Philosophie

Το βιβλίο αυτό αποτελείται από κείμενα που απηχούν σκέψεις οι οποίες «τροφοδοτήθηκαν» από γεγονότα και καταστάσεις της περιόδου 2015-2019 κατά την οποία γράφτηκαν. Συνεπώς, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως οιονεί χρονογραφήματα με προεκτάσεις που ξεπερνούν τον συγκεκριμένο χρονικό τους ορίζοντα και αξίζει να διαβαστούν και σήμερα. Η επιλογή του τίτλου «Χωρίς βαρβάρους...» από το πασίγνωστο ποίημα του Καβάφη αποδίδει το πνεύμα των κειμένων και έγινε για να δείξει την αμηχανία της χώρας μπροστά στην έξοδο από τα μνημόνια. Ταυτόχρονα, η επιλογή του Ίκαρου στο εξώφυλλο θέλει να επισημάνει τη μεγάλη ευθύνη του πολιτικού συστήματος να οδηγήσει την Ελλάδα, μετά την τραγική περιπέτεια της οικονομικής κρίσης, προς μια αναπτυξιακή πορεία με σύνεση και σωφροσύνη, χωρίς την «επιπολαιότητα» που επέδειξε ο εικονιζόμενος σύμφωνα με τον γνωστό μύθο. Τα περισσότερα κείμενα του βιβλίου γράφτηκαν μετά από συζητήσεις και ανάλογη επιστημονική τεκμηρίωση από μια ομάδα φίλων και συνεργατών στο Ερευνητικό Κέντρο Οικονομικής Πολιτικής Διακυβέρνησης και Ανάπτυξης του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

...Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται η διάχυτη ρήξη μεταξύ της αναλυτικής και της ηπειρωτικής φιλοσοφικής παράδοσης κατά τον 20ό αιώνα υπό το πρίσμα ενός εξαιρετικά σημαντικού καθοριστικού συμβάντος. Κατανοώντας τη συνάντηση του Νταβός από τις διαφορετικές προοπτικές καθενός από τους τρεις πρωταγωνιστές μας, μπορούμε, ελπίζω, να αντιληφθούμε και εμείς τα εν λόγω ζητήματα από μια ιδιαίτερα διαφωτιστική προοπτική. Συγκεκριμένα, θα δούμε πώς η σχετικά λιγότερο γνωστή φιλοσοφική θέση που σταδιακά αναπτύχθηκε από τον Κασσίρερ αυτή την περίοδο μπορεί να ιδωθεί ως μια ηρωική απόπειρα γεφύρωσης του ολοένα διευρυνόμενου χάσματος μεταξύ της επιστημονικής προσέγγισης στη φιλοσοφία που υποστήριζε ο Κάρναπ και της αποφασιστικής προσπάθειας μετακίνησης της φιλοσοφίας προς μια εντελώς αντίθετη κατεύθυνση που εκπροσωπούσε ο Χάιντεγκερ...

Κυρίες και Κύριοί μου Η συζήτηση της φροϋδικής θεωρίας από τη σκοπιά της πολιτικής επιστήμης και της κοινωνιολογίας χρειάζεται και τη δικαίωσή της - τόσο μάλλον, που ο Φρόυντ είχε επανειλημμένως τονίσει, ότι η εργασία του στηριζόταν στις φυσικές επιστήμες και στην εμπειρία. Θα πρέπει μάλιστα να την δικαιώσουμε διπλά: πρώτον, θα πρέπει να δείξουμε, ότι η φροϋδική θεωρία -είναι από το ίδιο της το νοηματικό περιεχόμενο ανοιχτή και προκαλεί τον πολιτικό προβληματισμό- με άλλα λόγια: ότι η φαινομενικά καθαρώς βιολογική δομή της είναι κατ' ουσίαν κοινωνικοπολιτική. Αυτό σκοπεύει να διευκρινίσει η διάλεξή μου. Δεύτερον, θα πρέπει επίσης να δείξουμε αφ' ενός, ως ποιο σημείο είναι η ψυχολογία σήμερα τμήμα των Πολιτικών Επιστημών κι αφ' ετέρου, ως ποιο σημείο η φροϋδική θεωρία των ορμών -κι αυτή μόνον εξετάζουμε εδώ- μας βοηθάει να καταλάβουμε το -κρυμμένο- νόημα ορισμένων αποφασιστικών τάσεων της σημερινής πολιτικής. [...]

Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Αυστριακός Σίγκμουντ Φρόυντ, φυσιολόγος και ψυχίατρος, έθεσε με τις μελέτες του τις βάσεις της ψυχανάλυσης ως θεραπευτικής μεθόδου και έφερε επανάσταση στον τρόπο που ο σύγχρονος άνθρωπος αντιλαμβάνεται έννοιες όπως η συνείδηση και η σεξουαλικότητα.Στο σύγγραμμα "Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ" (Massenpsychologie und Ich-Analyse), που γράφτηκε το 1921, ο Φρόυντ προσεγγίζει την ψυχολογία των μαζών ως αναπόσπαστο κομμάτι της ψυχολογίας του ατόμου. Παράλληλα αναζητά τα ιδιαίτερα στοιχεία που καθορίζουν τη δυναμική της μάζας και εξασφαλίζουν τη συνοχή της ή, αντίθετα, οδηγούν στη διάλυσή της.

Γιατί το άτομο εκδηλώνει μέσα στο πλήθος ιδιότητες που δεν εμφανίζει όταν είναι και δρα μόνο του; Γιατί υπό την επίδραση της μάζας, για παράδειγμα, οι νοητικές του ικανότητες υποχωρούν, έχει ακραίες συναισθηματικές αντιδράσεις ή επιδεικνύει ανιδιοτέλεια και αυταπάρνηση; Αυτό θεωρεί ο Φρόυντ ως το ουσιώδες ερώτημα μιας ψυχολογίας των μαζών. Και δεν ασχολείται μαζί του μόνο επειδή τα «μαζικά φαινόμενα» αρχίζουν να δεσπόζουν στην κοινωνία της εποχής του, ούτε επειδή στην ώριμη περίοδο της σκέψης του φιλοδοξεί να διαμορφώσει μιας ευρύτερη ανθρωπογνωστική προσέγγιση, πέρα από την παθολογία του μεμονωμένου ασθενούς. Γι` αυτόν, η ατομική ψυχολογία δεν μπορεί να υπάρξει ξεκομμένη από την επίδραση των άλλων· προέκυψε, σε τελική ανάλυση, από την ψυχολογία της μάζας. Κάνοντας μια περιδιάβαση, λοιπόν, στις θεωρίες της εποχής του για το σχηματισμό της μάζας, ο Φρόυντ θα υποστηρίξει ότι ο σχηματισμός της οφείλεται πρωτίστως στις λιβιδινικές σχέσεις. Θα συνεχίσει, έτσι, τις παράτολμες εξορμήσεις του στην προϊστορία, όπου θα συναντήσει τον σχηματισμό της αρχέγονης μάζας και της πρωτόγονης ορδής, προκειμένου, με αφετηρία τον φόνο του αρχέγονου πατέρα, να εξηγήσει τις συναισθηματικές σχέσεις των ατόμων μεταξύ τους, αλλά και με τον ηγέτη.
Έννοιες όπως η ταύτιση, αλλά και μια νέα βαθμίδα του Εγώ, το ιδεώδες του Εγώ, θα χρησιμοποιηθούν για να διαλευκανθεί το μυστήριο της επίδρασης που ασκούν οι ηγέτες στα άτομα της μάζας. Το ίδιο και η έννοια της ύπνωσης, στην οποία ο Φρόυντ επιστρέφει, για να επαναβεβαιώσει τις προνομιακές, αλλά και αινιγματικές, σχέσεις της με το ασυνείδητο.

Κάθε μηχανισμός, κάθε τεχνολογία της εξουσίας προτείνει τα δικά της λατρευτικά αντικείμενα [...] τα οποία τίθενται στην υπηρεσία της υποταγής. Υλοποιούν και σταθεροποιούν την εξουσία. [...] Το μάλιστα, το κατεξοχήν ψηφιακό λατρευτικό αντικείμενο. Ως μηχανισμός εξατομίκευσης αναλαμβάνει τη λειτουργία του ροζάριου, το οποίο είναι επίσης εύχρηστο και χειροπιαστό όπως το κινητό τηλέφωνο. Σκοπός και των δύο αντικειμένων είναι η αυτοεξέταση και ο αυτοέλεγχος. Η εξουσία αυξάνει την αποτελεσματικότητά της αναθέτοντας την επιτήρηση στον καθένα ξεχωριστά. Το "like" είναι το ψηφιακό αμήν. Κάθε φορά που πατάμε "like", δείχνουμε υποταγή στην εξουσία. Το smartphone δεν είναι απλώς ένας αποτελεσματικός μηχανισμός επιτήρησης, αλλά και ένα φορητό εξομολογητήριο. Το Facebook είναι η εκκλησία, η παγκόσμια συναγωγή της ψηφιακής εποχής.
Η νεοφιλελεύθερη ψυχοπολιτική κυριαρχείται από θετικότητα: αντί να χρησιμοποιεί αρνητικές απειλές, εργάζεται με θετικά κίνητρα. Δεν χρησιμοποιεί το "πικρό φάρμακο", αλλά το "like". Κολακεύει την ψυχή, αντί να την [...] παραλύει με σοκ. Δελεάζει την ψυχή, την υποχρεώνει, αντί να της αντιτίθεται. Καταγράφει επιμελώς τους πόθους, τις ανάγκες και τις επιθυμίες της, αντί να τις "αποδομεί". [...] Η νεοφιλελεύθερη ψυχοπολιτική είναι μια έξυπνη πολιτική που επιδιώκει να ευχαριστήσει, να εκπληρώσει, αντί να καταπιέσει.
Τουιτάρεις άρα υπάρχεις· κάνε like και θα σου κάνουν κι εσένα· εκμυστηρεύσου και την παραμικρή βαρετή λεπτομέρεια και θα σωθείς κι εσύ.

Λέγεται συχνά πως ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει έναν α-συναισθηματικό κόσμο στον οποίο κυριαρχεί ο γραφειοκρατικός ορθολογισμός· έναν κόσμο όπου η οικονομική συμπεριφορά συγκρούεται με τις προσωπικές, αυθεντικές σχέσεις, η ιδιωτική και η δημόσια σφαίρα είναι ασυμβίβαστες, και που η αληθινή αγάπη δεν έχει καμία σχέση με τον υπολογισμό και το προσωπικό συμφέρον.
Η Eva lllouz απορρίπτει αυτές τις συμβατικές ιδέες και θεωρεί ότι η κουλτούρα του καπιταλισμού έχει καλλιεργήσει μια έντονα συναισθηματική κουλτούρα, στον χώρο εργασίας, στην οικογένεια και στη σχέση με τον εαυτό μας. Θεωρεί πως οι οικονομικές σχέσεις έχουν γίνει βαθύτατα συναισθηματικές, ενώ οι στενές, ρομαντικές σχέσεις καθορίζονται όλο και περισσότερο από οικονομικά και πολιτικά μοντέλα με άξονες τη διαπραγμάτευση, την ανταλλαγή και την ανταποδοτικότητα. Αυτή η διττή διαδικασία μέσω της οποίας οι συναισθηματικές και οικονομικές σχέσεις διαμορφώνουν και καθορίζουν η μία την άλλη ονομάζεται "συναισθηματικός καπιταλισμός".
Ποιες είναι οι κοινωνικές επιπτώσεις της ενασχόλησης στις ημέρες μας με τα συναισθήματα; Πώς διαποτίστηκε τόσο η δημόσια σφαίρα από την έκθεση της προσωπικής ζωής; Γιατί ο πόνος κατέχει τόσο σημαντική θέση στη νεωτερική ταυτότητα; Πώς ο συναισθηματικός καπιταλισμός έχει μεταμορφώσει τις ρομαντικές επιλογές και εμπειρίες μας; Με αφετηρία την πνευματική κληρονομιά της κριτικής θεωρίας, το παρόν βιβλίο επιχειρεί να διαφωτίσει αυτά τα ερωτήματα και προσφέρει μια νέα ερμηνεία των λόγων για τους οποίους η δημόσια και προσωπική, η οικονομική και συναισθηματική σφαίρα έχουν καταλήξει να είναι αδιάρρηκτα συνδεδεμένες.