Essais & Culture

Της ψυχής το φανάρι πότε λάμπει και πότε θολώνει χλωμό. Δύο φορές περνάμε από τον Παράδεισο. Στα παιδικά χρόνια μας και σε έναν έρωτα αληθινό. Μετά, στην ουσία ζούμε με τις αναμνήσεις τους. Μόνο ό,τι αγαπήσαμε υπάρχει. Μόνο εκείνος που αγαπήσαμε ζει. Κάθε άλλο, μόνο φασαρία έκανε, κι ύστερα με γόμα το έσβησε η λησμοσύνη. Η αγάπη μόνο διαιωνίζει. Κυριολεκτικά διαιωνίζει! Συναντάμε μια στιγμή έναν ξένο και λέμε: Τον ήξερα από πάντα...

Ένας ευφυέστατος «Σέρλοκ Χολμς» της νευροεπιστήμης περιγράφει τα πιο παράξενα κλινικά περιστατικά που έχει διαγνώσει, αλλά και τα κρυφά μυστικά που τα περιστατικά αυτά μας αποκαλύπτουν για τη φύση του ανθρώπου και του νου. Με απλά μέσα, όπως είναι οι μπατονέτες και οι καθρέπτες, και με την εξέταση ασθενών οι οποίοι έχουν ψευδαισθήσεις ο V. S. Ramachandran δίνει απαντήσεις σε βαθιά και δύσκολα ερωτήματα για την ανθρώπινη φύση, ερωτήματα που λίγοι επιστήμονες έχουν τολμήσει να θέσουν. Μεταξύ αυτών γιατί γελάμε ή γιατί παθαίνουμε κατάθλιψη, πώς παίρνουμε αποφάσεις, πώς εξαπατούμε τους εαυτούς μας και πώς ονειρευόμαστε, γιατί μπορεί να πιστεύουμε στον Θεό, και πολλά άλλα. Τα παραπάνω αποτελούν μια εμπνευσμένη έρευνα στην οποία εξετάζεται το τελευταίο μεγάλο θέμα στην ιατρική: ο ανθρώπινος νους.

Άμλετ [...]: Ορκιστείτε Το φάντασμα, κάτω από τη γη: Ορκιστείτε [Ορκίζονται] Άμλετ: Ησύχασε, ησύχασε, ψυχή τυραννισμένη. Τώρα κύριοι, δεχτείτε την αγάπη μου και να με συμπαθάτε. Κι ό,τι μπορεί ένας άνθρωπος, φτωχός όσο κι ο Άμλετ, να κάνει για να δείξει τη φιλία και την αγάπη του, Θεού θέλοντος, θα το 'χετε ατσιγκούνευτα. Ας πηγαίνουμε. Ξεχαρβαλώθηκε η ζωή. Αχ, μοίρα μαύρη και βαριά που 'πρεπ' εγώ να γεννηθώ να φέρω τη γιατρειά. Ελάτε, φεύγουμε μαζί. Και τώρα τα φαντάσματα του Μαρξ. (Αλλά τώρα χωρίς συγκυρία. Ένα τώρα αποσυνδεδεμένο ή εξαρθρωμένο, "out of joint", ένα τώρα αποσυγκολλημένο που διατρέχει πάντα τον κίνδυνο να μη διατηρήσει καμιά συνεκτικότητα μέσα στη διασφαλισμένη σύζευξη κάποιου πλαισίου αναφοράς του οποίου τα όρια θα παρέμεναν ακόμα προσδιορίσιμα.) Τα φαντάσματα του Μαρξ. Προς τι ο πληθυντικός; Υπάρχουν άραγε περισσότερα του ενός; Πλείονα του ενός, αυτό μπορεί να δηλώνει ένα πλήθος, αν όχι μάζες, την ορδή και την κοινωνία, ή ακόμα κάποιον πληθυσμό φαντασμάτων με ή χωρίς λαό, την τάδε κοινότητα με ή χωρίς αρχηγό - επίσης όμως το μείον του ενός της άνευ όρων διασποράς. Χωρίς καμιά πιθανή συνάθροιση. Άλλωστε αν το φάσμα εμψυχώνεται πάντα από ένα πνεύμα, αναρωτιόμαστε ποιος θα τολμούσε να μιλήσει για ένα πνεύμα του Μαρξ, κι ακόμα χειρότερα για ένα πνεύμα του μαρξισμού. Όχι μόνο για να τους προφητέψει σήμερα ένα μέλλον, αλλά για να επικαλεστεί την πολλαπλότητα ή, ακόμα πιο σοβαρά, την ετερογένειά τους. [...]

Ένα βιβλίο δεν μπορεί να τα πει όλα, πόσο μάλλον όταν είναι μια εισαγωγική μελέτη, με δοκιμιακό χαρακτήρα, που πραγματεύεται την ιστορία ενός κράτους στη διάρκεια ενός αιώνα. Οφείλει, κυρίως, να αναδείξει τα μεγάλα σχήματα και να περιγράψει τις κυρίαρχες τάσεις αλλά και τις μεγάλες αντιφάσεις μέσα από τις οποίες εξελίχθηκε η διαδικασία του εκσυγχρονισμού και των οπισθοδρομήσεων, όπως άλλωστε και κάθε ιστορική τροχιά κράτους στην περίοδο της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας. Πρωτίστως, να δοκιμάσει ερμηνείες και να ξανασκεφτεί πάνω στα μεγάλα ερωτήματα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, καλύπτοντας την περίοδο από το 1909, τη χρονιά όπου με το κίνημα στο Γουδί και τις αλυσιδωτές αντιδράσεις που προκαλεί στο πολιτικό και κοινωνικό πεδίο, η χώρα εισέρχεται σε μια εντελώς νέα ιστορική φάση· μέχρι το 2001 που αυτή εγκαταλείπει το εθνικό της νόμισμα για να υιοθετήσει από τις αρχές του 2002 το κοινό ευρωπαϊκό αλλά και ξεκινά μια εποχή άρνησης του πολιτικού συστήματος και της κοινωνίας για προσαρμογή στη νέα, σκληρή, αλλά και γεμάτη ευκαιρίες πραγματικότητα της παγκοσμιοποίησης. Τα ερωτήματα που τίθενται προέρχονται αφενός από τις διάφορες ανάγκες της της σύγχρονης ιστοριογραφικής έρευνας αλλά και από την ίδια την παρούσα συγκυρία, από τις δικές της προτεραιότητες και ανατροπές. Έτσι κι αλλιώς, είναι μάλλον υποκριτικό να υποστηρίζουμε ότι αγνοούμε την εποχή μας και δεν είμαστε παιδιά της. Είναι τουλάχιστον πιο έντιμο πνευματικά, αφότου αφουγκραστούμε τις αγωνίες της και σεβαστούμε τις ευαισθησίες της, να θέσουμε τα ερωτήματά της στη βάσανο της επιστήμης μας. Δ. Σ.

Μόλις κατανοήσουμε την κεντρικότητα της κοινωνικής αναπαραγωγής στην καπιταλιστική κοινωνία, δεν μπορούμε πλέον να δούμε την τάξη με τον συνήθη τρόπο. Σε αντίθεση με τις πατροπαράδοτες αντιλήψεις, αυτό που κάνει την τάξη στην καπιταλιστική κοινωνία δεν είναι μόνο οι σχέσεις που εκμεταλλεύονται άμεσα την «εργασία», αλλά επίσης οι σχέσεις που την παράγουν και την ανανεώνουν. Ούτε η παγκόσμια εργατική τάξη αποτελείται αποκλειστικά από όσους και όσες δουλεύουν για μισθούς σε εργοστάσια ή ορυχεία. Εξίσου σημαντικές είναι εκείνες και εκείνοι που δουλεύουν στα χωράφια και στα σπίτια ιδιωτών· σε γραφεία, ξενοδοχεία και εστιατόρια· σε νοσοκομεία, βρεφονηπιακούς σταθμούς και σχολεία· οι επισφαλώς εργαζόμενες στον δημόσιο τομέα και στην κοινωνία των πολιτών, οι άνεργες και όσες δεν λαμβάνουν καμιά αμοιβή ως αντάλλαγμα για τη δουλειά τους. Η παγκόσμια εργατική τάξη κάθε άλλο παρά περιορίζεται στους λευκούς στρέιτ άντρες, όπως πάρα πολλοί εξακολουθούν να τη φαντάζονται· το μεγαλύτερο μέρος της απαρτίζεται από μετανάστες, φυλετικοποιημένους ανθρώπους, γυναίκες –τόσο σις όσο και τρανς– και ανθρώπους με διαφορετικές ικανότητες, που οι ανάγκες κι οι επιθυμίες όλων τους ακυρώνονται ή διαστρεβλώνονται από τον καπιταλισμό. Αυτό το πρίσμα επίσης επεκτείνει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε την ταξική πάλη. Το κρίσιμο σημείο για εμάς, και το κλειδί για την κατανόηση του παρόντος, είναι ότι η ταξική πάλη περιλαμβάνει τους αγώνες για την κοινωνική αναπαραγωγή.


Πώς θα είναι ο φεμινισμός του 21ου αιώνα; Το νέο κύμα μαχητικού φεμινισμού που ξεσπά σε κάθε γωνιά του πλανήτη απαντά στο ερώτημα διεκδικώντας την ανατροπή της έμφυλης καταπίεσης μέσα από τον αγώνα για την ανατροπή του καπιταλισμού· του συστήματος που συναρθρώνει την ταξική εκμετάλλευση με την έμφυλη βία, τον ρατσισμό και την αποικιακή βία, τον πόλεμο και τον ιμπεριαλισμό, την περιβαλλοντική καταστροφή.

Είναι ένας φεμινισμός ευθέως ανταγωνιστικός προς τον φιλελεύθερο φεμινισμό, ο οποίος οραματίζεται ίσες ευκαιρίες στην κυριαρχία και στη διαχείριση της εκμετάλλευσης, επιχειρώντας να αποπολιτικοποιήσει τους αγώνες για την έμφυλη δικαιοσύνη και να θέσει τον φεμινισμό στις υπηρεσίες του κεφαλαίου.

Ο Φεμινισμός για το 99% συνιστά πράγματι ένα μανιφέστο, που διακηρύσσει τις αρχές και τους στρατηγικούς στόχους ενός φεμινισμού ο οποίος είναι λόγος και πράξη από και για την κοινωνική πλειονότητα· συνιστά ένα μαρξιστικό μανιφέστο, που πιάνει το νήμα της αναζήτησης μιας επαναστατικής ρήξης νοηματοδοτώντας εκ νέου την ταξική πάλη υπό το πρίσμα αντιθέσεων γύρω από ζητήματα που για χρόνια αποσιωπούνταν, όπως το φύλο, η σεξουαλικότητα, η αναπηρία, η οικολογία.

Το "Φεμινισμός χωρίς σύνορα" ανοίγει με τη ριζοσπαστική κριτική της Chandra Talpade Mohanty στον Δυτικό φεμινισμό και κλείνει με μια επικαιροποίηση αυτής της κριτικής αναφορικά με μερικά από τα πλέον κρίσιμα ζητήματα που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος φεμινισμός· μια επικαιροποίηση που βασίζεται στον τρόπο με τον οποίο η συγγραφέας αντιλαμβάνεται τη σημασία του φύλου μέσα στους φυλετικούς, ταξικούς και εθνικούς σχηματισμούς της παγκοσμιοποίησης, προτρέποντας στη σύνδεση της διεθνικής φεμινιστικής πράξης με τους αντικαπιταλιστικούς και τους αντιρατσιστικούς αγώνες.
Η Mohanty στοχάζεται πάνω σε μια σειρά από θέματα: από τη σχέση της καθημερινότητας με τη συλλογική δράση, τα κινήματα και το ζήτημα της αλληλεγγύης, τη σχέση της φεμινιστικής θεωρίας με την παιδαγωγική, την αποαποικιοποίηση και τον εκδημοκρατισμό της φεμινιστικής πρακτικής, μέχρι τις πολιτικές της διαφοράς και την πολυπολιτισμικότητα, το πέρασμα των συνόρων, και τις σχέσεις ανάμεσα στην ταυτότητα, την κοινότητα και την πολιτειότητα. Η σκέψη της Mohanty δείχνει προς έναν φεμινισμό χωρίς σύνορα, έναν φεμινισμό που εμπλέκεται δυναμικά με τις σύνθετες πραγματικότητες ενός διεθνικού κόσμου.

«Ο φεμινισμός», έγραφε η Μαρί Σίαρ το 1986, «είναι η ριζοσπαστική ιδέα ότι οι γυναίκες είναι άνθρωποι». Με άλλα λόγια, οι γυναίκες πρέπει να έχουν δύναμη, αυτενέργεια, ελευθερία, να ελέγχουν οι ίδιες το σώμα τους, να είναι ισότιμες με τους άνδρες. Όμως ακόμα και σήμερα, ύστερα από πολλές δεκαετίες αγώνων, οι γυναίκες εξακολουθούν να διαδηλώνουν, να διαμαρτύρονται, να γράφουν και να μιλούν διεκδικώντας τα αυτονόητα δικαιώματά τους. Για να κατανοήσουμε γιατί συμβαίνει αυτό, πρέπει να κατανοήσουμε πρώτα πώς εμφανίστηκε το φεμινιστικό κίνημα και σε τι αποσκοπεί. Το βιβλίο της Ντέμπορα Κάμερον λειτουργεί ως ασφαλής οδηγός σε τούτη την αναζήτηση, κάνοντας μια συνοπτική αναδρομή στην ιστορία του φεμινιστικού κινήματος και εξετάζοντας με σαφήνεια τις ποικίλες πτυχές και βλέψεις του. Η Κάμερον ξεδιαλύνει το κουβάρι των φεμινιστικών συζητήσεων κατανέμοντάς τις σε έξι θεματικές —ανδρική κυριαρχία, δικαιώματα, εργασία, κοινωνική κατασκευή της θηλυκότητας, σεξ και κουλτούρα— και εκθέτοντας τους βασικούς προβληματισμούς και τα κυριότερα επιχειρήματα με ενάργεια και αμεσότητα. Η παρουσίαση καλύπτει όλους τους ιστορικούς «φεμινισμούς», ξεκινώντας από τους αγώνες για τη γυναικεία ψήφο τον 19ο αιώνα και φτάνοντας μέχρι το λεγόμενο «τέταρτο κύμα». Στην εποχή του #metoo, του μισθολογικού χάσματος ανδρών και γυναικών, της διαδικτυακής παρενόχλησης και του ανησυχητικά μεγάλου αριθμού γυναικοκτονιών, ο φεμινισμός, ένα από τα σημαντικότερα διανοητικά, πολιτισμικά και πολιτικά κινήματα του σύγχρονου κόσμου, παραμένει επίκαιρος όσο ποτέ.

Μια μοναδική καταγραφή του κινηματογραφικού σύμπαντος του Φεντερίκο Φελίνι, με κεφάλαια αφιερωμένα τόσο στον ίδιο και στους ιστορικούς συνεργάτες του όσο και στην εκτεταμένη φιλμογραφία του, με πλούσιο αρχειακό υλικό, θρυλικές αφίσες και ιστορικές φωτογραφίες. Τα μέλη της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (Π.Ε.Κ.Κ.) μάς χαρίζουν ένα μοναδικό βιβλίο, διαιρεμένο σε κεφάλαια που υπογράφονται από ένα διαφορετικό κάθε φορά μέλος της. Από την προπολεμική Ιταλία του Μουσολίνι και του Καθολικισμού μέχρι τα στούντιο της Cinecitta, τους paparazzi και την ιδιωτική τηλεόραση, η ζωή του μοναδικού κινηματογραφιστή Φεντερίκο Φελίνι ζωντανεύει μέσα από τις ταινίες του, τις συνεργασίες του και τις απόψεις του για την τέχνη, τη δημιουργία, τον έρωτα και την αγαπημένη του Ιταλία.

Ένα αφήγημα σαν περίπατοςΠολλές φορές, όταν ο καιρός το επέτρεπε, στο κενό της ημερήσιας δουλειάς, από το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων στην "Καθημερινή" ή στη Βουλή, κατά τις τρεις με πέντε το απόγευμα, έπαιρνα το δρόμο και περπατούσα. Κατά κανόνα πήγαινα προς την Πλάκα και την Ακρόπολη. Ήταν όμως και κάποιες άλλες φορές που, σχεδόν ασυναίσθητα, βρισκόμουν να περπατώ στο Παγκράτι, στους δρόμους της "γειτονιάς". Πλατεία Πλαστήρα - Πλατεία Βαρνάβα - Αρχιμήδους - Αρδηττός - Στάδιο - Μετς ήταν η "γειτονιά". Με επίκεντρο τις οδούς Φερεκύδου, όπου μετά το σχολείο συγκεντρωνόμασταν όλοι και Εμπεδοκλέους, όπου ήταν το Σχολείο. Δεν θυμάμαι πώς, τυχαία, για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια, βρέθηκα ένα απόγευμα να περπατάω στην περιοχή αυτή. Θυμάμαι όμως τη συγκίνηση που με έπιασε καθώς βήμα το βήμα ξεπήδαγαν εικόνες, σκηνές και πρόσωπα από τα μέσα της δεκαετίας του '40 μέχρι το '60, στα πρώτα σχολικά μας και τα εφηβικά μας χρόνια, μισό σχεδόν αιώνα πριν από τους απογευματινούς μου εκείνους περιπάτους. Άλλη, τελείως διαφορετική, εποχή. Όχι μόνο για τις συνθήκες ζωής, που ήταν πολύ πιο "ανθρώπινη" από την τωρινή, αλλά κυρίως και πρωτίστως για τις προοπτικές της ζωής μας. Στενοχώριες, ναι· ανέχεια και πολλές φορές και φτώχια ανελέητη, ναι· αλλά μέσα σε όλα αυτά και παρά όλα αυτά, υπήρχε προοπτική. Πού πήγε αυτή; Αλλά και πότε δεν ήταν έτσι;Ένας περίπατος κι αυτό το ίδιο το αφήγημα...