Η θεωρία των ηθικών συναισθημάτων

Μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα το γεγονός ότι ο πατέρας της πολιτικής οικονομίας είχε γράψει και ένα έργο ηθικής φιλοσοφίας αποτελούσε πηγή αμηχανίας ή αντιμετωπιζόταν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, ως μια δευτερεύουσα υποσημείωση στην ιστορία των οικονομικών ιδεών. Η επιτυχία και η συνακόλουθη ειδωλοποίηση του οικονομικού έργου έριχνε βαριά τη σκιά της στην αξιολόγηση του φιλοσοφικού. Ωστόσο με την πρόσφατη αναζωπύρωση της διεθνούς συζήτησης για τον Adam Smith και τον σκωτικό Διαφωτισμό γενικότερα, δεν έπαψε να κερδίζει συνεχώς έδαφος η κοινή αίσθηση ότι η "Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων" αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βιβλία ηθικής φιλοσοφίας. Τα ζητήματα που απασχολούν τον Smith είναι διαμόρφωση των ηθικών αξιολογήσεων των κινήτρων και των συνεπειών του πράττειν, ο σχηματισμός της αίσθησης του καθήκοντος, η επίδραση των εθίμων και των εθών, η σημασία της αυτοκυριαρχίας και του αυτοελέγχου. Στο επίκεντρο της προσέγγισής του βρίσκεται όχι η εγωιστική λογιστική των αποτελεσμάτων ούτε το αφηρημένο λογικό δέον, αλλά η λειτουργία των συναισθημάτων συμπάθειας, μέσω των οποίων αναζητούν όρους συμβιβασμού οι "φυσικές" ροπές της φιλαυτίας αφενός και της αναγνώρισης των άλλων αφετέρου. Γραμμένο σε μια εποχή ηθικής κρίσης και ραγδαίας οικονομικής ανάπτυξης και σε μια κοινωνία που βίωνε τις δραματικές εντάσεις μεταξύ βαθιά ριζωμένων παραδόσε ων και επιτακτικού εκσυγχρονισμού, το βιβλίο αυτό αποτελούσε οργανικό μέρος ενός μεγαλόπνοου σχεδίου, το οποίο έμελε να μείνει ημιτελές. Το σχέδιο του Smith περιελάμβανε εκτός της ηθικής, την οικονομία, τη μελέτη του δικαϊκού συστήματος και τη μελέτη της διακυβέρνησης και της πολιτικής διοίκησης. Σπαράγματα αυτού του έργου είναι ο "Πλούτος των εθνών", η "Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων" (τα μόνα έργα που δημοσιεύτηκαν όσο ζούσε ο συγγραφέας) και οι σημειώσεις των φοιτητών του από τις παραδόσεις του για το δίκαιο. Οι ιδεολογικές εμμονές του 19ου και του 20ού αιώνα διευκολύνθηκαν από το ημιτελές του έργου, για να κατασκευάσουν τις προκρούστειες ερμηνευτικές αφηγήσεις τους. Τα όρια των τελευταίων αναδεικνύονται από τον πλούτο των προσεγγίσεων και την διεπιστημονικότητα της σύγχρονης έρευνας και συζήτησης. Αφενός η ηθική, οικονομική και πολιτισμική κρίση της "παγκοσμιοποίησης" και αφετέρου η ανάδειξη της σημασίας των συναισθημάτων από τις σύγχρονες γνωσιακές επιστήμες δημιουργούν ένα γόνιμο περιβάλλον, στο οποίο οι ιδέες που αναπτύσσονται στην "Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων", ένα από τα σπουδαιότερα έργα του Διαφωτισμού, μπορούν να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης και κριτικής επαναξιολόγησης προς κατευθύνσεις που υπερβαίνουν τον ορίζοντα των συνθηκών γέννησής τους.