Fernando Pessoa

« Ce que je suis essentiellement, c’est un dramaturge. » Cette affirmation de Pessoa suffirait à justifier tous les spectacles qui se construisent à partir des fragments de son œuvre. Le texte présenté ici permet en tout cas de juger sur pièces : La Mort du Prince a été représentée pour la première fois au Festival d’Avignon en juillet 1988.

« En ces heures où le paysage est une auréole de vie, j'ai élevé, mon amour, dans le silence de mon intranquillité, ce livre étrange... » qui alterne chronique du quotidien et méditation transcendante. Le livre de l'intranquillité est le journal que Pessoa a tenu pendant presque toute sa vie, en l'attribuant à un modeste employé de bureau de Lisbonne , Bernardo Soares. Sans ambition terrestre, mais affamé de grandeur spirituelle, réunissant esprit critique et imagination déréglée, attentif aux formes et aux couleurs du monde extérieur mais aussi observateur de « l'infiniment petit de l'espace du dedans », Bernardo Soares, assume son "intranquillité" pour mieux la dépasser et, grâce à l'art, aller à l'extrémité de lui-même, à cette frontière de notre condition ou les mystiques atteignent la plénitude « parce qu'ils sont vidés de tout le vide du monde ». Il se construit un univers personnel vertigineusement irréel, et pourtant plus vrai en un sens que le monde réel. Le livre de l’intranquillité est considéré comme le chef-d’oeuvre de Fernando Pessoa.

Cet ensemble des lettres d'amour adressées par Fernando Pessoa à son éphémère fiancée au cours des deux années - séparées par un silence de neuf ans - qu'a duré leur aventure sentimentale, jette un éclairage inattendu sur l'auteur du Livre de l'intranquillité. Ophélia Queiroz est la seule femme connue dans la vie de Pessoa, ce qui confère à cette correspondance son caractère unique. Un long entretien accordé par Ophélia, bien des années plus tard ouvre ce volume : il constitue un témoignage irremplaçable sur l'existence quotidienne du poète et son comportement à l'égard de ses contemporains.

Το διασημότερο βιβλίο του μεγάλου Πορτογάλου συγγραφέα στην πλέον πρόσφατη και ολοκληρωμένη εκδοχή του. Η μεγαλοφυΐα του Πεσσόα στο απόγειό της.

Αντι-μυθιστόρημα, βιογραφία του πιο κοντινού στον Πεσσόα ετερώνυμου του Μπερνάρντο Σοάρες, ημερολόγιο, χρονικό, ένα είδος λογοτεχνίας από μόνο του; Τι είναι το "Βιβλίο της ανησυχίας" που εκτόξευσε τον συγγραφέα του στο πάνθεον των μεγαλύτερων συγγραφέων όλων των εποχών και τον τοποθέτησε στον περίφημο Δυτικό Kανόνα του Χάρολντ Μπλουμ πλάι στον Δάντη και τον Σαίξπηρ;
Γεννήθηκε με τη δημοσίευση το 1913 ενός αποσπάσματος και συνέχισε να γράφεται μέχρι τον θάνατο του Πεσσόα το 1935. Εκδόθηκε 50 χρόνια αργότερα και καθώς ο δημιουργός του δεν είχε αφήσει παρά μόνο τον τίτλο του και ελάχιστες οδηγίες, συχνά αντικρουόμενες, από τότε μελετητές του μεγάλου Πορτογάλου συγγραφέα, επιμελητές και μεταφραστές συνθέτουν τα αποσπάσματά του καταθέτοντας τη δική τους εκδοχή του "Βιβλίου της Ανησυχίας".
Η παρούσα μετάφραση βασίζεται στην πιο πρόσφατη και πιο έγκυρη πορτογαλική εκδοχή του, εκείνη του άοκνου μελετητή του Πεσσόα Ρίτσαρντ Ζένιθ και περιλαμβάνει 481 αποσπάσματα, τα μεγάλα κείμενα που είχε επιλέξει για το βιβλίο ο συγγραφέας του, καθώς και κείμενα του Πεσσόα που αναφέρονται σε αυτό.
"Αυτό που έχουμε μπροστά μας", γράφει ο Ρ. Ζενίθ, "είναι το βιβλίο-όνειρο, το βιβλίο-απελπισία, το αντι-βιβλίο, πέρα από οποιαδήποτε λογοτεχνία. Αυτό που έχουμε σ’ αυτές τις σελίδες είναι η μεγαλοφυΐα του Πεσσόα στο απόγειό της".
Σκέψεις, αποφθέγματα, όνειρα, ιστορίες, περιγραφές, ένα μαγικό βιβλίο που μαγνητίζει. Ο κάθε αναγνώστης, τονίζει η μεταφράστρια του Πεσσόα Μαρία Παπαδήμα, μπορεί να το διαβάσει "ακολουθώντας ευλαβικά την αρίθμηση ή ανοίγοντας τυχαία κάποια σελίδα, ανακατεύοντας τα αποσπάσματα ανάλογα με τη διάθεση της στιγμής, να συνθέσει το δικό του "Βιβλίο της Ανησυχίας" δημιουργώντας με τον συγγραφέα του μια σχέση καινοφανή και απολύτως μοντέρνα, γράφοντας εν τέλει το δικό του προσωπικό βιβλίο".

Η Οφέλια Κεϊρός είναι 19 ετών όταν ερωτεύεται τον Fernando Pessoa και μαζί του όλη την παρέα των ετερώνυμων: τον Α. Α. Κρος, τον Ρικάρντο Ρέις και τον ʼλβαρο ντε Κάμπος. Ευαίσθητη και απλοϊκή, δηλώνει από την αρχή μέχρι το τέλος την επιθυμία της να παντρευτεί τον ποιητή, χωρίς ωστόσο να διστάζει να τον ακολουθήσει στα δυσπρόσιτα μονοπάτια της δημιουργίας του, ανταλλάσσοντας επιστολές γεμάτες ευρηματικότητα και χιούμορ. Οι απαντήσεις του Fernando Pessoa μας αποκαλύπτουν όχι μόνο τη μοναδική ερωτική του σχέση, αλλά και την αδιαμφισβήτητη συνάφειά τους με το λογοτεχνικό του έργο.

Τα χαϊκού του Φερνάντο Πεσσόα, χαρακτηριστικά του πνεύματος αυτού του τόσο ιαπωνικού και τόσο οικουμενικού, συνάμα, ποιητικού είδους, αποκαλύπτουν μια «άλλη πτυχή» της πολύπλευρης λογοτεχνικής δραστηριότητας του μεγάλου Πορτογάλου… Μια πτυχή διόλου απροσδόκητη, πάντως, για τον ποιητή που, μέσω των περίφημων ετερωνύμων του, διακήρυσσε ότι κάθε σκέψη του ήταν «μια αίσθηση», καθώς σκεφτόταν «με τα μάτια και τ’ αυτιά», ή δήλωνε με αφοπλιστική απλότητα ότι «δεν υπάρχει», ακριβώς όπως ο ποιητής που συνθέτει χαϊκού δεν υφίσταται στα ποιήματά του.

Αν «η λογοτεχνία είναι ο πιο ευχάριστος τρόπος να αγνοούμε τη ζωή», όπως έγραψε στο διάσημο Βιβλίο της ανησυχίας, ο Πεσσόα βρήκε στο χαϊκού –το λιγότερο «λογοτεχνικό» ποιητικό είδος– ένα μέσο να αιχμαλωτίσει και να διατηρήσει ατόφια, με τη μέγιστη διαύγεια, θραύσματα της ζωής, «μικρές» στιγμές, που δεν είναι τίποτε άλλο από αναπάντεχα ανοίγματα στην αιωνιότητα.

Το νεανικό γραπτό του Fernando Pessoa, που "υπογράφει" ο συνομήλικος ετερώνυμος του Αλεξάντερ Σερτς - δημοσιευμένο για πρώτη φορά το 1978 -, μας γνωρίζει μιαν άλλη πτυχή της αφηγηματογραφίας του: το διήγημα τρόμου. Η ατμοσφαιρικότητα και η γοητεία της εκλογίκευσης που αναιρείται από τα σκοτάδια της ανθρώπινης ψυχής μαρτυρούν τη γόνιμη θητεία του στους μάστορες του είδους τον ΙΘ' αιώνα. Το συνοδεύουν μια διεξοδική εξέταση των πηγών και των προθέσεων του από τον Κ. David Jackson και ένα πλούσιο εργοβιογραφικό χρονολόγιο.

Η Αγωγή του Στωικού είναι αναπόφευκτο να φέρει στη μνήμη του αναγνώστη το Βιβλίο της Ανησυχίας, όπως και ο συγγραφέας της "βαρόνος ντε Τέιβε" τον αντίστοιχο "ετερώνυνο" του Φερνάντο Πεσσόα "Μπερνάρντο Σοάρες". Τα δύο "πρόσωπα" όντως έχουν παρόμοια στάση απέναντι στον κόσμο, όμως ο λαβύρινθος της ενδοσκόπησης του "Σοάρες" δεν μοιάζει σε τίποτα με το ευθύ και αμείλικτο ύφος του "Τέιβε". Αντίθετα με το "λογιστή της Λισαβόνας", ο "ευγενής της Μασιέιρα" ακολουθεί έναν ειρμό σκέψης που δείχνει να μην έχει άλλη κατάληξη από την "αυτοανακήρυξη του νικημένου μονομάχου σε νικητή", δηλαδή την αυτοχειρία. Αν το "Βιβλίο της ανησυχίας" είναι το βιβλίο της απελπισίας, η "Αγωγή του στωικού" είναι το βιβλίο της αυτοκτονίας -όχι μόνο ενός ανθρώπου, αλλά ενός δημιουργού που σκοντάφτει στα ίδια του τα όρια.

"Αυτός ο οποίος δεν είναι ικανός να σκοτώσει έναν άνθρωπο, δεν είναι επίσης ικανός να σκοτώσει ένα κοτόπουλο. Αντιθέτως, αυτός ο οποίος είναι ικανός να σκοτώσει ένα κοτόπουλο, είναι ικανός να σκοτώσει έναν άνθρωπο· το παν είναι να του δοθούν οι εξωτερικές συνθήκες που θα κάνουν ένα συγκεκριμένο άνθρωπο ή τους άλλους ανθρώπους να φαίνονται σαν κοτόπουλα στα μάτια του - δηλαδή οι εξωτερικές συνθήκες όπου συσκοτίζεται όχι το συναίσθημα της ύπαρξης (είναι συσκοτισμένο σ' αυτόν που μπορεί να σκοτώσει), αλλά η έννοια της ταυτότητας μιας άλλης ανθρώπινης ζωής σαν τη δική του (αυτό είναι που είναι συσκοτισμένο σ' αυτόν ο οποίος τελικά σκοτώνει)". Αμπίλιο Κουαρέσμα Μία από τις ελάχιστες πνευματικές τέρψεις που απομένουν σε ό,τι πνευματικό απομένει ακόμα στην ανθρωπότητα είναι η ανάγνωση αστυνομικών μυθιστορημάτων. Ανάμεσα στο χρυσό και περιορισμένο αριθμό ευτυχισμένων ωρών που η ζωή μ' αφήνει να περνάω, μετράω σαν τις καλύτερες απ' όλες, εκείνες τις ώρες που η ανάγνωση του Κόναν Ντόυλ ή του Άρθουρ Μόρρισον νανουρίζει τη συνείδησή μου. Ένα από τα βιβλία αυτών των συγγραφέων, ένα τσιγάρο των 45 σεντάβος το πακέτο, η ιδέα ενός φλιτζανιού καφέ -τριάδα αδιαίρετη που κλίνει για μένα την ευτυχία σε όλες τις πτώσεις-, σ' αυτό συνίσταται η ευτυχία μου. Μοιάζει λίγο για κάτι τόσο μεγάλο, είναι αλήθεια. Είναι γιατί ένα πλάσμα με πνευματικά και αισθητικά αισθήματα δεν μπορεί να επιθυμεί κάτι περισσότερο στο σημερινό ευρωπαϊκό περιβάλλον. Φερνάντο Πεσσόα