Enzo Traverso

La modernité juive se déploie entre les Lumières et la Seconde Guerre mondiale, entre les débats qui préparent l'Emancipation et le génocide nazi. Pendant ces deux siècles, l'Europe - notamment les pays de langue allemande - en a été le coeur ; sa richesse intellectuelle, littéraire, scientifique et artistique ne finit pas de nous éblouir. Aujourd'hui, l'axe du monde juif s'est déplacé de l'Europe vers les Etats-Unis et Israël. L'antisémitisme a cessé de modeler les cultures nationales, en laissant la place à l'islamophobie, la forme dominante du racisme en ce début du XXIe siècle, ou à une nouvelle judéophobie engendrée par le conflit israélo-palestinien. Transformée en " religion civile " de nos démocraties libérales, la mémoire de l'Holocauste fait de l'ancien peuple paria une minorité protégée, héritière d'une histoire à l'aune de laquelle l'Occident démocratique mesure ses vertus morales. Parallèlement, les traits marquants de la diaspora juive - mobilité, urbanité, textualité, extraterritorialité - se sont étendus au monde globalisé, en normalisant la minorité qui les avait incarnés. C'est Israël, en revanche, qui a réinventé la " question juive ", à contre-courant de l'histoire juive, sous une forme étatique et nationale. La modernité juive a donc épuisé sa trajectoire. Après avoir été le principal foyer de la pensée critique du monde occidental - à l'époque où l'Europe en était le centre -, les juifs se trouvent aujourd'hui, par une sorte de renversement paradoxal, au coeur de ses dispositifs de domination. Les intellectuels sont rappelés à l'ordre, les subversifs deviennent néoconservateurs. Si la première moitié du XXe siècle a été l'âge de Kafka, Freud, Benjamin et Trotski, la seconde a plutôt été celle de Raymond Aron, Leo Strauss, Isaiah Berlin, Henry Kissinger et Ariel Sharon. Pendant cette période, la pensée critique juive s'est perpétuée comme tradition plutôt que comme produit d'un contexte sociologique et politique poussant les représentants d'une minorité à transgresser les normes et à renverser les catégories dominantes. Dans son essai, Enzo Traverso analyse cette métamorphose, en étudiant le parcours de certains de ses acteurs (notamment Hannah Arendt). Son bilan ne vise pas à condamner ou absoudre mais à réfléchir sur une expérience achevée, afin d'en sauver le legs, menacé tant par sa canonisation stérile que par sa confiscation conservatrice.

Η ιστορία γράφεται, ολοένα και περισσότερο, στο πρώτο πρόσωπο. Οι ιστορικοί δεν αρκούνται πια να ανασυσταίνουν και να ερμηνεύουν το παρελθόν, νιώθουν τώρα την ανάγκη να αφηγούνται την υποκειμενικότητά τους. Διαμορφώθηκε ένα νέο υβριδικό είδος, με κυριότερα δείγματά του έργα συγγραφέων όπως ο Ιβάν Ζαμπλονκά και ο Φιλίπ Αρτιέρ, οι οποίοι διηγούνται τις έρευνές τους και περιγράφουν τις
συγκινήσεις τους σε έντονα λογοτεχνικό ύφος. Αντίστροφα, ακολουθώντας τον Πατρίκ Μοντιανό και τον Β. Γκ. Ζέμπαλντ, ορισμένοι συγγραφείς όπως ο Χαβιέρ Θέρκας, ο Ερίκ Βυγιάρ και ο Λοράν Μπινέ μετακινούν τα σύνορα ανάμεσα σε μυθιστορηματική αλήθεια και ιστορική αλήθεια, δημιουργώντας «μη μυθοπλαστικά μυθιστορήματα».
Αυτή η ανάδυση του εγώ εγείρει ζητήματα, επιστημολογικά και άλλα, βαθύτερα, που αφορούν τον κόσμο στον οποίο ζούμε, τη νεοφιλελεύθερη λογική του και τον ατομισμό που τη χαραχτηρίζει: σε τελική ανάλυση, αυτός ο ναρκισσισμός των ιστορικών είναι σύμπτωμα της απώλειας του συλλογικού νοήματος της ιστορίας, με φόντο μια συμπιεσμένη στο παρόν αντίληψη και αναπαράσταση
του χρόνου («παροντισμός»). Σε τούτο το δοκίμιο, ο Enzo Traverso αναλύει αυτή την υποκειμενιστική στροφή, υπογραμμίζοντας τις δημιουργικές της δυνατότητες, τις πολιτικές της αμφισημίες και τα εγγενή όριά της.

Η εβραϊκή νεοτερικότητα ξετυλίχτηκε μεταξύ Διαφωτισμού και Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ανάμεσα στις ζυμώσεις που προετοίμασαν τη Χειραφέτηση και στο τραύμα που επέφερε η ναζιστική γενοκτονία. Άνθισε μέσα στους δυο αυτούς αιώνες με επίκεντρο την Ευρώπη, δημιουργώντας ένα ασυνήθιστο κύμα πνευματικού, λογοτεχνικού, επιστημονικού και καλλιτεχνικού πλούτου. Όμως η διαδρομή της εβραϊκής νεοτερικότητας εξαντλήθηκε. Αφού είχαν σταθεί βασική εστία της κριτικής σκέψης του δυτικού κόσμου, οι εβραίοι βρέθηκαν, με μια παράδοξη αντιστροφή, στην πλευρά της κυριαρχίας. Οι διανοούμενοι ανακλήθηκαν στην τάξη και οι ανατρεπτικοί εξημερώθηκαν, μερικές φορές μεταλλάχθηκαν σε συντηρητικούς. Ο αντισημιτισμός έχει πάψει να διαμορφώνει τις εθνικές κουλτούρες, παραχωρώντας τη θέση του στην ισλαμοφοβία, την κυριότερη μορφή ρατσισμού στις απαρχές του 21ου αιώνα. Η μνήμη του Ολοκαυτώματος αναδείχτηκε σε "πολιτειακή θρησκεία" των φιλελεύθερων δημοκρατιών μας, μετατρέποντας τον πρώην "παρία λαό" σε αξιοσέβαστη και διακεκριμένη μειονότητα, ενσάρκωση μιας ιστορίας που προσφέρει το κριτήριο με το οποίο η δημοκρατική Δύση μετράει τις ηθικές της αρετές.
Σ' ένα τολμηρό και πανοραμικό δοκίμιο, ο Enzo Traverso αναλύει αυτή την ιστορική μεταμόρφωση. Στόχος του δεν είναι να καταδικάσει ή να αθωώσει, αλλά να κάνει τον απολογισμό μιας ολοκληρωμένης πια εμπειρίας για να διασώσει τον πυρήνα της κληρονομιάς της, που απειλείται τόσο από τη στείρα αγιοποίηση όσο και από τον συντηρητικό σφετερισμό της.