Εμμανουήλ Ροΐδης

Απροσδιόριστο είδος γραφής, οπωσδήποτε εντελώς προσωπικό, ανάμεσα στο χρονικό, το δοκίμιο, τη μικρή μελέτη, την πληροφορία και τη βιωματική εμπειρία, τα περισσότερα αφηγηματικά κείμενα του Εμμανουήλ Ροΐδη που περιλαμβάνονται σ' αυτόν τον τόμο, δεν αποτελούν ίσως παρά ""αφορμές"" (με μοναδική εξαίρεση το τυπικά διηγηματογραφικό ""Απολογία συριανού συζύγου"") για μια αμεσότερη και πιο οικεία προσέγγιση του αναγνώστη. Η ανάγκη αυτής της αμεσότητας, που ποτέ βέβαια δεν φτάνει στην εξομολόγηση την τόσο ξένη προς την ιδιοσυγκρασία του, δεν είναι τυχαίο ότι συμπίπτει με την τελευταία δεκαετία της ζωής του, όταν οι αρρώστιες, η φτώχεια, τα γηρατειά τον απομακρύνουν ολοένα από το κέντρο της κοσμικής και κοινωνικής ζωής.

non-exchangeable & non-refundable

Ο Εμμανουήλ Ροΐδης, ως δαιμόνιος μελετητής μεσαιωνικών χειρογράφων μάς αποκαλύπτει τη συνήθεια των βίαια εκχριστιανισμένων λαών της Βόρειας Ευρώπης, να εγκαταλείπουν ευκαιριακά την αυστηρότητα του χριστιανικού δόγματος, όπως τους είχε επιβληθεί από την Καθολική Εκκλησία, και να επιδίδονται σε παγανιστικά όργια μέσα στους ίδιους τους χριστιανικούς ναούς με την ενθουσιώδη μάλιστα συμμετοχή των χριστιανών ιερέων και αρχιερέων. Οι παράδοξες τούτες τελετές, που μοιάζουν σαν μια αναγκαστική συμβίωση του χριστιανικού δόγματος και της λαϊκής παγανιστικής λατρείας, τράβηξαν το ενδιαφέρον του Εμμανουήλ Ροΐδη, ο οποίος πρώτος συνέλεξε πληροφορίες και πρώτος μίλησε γι’ αυτές στο νεοελληνικό αναγνωστικό κοινό, έστω κι αν αυτό το κοινό ήταν και παραμένει απελπιστικά περιορισμένο, σε μια χώρα που τη διαφεντεύει ακόμη και στον εικοστό πρώτο αιώνα ο ρασοφόρος σκοταδισμός. Μια μικρή έρευνα πάντως, στις σύγχρονες προσπάθειες αναβίωσης των παραδοσιακών εθίμων στη βόρεια Ευρώπη, αποδεικνύει ότι η «Γιορτή του Γαϊδάρου» και οι παρεμφερείς γιορτές, εξακολουθούν να τιμώνται και σήμερα...

Αυτή η έκδοση της Πάπισσας Ιωάννας του Εμμανουήλ Ροΐδη δεν μοιάζει με καμιά άλλη που εκδόθηκε έως σήμερα ή είναι εν κυκλοφορία. Και αυτό γιατί: Έχει ελεγχθεί και έχει αποκατασταθεί το κείμενο της πρώτης έκδοσης του 1866 σύμφωνα με τη βούληση του συγγραφέα. Έχουν διορθωθεί τα τυπογραφικά λάθη και έχουν ενσωματω­θεί τα παροράματα, καθώς και οι ιδιόχειρες διορθώσεις του Ροΐδη. Έχουν εξομαλυνθεί οι πολυτυπίες, οι ασυνέπειες και οι ανακρίβειες. Συμπληρώθηκαν βιβλιογραφικά οι συντομογραφίες και συνδέθηκαν οι Σημειώσεις με το κείμενο του μυθιστορήματος. Σχολιάζεται το κείμενο (με γλωσσικές και πραγματολογικές πληροφορίες) υποσελιδίως. Έχουν προστεθεί δύο Παραρτήματα: το πρώτο περιέχει κορυφαία κείμενα του Ροΐδη στην αντιπαράθεσή του με την Εκκλησία και την Πολιτεία, ενώ στο δεύτερο ανακοινώνονται καινούρια σημαντικά ευρήματα για την καταδίωξη και τον αφορισμό του. Η έκδοση συνοδεύεται από Χρονολόγιο και Βιβλιογραφία καθώς και από λεπτομερές Γλωσσάρι για να διευκολύνεται η ανάγνωση. Μια τέτοια έκδοση συνοδεύεται επίσης από συστηματικά Προλεγόμενα που καλύπτουν τόσο το ιστορικό δίλημμα «υπήρξε όντως η Πάπισσα;» όσο και τις πιο σημαντικές πλευρές του μυθιστορήματος του Ροΐδη. Υπ’ αυτή την έννοια η παρούσα έκδοση μπορεί τεκμηριωμένα να ισχυριστεί ότι είναι: νέα, πλήρης, αναθεωρημένη, σχολιασμένη, βελτιωμένη και φιλολογικά αποκατεστημένη.

Η Πάπισσα Ιωάννα είναι χωρίς αμφιβολία το πιο πολυδιαβασμένο και συζητημένο βιβλίο της Ελληνικής Γραμματολογίας, ένα βιβλίο που ακόμα και σήμερα κεντρίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη, όχι βέβαια για τις σκανδαλιστικές του πλευρές που τόσο θορύβησαν την κοινωνία της εποχής του, όσο σαν ένα δείγμα γραφής που ξαφνιάζει για την πρωτοτυπία του, το σπιθηροβόλο του πνεύμα και την ευρηματικότητα του ύφους, ενός ύφους που αποτελεί και την κατεξοχήν «αποκλειστικότητα» του συγγραφέα του. Γραμμένο και τυπωμένο στα 1866, όταν ο Εμμανουήλ Ροϊδης ήταν μόλις τριάντα ετών, γνώρισε αμέσως μιαν εκπληκτική κυκλοφοριακή επιτυχία («δεν έμεινε σχεδόν άνθρωπος που να μην το διάβασε») και σ’ αυτό συνετέλεσε ασφαλώς και ο αναπόφευκτος αφορισμός του από την εκκλησία – και εξακολουθεί να θεωρείται το περισσότερο αντιπροσωπευτικό (οπωσδήποτε το πιο γνωστό) έργο του συγγραφέα, μολονότι μεταγενέστερα γραπτά αποδεικνύουν στο έπακρο τις αρετές και τη μοναδική ιδιοτυπία του θρυλικού πια «ροϊδειου ύφους». Η Πάπισσα Ιωάννα είναι το μοναδικό μυθιστόρημα («μεσαιωνική μελέτη» τη θέλει ο ίδιος) που έγραψε ο Εμμανουήλ Ροϊδης.

Στην "Πάπισσα Ιωάννα" ο Ροΐδης σκιαγραφεί ένα μακρινό κόσμο και ζωντανεύει την εποχή του 10ου αιώνα στην Ευρώπη παίρνοντας αφορμή από μία θρυλική ηρωίδα. Με παραπομπές σε μεσαιωνικά κείμενα περιγράφει με ακολασία του κλήρου στη Δύση.

Η "Πάπισσα Ιωάννα" του Εμμανουήλ Ροΐδη, ένα κλασικό έργο της νεοελληνικής λογοτεχνίας, κυκλοφόρησε το 1866 δημιουργώντας σκάνδαλο με τη δριμεία σάτιρα των εκκλησιαστικών πραγμάτων και επισύροντας την αποκήρυξή της από την Εκκλησία και τη δικαστική δίωξη του συγγραφέα της από την ελληνική πολιτεία. Παρ' όλα αυτά όμως το σατιρικό ύφος της κέρδισε τους αναγνώστες και το μυθιστόρημα γνώρισε τεράστια επιτυχία. Είναι το μόνο ελληνικό μυθιστόρημα του 19ου αι. που εξακολουθεί να μεταφράζεται σε πολλές γλώσσες και να βρίσκει ανταπόκριση σε ένα διεθνές αναγνωστικό κοινό. Το έργο φαινομενικά έχει τη μορφή ενός ιστορικού μυθιστορήματος που αφηγείται την περιπετειώδη ζωή μιας γυναίκας του Μεσαίωνα, η οποία κατάφερε να ανεβεί στον θρόνο του Αποστόλου Πέτρου. Ο Ροΐδης όμως, επίγονος των μεγάλων σατιρικών του 18ου αι., του Στερν, του Σουίφτ και του Βολταίρου (χαρακτηρίστηκε ως ο Έλληνας Βολταίρος), αλλά και θαυμαστής της σατιρικής γραφής του "Δον Ζουάν" του Βύρωνα, υπονομεύει σε κάθε βήμα τη συνοχή της ιστορικής αφήγησης με τη σάτιρά του. Οι αλλεπάλληλες ιδιότροπες παρομοιώσεις, οι αναλογίες και οι συγκρίσεις με τη σύγχρονη εποχή, οι απροσδόκητες παρεκβάσεις και τα σχόλια που απευθύνει ο αφηγητής στον αναγνώστη, διασπούν τη ροή της αφήγησης και μεταφέρουν τον αναγνώστη στο παρόν, καθιστώντας το έργο μια ανελέητη σάτιρα της κοινωνίας και των ηθών του 19ου αι. Η παρούσα έκδοση θα κυκλοφορήσει και στα αγγλικά σε μετάφραση του Πήτερ Μάκριτζ. Εκτός των άλλων για να αποκατασταθεί και η αδικία που συνέβη με την πιο διαδεδομένη αγγλική μετάφρασή του: παρουσιάζεται ως "δημιουργία" του Λώρενς Ντάρρελ.

Ένα βιβλίο-σταθμός στην ελληνική λογοτεχνία, ένα κλασικό μυθιστόρημα που εξακολουθεί να γοητεύει και να "σκανδαλίζει". Ο συγγραφέας του Εμμανουήλ Ροΐδης εκμεταλλεύεται μια μεσαιωνική ιστορία (για το σκάνδαλο ενός θηλυκού Πάπα που γέννησε στη μέση του δρόμου), με σκοπό να στηλιτεύσει τον σκοταδισμό της εκκλησιαστικής εξουσίας και να παρωδήσει την κοινωνική υποκρισία.

Αν η πρόσληψη ενός βιβλίου είναι ένας ασφαλής δείκτης για να εντοπίσουμε τον κοινωνικό αντίκτυπο της λογοτεχνικής γραφής, τότε μπορούμε να υποστηρίξουμε με βεβαιότητα πως η εμφάνιση της Πάπισσας Ιωάννας του Εμμανουήλ Ροΐδη (1866) δεν σηματοδοτεί μόνο την κατάκτηση ενός ιδιαίτερου λογοτεχνικού ύφους, αλλά αποτελεί ταυτόχρονα ένα κρίσιμο επεισόδιο μιας ευρύτερης ιδεολογικής και πολιτισμικής αναμέτρησης, μέσα στα "ρομαντικά χρόνια". Από τη μια μεριά, ο εκκλησιαστικός αφορισμός, η εισαγγελική παρέμβαση, η λογοκρισία και η κατάσχεση του βιβλίου είναι εύγλωττες ενδείξεις για την οξύτητα των αντιδράσεων απέναντι στον Ροΐδη. Από την άλλη μεριά, η απάντησή του στην Ιερά Σύνοδο, οι "Επιστολές ενός Αγρινιώτου" και το "Υπόμνημά" του προς τους εφέτες του Πλημμελειοδικείου -ολόκληρο, δηλαδή, το αφηγηματικό "κύκλωμα" της Πάπισσας, που παρουσιάζεται στον ανά χείρας τόμο- μετατρέπει τελικά τον Ροΐδη από λόγιο εκφραστή ενός φιλελεύθερου πνεύματος σε συγγραφέα με αξιώσεις και κριτικό με απαιτήσεις.

(από την εισαγωγή του Γιάννη Παπαθεοδώρου)

Το "Περί βιβλιοθηκών" είναι μία βιβλιοφιλική και παιγνιώδης ανθολογία κειμένων για βιβλιοθήκες - δημόσιες ή ιδιωτικές. Αρχίζοντας με τη βιβλιοθήκη του "Ναυτίλου" του πλοιάρχου Νέμο στον Ιούλιο Βερν και τη βιβλιοθήκη του "Μεγάλου Ανατολικού" στον Ανδρέα Εμπειρίκο, προχωράμε στην ατέρμονη βιβλιοθήκη, μεταφορά του σύμπαντος, του Borges. O Umberto Eco σχολιάζει την ιδανική σύγχρονη βιβλιοθήκη. Ο Perec παίζει με την ταξινόμηση των βιβλίων κι ο Jacques Roubaud με τις στρατηγικές που αναπτύσσει η βιβλιοθήκη για να μην παραδώσει τα ποθητά βιβλία στους αναγνώστες. Στην Dorothy Sayers η βιβλιοθήκη γίνεται τόπος οργάνωσης φόνου. Η βιβλιοθήκη ενός βιβλιόφιλου, του Walter Benjamin, ξαναστήνεται όταν βγαίνουν τα βιβλία από τις κούτες μετά από δυο χρόνια. Στη μελλοντική κοινωνία του Ray Bradbury, όπου απαγορεύονται τα βιβλία, οι άνθρωποι αποστηθίζουν τα κείμενα και γίνονται οι ίδιοι βιβλία και η κοινότητα ολόκληρη μια βιβλιοθήκη. Στον Ροΐδη σχολιάζεται καυστικά η δική μας Εθνική Βιβλιοθήκη το 1880. Ο Nerval κάτι αναφέρει, το 1850, για τη νέα πληγή των γαλλικών βιβλιοθηκών, τον "ποντικό των Αθηνών", που ήρθε σε κούτες με βιβλία της Γαλλικής Σχολής της Αθήνας. Και, στη βιβλιοθήκη του θείου Σκρούτζ, ανευρίσκεται ο χαμένος χάρτης ενός νησιού με θησαυρό... Η βιβλιοθήκη ως ουτοπία, η βιβλιοθήκη ως τόπος ερωτικών συνευρέσεων, η βιβλιοθήκη ως καπνιστήριο, ως τόπος οργάνωσης φόνων, η βιβλιοθήκη ως εχθρός του αναγνώστη, η βιβλιοθήκη που τρελαίνει τον ορθολογιστή ταξιθέτη, η βιβλιοθήκη του βιβλιόφιλου, η βιβλιοθήκη ως μνήμη και ως τόπος ανευρέσεως θησαυρών...

Η Σύρα δε γλιτώνει από το σατιρικό οίστρο του Ροϊδη. Χαρακτηριστικά είναι τα διηγήματα που περιλαμβάνονται στη συλλογή Συριανά διηγήματα. Τέτοια διηγήματα είναι η "Ψυχολογία Συριανού συζύγου", "Το παράπονο του νεκροθάπτου", "Ιστορία ενός σκύλου", "Ιστορία μιας γάτας", "Ιστορία ενός αλόγου" κ.ά.