησή της έχει τις ρίζες της σε μια φαντασίωση της εφηβικής ηλικίας, την οποία ορισμένοι είναι σε θέση να ανασύρουν ακόμη και συνειδητά από τη μνήμη τους" σημειώνει ο Ζίγκμουντ Φρόιντ, σ' ένα εξόχως διεισδυτικό δοκίμιο, που παρατίθεται στο Επίμετρο του βιβλίου.

Δύο κείμενα για την Ευρώπη, για τον κοινό ευρωπαϊκό πολιτισμό και για τις ομοιότητες που υπερβαίνουν κατά πολύ τις διαφορές μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών.

Ο Στέφαν Τσβάιχ είναι ένας από τους πιονιέρους της ευρωπαϊκής ιδέας - και τα τελευταία χρόνια της ζωής του, εξόριστος στην Αγγλία, παρακολουθούσε, με φρίκη, τον καταποντισμό αυτής της ιδέας. Τα κείμενα αυτά, γραμμένα το 1932 και το 1934, είναι μια προειδοποίηση: ο εθνικισμός θα σκοτώσει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό για τον οποίον θα έπρεπε να είμαστε υπερήφανοι. Ο Τσβάιχ, όπως φάνηκε κι από το τελευταίο του αριστούργημα "Ο κόσμος του χθες", βίωσε τόσο τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο όσο και την άνοδο των ολοκληρωτισμών ως μια προσωπική τραγωδία. Και γι' αυτό συνηγορεί, κάνει έκκληση, υπέρ της ευρωπαϊκής ενοποίησης - για την ειρήνη, για τη διατήρηση και την πρόοδο του ευρωπαϊκού πολιτισμού, για την "αποτοξίνωση" από το δηλητήριο του εθνικισμού. Τα κείμενα αντιστοιχούν τόσο στην εποχή μας ώστε μοιάζουν να έχουν γραφτεί σήμερα - και οι προτάσεις που κάνει ο μεγάλος Ευρωπαίος παραμένουν επίκαιρες, παραμένουν επιτακτικές.

Ο Άντον Χοφμίλλερ, νεαρός στρατιωτικός, υπηρετεί στο ιππικό σε μια μικρή πόλη της Αυστροουγγαρίας, παραμονές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μια μέρα αποδέχεται μια πρόσκληση σε δείπνο από τον πλουσιότερο άνθρωπο της περιοχής, τον Κεκεσφάλβα. Εκεί, στον πύργο της πλούσιας οικογένειας, ντροπιασμένος, μετά από ένα ατυχές περιστατικό, θα γνωρίσει την Έντιθ, κόρη του Κεκεσφάλβα, καθηλωμένη σε αναπηρικό καροτσάκι. Η συμπάθεια και η συμπόνια που νιώθει για την κοπέλα θα τον κάνουν να αναπτύξει μια φιλική σχέση μαζί της και οι επισκέψεις του στο σπίτι της θα γίνουν σχεδόν καθημερινές. Όταν αντιληφθεί ότι η κοπέλα τον έχει ερωτευθεί θα νιώσει παγιδευμένος και υπεύθυνος για την τύχη της... Ο Στέφαν Τσβάιχ περιγράφει με τρόπο αριστοτεχνικό τις ψυχολογικές μεταπτώσεις και συγκρούσεις του ήρωα. Έρχεται αντιμέτωπος με επώδυνες αλήθειες και πλήθος ηθικών διλημμάτων. Συμπόνια, οίκτος, ενοχή, τύψεις, φόβος εναλλάσσονται συνεχώς στην ψυχή του.

Σ' αυτή την καλοκαιρινή ιστορία, που κρατάει μόλις μια μέρα και μια νύχτα, ο αφηγητής, με τις αισθήσεις του σε υπερδιέγερση εξαιτίας της πνιγηρής ζέστης, αντιλαμβάνεται τη φύση σαν μια γυναίκα δίνοντάς της τα χαρακτηριστικά μιας άγνωστης κι αινιγματικής νεαρής κοπέλας· τη βλέπει σαν μια διψασμένη ύπαρξη που ερωτοτροπεί με τον ουρανό, την ενσάρκωση του αρσενικού, και μας περιγράφει με ιδιαίτερο λυρισμό κι έντονο αισθησιασμό την ένωσή τους.

Ο κόσμος γίνεται ολοένα πιο ομοιογενής. Η εντονότερη πνευματική εντύπωση από κάθε ταξίδι μου τα τελευταία χρόνια, παρ’ όλες τις επί μέρους ευτυχισμένες εκπλήξεις : μια υφέρπουσα φρίκη απέναντι στην ομογενοποίηση του κόσμου. Όλα γίνονται ομοιόμορφα στις εξωτερικές εκφάνσεις της ζωής, όλα επιπεδοποιούνται σ’ ένα ομοιογενές πολιτιστικό σχήμα. Τα ιδιαίτερα έθιμα των λαών απαλείφονται, το ντύσιμο εξομοιώνεται, τα ήθη διεθνοποιούνται. Οι χώρες φαντάζουν όμοιες μεταξύ τους, η ζωή και η δράση των ανθρώπων είναι ενταγμένες στο ίδιο πλαίσιο, οι πόλεις τους όλο και πιο ίδιες στα εξωτερικά τους γνωρίσματα. Διότι αν η ανθρωπότητα σήμερα γίνεται ολοένα πιο ανιαρή και ομοιόμορφη, το παθαίνει επειδή κατά βάθος αυτή είναι η επιθυμία της. Η αυτονομία στον τρόπο της ζωής, ακόμα και στην ευχαρίστηση της ζωής, αποτελεί πλέον στόχο και ιδανικό για τόσο λίγους ανθρώπους, που οι περισσότεροι δεν το αντιλαμβάνονται καν ότι μετατρέπονται σε μόρια, σε άτομα παρασυρμένα στη δίνη μιας γιγάντιας δύναμης. Αφήνονται λοιπόν στη θέρμη τού ρεύματος, που τους παρασέρνει στο κενό. « Ruere in servitium », όπως έλεγε ο Τάκιτος, το να ορμάει κανείς με τη θέλησή του στη δουλεία. Στο κείμενο αυτό του 1925 ο Τσβάιχ διαβλέπει προφητικά τον κίνδυνο για την ομογενοποίηση του κόσμου και τη ραγδαία τάση για ομοιομορφία, πολλές δεκαετίες πριν από την παγκοσμιοποίηση.

non-exchangeable & non-refundable

Αυτό το έργο του Τσβάιχ είναι ένα από τα πιο αδικημένα αριστουργήματα, καθώς ο τίτλος "Καστελιόν κατά Καλβίνου" δημιουργεί την παρεξήγηση ότι το θέμα του είναι μια «παλαιά θεολογική διαμάχη» και ως εκ τούτου δεν μας αφορά. Εκδόθηκε το 1936, δηλαδή την εποχή των Μουσολίνι, Χίτλερ και Στάλιν, της ανόδου και κυριαρχίας των ολοκληρωτισμών. Η ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης, για την οποία αγωνίστηκε ο Καστελιόν, το πιο θεμελιώδες δηλαδή ανθρώπινο δικαίωμα που πρώτο καταλύει κάθε τυραννία και επιβουλεύεται κάθε εξουσιαστής, ήταν το μέγα θέμα που επέλεξε ως καταλληλότερο ο Τσβάιχ για να μιλήσει σ' εκείνη την εποχή των τεράτων του ολοκληρωτισμού. Όπως δέκα χρόνια αργότερα ο Καμύ επέλεξε την αλληγορία της πανούκλας. Στο έργο αυτό του Τσβάιχ θα ταίριαζε ο τίτλος "Η Ανατομία των Ολοκληρωτισμών". Ακόμη κι ένα κεφάλαιό του αξίζει παραπάνω από ολόκληρα πολύκροτα έργα που οι πάντες επικαλούνται (η κοινοτοπία της επιπολαιότητας!), αλλά λίγοι διάβασαν, λιγότεροι κατανόησαν και ελάχιστοι αμφισβήτησαν. Στη βάση των αυταρχικών ή τυραννικών καθεστώτων, στη βάση των ολοκληρωτισμών ήταν και είναι πάντα οι περιορισμοί και οι απαγορεύσεις στην ελευθερία της σκέψης, την ελευθερία του λόγου, της έκφρασης· και της αντίστοιχης πράξης. Το 1554 ο Καστελιόν διατύπωνε καθολικής ισχύος αρχές, για κάθε διανοητική-ψυχική καταπίεση και τρομοκρατία και για κάθε εποχή, κι όχι μόνο για τις τότε θρησκευτικές πεποιθήσεις. Αρχές διατυπωμένες σαν άρθρα ενός Συντάγματος της Ανθρωπότητας, όπως λόγου χάρη: «Το να αναζητήσει κανείς την αλήθεια και να την πει όπως τη σκέφτεται δεν μπορεί ποτέ να είναι εγκληματικό. Σε κανέναν δεν επιτρέπεται να επιβληθεί οποιαδήποτε πεποίθηση. Οι πεποιθήσεις είναι ελεύθερες». «Γιατί η αλήθεια συνίσταται στο να λέει κανείς αυτό που σκέφτεται, ακόμη κι αν σφάλλει».

"Αναμνήσεις από τον κόσμο του xθες" - η αυτοβιογραφία του Στέφαν Τσβάιχ, του πιο πολυδιαβασμένου συγγραφέα του μεσοπολέμου, ζωντανεύει μια πόλη και μια εποχή για πάντα χαμένη: τη Βιέννη της μπελ επόκ, τη χρυσή εποχή της πολυεθνικής πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων, που συγκέντρωσε στο γύρισμα του εικοστού αιώνα τις εκλεκτότερες δυνάμεις στις τέχνες και τις επιστήμες, έναν ονειρικό κόσμο, που κατέρρευσε μεμιάς μ' έναν μοιραίο πυροβολισμό στο Σεράγεβο. Κι αργότερα, τη μεταπολεμική εποχή του πληθωρισμού και της ένδειας, το Βερολίνο την εποχή της Βαϊμάρης, το χαρούμενο Παρίσι του μεσοπολέμου, την ελπίδα για έναν καλύτερο κόσμο, την απρόσμενη μεγάλη επιτυχία. Και μια ζωή γεμάτη ανατροπές, εκπλήξεις και καινούριους συνοδοιπόρους: Φρόυντ, Ρολλάν, Πιραντέλλο, Στράους, Ρίλκε... Κι ύστερα ο Χίτλερ καταλαμβάνει την εξουσία, τα βιβλία του Τσβάιχ καίγονται δημόσια, ο αντισημιτισμός κυριεύει την Αυστρία, οι γνωστοί γυρίζουν το κεφάλι όταν τον βλέπουν, κι ακολουθεί η αυτοεξορία στην Αγγλία, η φυγή στη Βραζιλία, η βιαστική συγγραφή αυτής της αυτοβιογραφίας, η αυτοκτονία το 1942.

Η ιστορία της ζωής του Στέφαν Τσβάιχ, ένας φόρος τιμής στην Ευρώπη μιας άλλης εποχής, στη γενιά του μοντερνισμού, στους χαρισματικούς Εβραίους της Βιέννης, που της χάρισαν τη λάμψη της και πέθαναν καταδιωγμένοι σ' έναν ολόκληρο κόσμο που χάθηκε για πάντα: στον "κόσμο του xθες".

Περιλαμβάνονται η νουβέλα Ο φόβος και τα διηγήματα Απρόοπτη αποκάλυψη ενός επαγγέλματος, Λεπορέλα, Η γυναίκα και το τοπίο, Ο παλαιοβιβλιοπώλης Μέντελ, Η αόρατη συλλογή. Με τη γλαφυρότητα και τον ρυθμό που χαρακτηρίζει τη γραφή του Τσβάιχ, οι ιστορίες αυτές με το ψυχογραφικό τους βάθος και τον διάχυτο ανθρωπισμό τους, θίγουν θέματα που επανέρχονται ξανά και ξανά έως σήμερα. Από τη φροϋδική πρόσληψη του Τσβάιχ σε θέματα σεξουαλικότητας και ανθρώπινης φύσης μέχρι την αγωνία του για το μεταπολεμικό μέλλον της Ευρώπης, οι ιστορίες του δημιουργούν ένα λογοτεχνικό δίχτυ ποικίλων ερμηνειών. […] Μα –όλοι μας το ξέρουμε– δεν υπάρχει τίποτα πιο δύσκολο από το να βοηθήσεις έναν άνθρωπο προτού αυτός ζητήσει βοήθεια. Στην επιμονή του να μην ζητήσει τίποτα βάζει τον καλύτερο εαυτό του, την περηφάνια του, που εσύ δεν έχεις το δικαίωμα να την πληγώσεις. Μονάχα οι ζητιάνοι διευκολύνουν το έργο μας και πρέπει να τους ευχαριστούμε που δεν μας εμποδίζουν να τους βοηθάμε. Ο άνθρωπός μου ήταν απ’ αυτούς τους περήφανους χαρακτήρες, που προτιμάνε να διακινδυνεύουν την ελευθερία τους, τη ζωή τους, παρά να ζητιανεύουν. […]

Κανένας καλλιτέχνης δεν είναι καλλιτέχνης και τις είκοσι τέσσερις ώρες της καθημερινότητας του. Το ουσιαστικό του έργο, αυτό που μένει, ολοκληρώνεται πάντοτε κατά τη διάρκεια των λιγοστών και σπάνιων στιγμών της έμπνευσης. Το ίδιο συμβαίνει και με την ιστορία, τη μεγαλύτερη ποιήτρια και καλλιτέχνιδα όλων των εποχών, τη σπουδαιότερη δημιουργό. Ακόμα κι εκεί, στο "μυστικό εργαστήρι του Θεού", όπως με δέος την αποκαλεί ο Γκαίτε, συμβαίνουν πολλά καθημερινά και ασήμαντα. Κι εκεί είναι σπάνιες οι στιγμές της έξαρσης, όπως και στην τέχνη, όπως και στη ζωή. Μερικές απ' αυτές τις δραματικά συμπυκνωμένες στιγμές, τις μοιραίες για την ιστορική εξέλιξη, προσπάθησα να συγκεντρώσω εδώ. Τις διάλεξα από διάφορες εποχές και περιοχές του κόσμου. Πουθενά δεν αποπειράθηκα να ωραιοποιήσω με δικές μου επινοήσεις την ψυχική αλήθεια των εξωτερικών ή των εσωτερικών γεγονότων. Γιατί σ' αυτές τις έξοχες στιγμές της η ιστορία δε χρειάζεται βοηθούς και στολίδια. Εκεί που μεγαλουργεί ως ποιήτρια η ίδια, είναι στ' αλήθεια αξεπέραστη, και δεν υπάρχει ποιητής ικανός να αναμετρηθεί μαζί της.