Michel Foucault

«Στην πραγματικότητα, το ερώτημα, για το οποίο ήθελα να σας μιλήσω και για το οποίο θέλω ακόμη να μιλήσω, είναι: Τι είναι Κριτική; Θα έπρεπε να δοκιμάσουμε να σκεφτούμε κάποιες προτάσεις γύρω από αυτό το σχέδιο που δεν παύει να διαμορφώνεται, να προεκτείνεται, να αναγεννιέται στις εσχατιές της φιλοσοφίας, εντελώς κοντά σ’ αυτήν, εντελώς ενάντιά της, εις βάρος της, στην κατεύθυνση μιας ελευσόμενης φιλοσοφίας, στη θέση, ενδεχομένως, κάθε δυνατής φιλοσοφίας. Και μου φαίνεται ότι μεταξύ του υψηλού καντιανού εγχειρήματος και των μικρών πολεμικο-επαγγελματικών δραστηριοτήτων που φέρουν αυτό το όνομα της κριτικής, μου φαίνεται ότι υπάρχει εντός της νεώτερης Δύσης (ας χρονολογήσουμε, σε αδρές γραμμές, εμπειρικά, από τον 15ο-16ο αιώνα) ένας ορισμένος τρόπος του σκέπτεσθαι, του ομιλείν, επίσης του ενεργείν, μία ορισμένη σχέση με ό,τι υπάρχει, με ό,τι γνωρίζουμε, με ό,τι κάνουμε, μία σχέση με την κοινωνία, με την κουλτούρα, μία σχέση, επίσης, με τους άλλους, και την οποία θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε, ας πούμε, κριτική στάση».
Michel Foucault

Οι παραδόσεις με τίτλο Το θάρρος της αλήθειας είναι οι τελευταίες που έδωσε ο Μισέλ Φουκώ στο Κολέγιο της Γαλλίας, τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 1984. Πέθανε λίγους μήνες αργότερα, στις 25 Ιουνίου 1984. Το πλαίσιο αυτό παρακινεί τον αναγνώστη να δει τις εν λόγω παραδόσεις σαν μια φιλοσοφική διαθήκη, πολλώ δε μάλλον από τη στιγμή που η θεματική του θανάτου είναι έντονα παρούσα, ιδίως στη νέα ανάγνωση που προτείνει ο Φουκώ, ακολουθώντας τον Ντυμεζίλ, για τα τελευταία λόγια του Σωκράτη («Κρίτων, χρωστάμε έναν πετεινό στον Ασκληπιό!»), θεωρώντας τα έκφραση βαθιάς ευγνωμοσύνης προς τη φιλοσοφία, η οποία θεραπεύει από τη μόνη σοβαρή ασθένεια: εκείνη των ψευδών απόψεων και των προκαταλήψεων. Αυτός ο κύκλος παραδόσεων συνεχίζει και ριζοσπαστικοποιεί τις αναλύσεις του αμέσως προηγούμενου έτους [ελλ. έκδ.: Η κυβέρνηση του εαυτού και των άλλων. Παραδόσεις στο Κολέγιο της Γαλλίας, 1982-1983, μτφρ. Γ. Καράμπελας, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, υπό έκδοση]. Εκεί, το ζητούμενο του Φουκώ ήταν να θέσει υπό διερώτηση τη λειτουργία του «αληθώς λέγειν» στην πολιτική, προκειμένου να θεσπίσει για τη δημοκρατία ορισμένες ηθικές προϋποθέσεις που δεν μπορούν να αναχθούν στους τυπικούς κανόνες της συναίνεσης: οι προϋποθέσεις αυτές είναι το θάρρος και η πεποίθηση, το φρόνημα. Με τους κυνικούς, αυτή η εκδήλωση του αληθούς δεν εγγράφεται πλέον απλώς σε μια ριψοκίνδυνη δημόσια τοποθέτηση, σε μια δημηγορία, αλλά στην ίδια την υλικότητα της ύπαρξης. Ο Φουκώ προτείνει λοιπόν μια πρωτοποριακή μελέτη του αρχαίου κυνισμού, βλέποντάς τον ως πρακτική φιλοσοφία, άθληση της αλήθειας, δημόσια πρόκληση, ασκητική κυριαρχία επί του εαυτού και των άλλων. Το σκάνδαλο της αληθινής ζωής συγκροτείται έτσι ως αντίθεση στον πλατωνισμό και στον υπερβατικό του κόσμο των νοητών Μορφών. * «Δεν υπάρχει εγκαθίδρυση της αλήθειας χωρίς ουσιώδη θέσπιση της ετερότητας· η αλήθεια δεν είναι ποτέ το ίδιο· δεν μπορεί να υπάρξει αλήθεια παρά μόνο στη μορφή του άλλου κόσμου και της άλλης ζωής».

"Ήταν απολύτως απαραίτητο να καταστεί ο πληθυσμός ένα ηθικό υποκείμενο και να σπάσει η συναλλαγή του με την εγκληματικότητα, έτσι ώστε να διαχωριστούν οι παραβατικοί και να φανούν επικίνδυνοι όχι μόνο για τους πλούσιους αλλά και για τους φτωχούς επίσης, φαύλοι υποκινητές των μεγαλύτερων κοινωνικών κινδύνων".
Μισέλ Φουκώ, "Συζήτηση για τη φυλακή", 1975

"[...] δεν πρέπει να δούμε τα πράγματα με όρους αντικατάστασης μιας κοινωνίας της κυριαρχίας από μια πειθαρχική κοινωνία και της επακόλουθης αντικατάστασης μιας πειθαρχικής κοινωνίας από μια κοινωνία της διακυβέρνησης· στην πραγματικότητα, υπάρχει ένα τρίγωνο, κυριαρχία-πειθαρχία-διακυβέρνηση, η οποία έχει ως πρωταρχικό της στόχο τον πληθυσμό και ως ουσιώδη μηχανισμό της τους μηχανισμούς ασφάλειας [...] Αυτό που ίσως είναι πραγματικά σημαντικό για τη νεωτερικότητά μας -δηλαδή για το παρόν μας- δεν είναι τόσο πολύ η etatisation (κρατικοποίηση) της κοινωνίας όσο η "κυβερνολογικοποίηση" του κράτους".
Μισέλ Φουκώ, "Διάλεξη της 1ης Φεβρουαρίου 1978"

Το ερώτημα που τίθεται, λοιπόν, είναι αν μπορούμε να αναλύσουμε τη φυλακή αποκλειστικά με τους όρους εκδίπλωσης της πειθαρχίας ή με αυτήν ως βασική τροπικότητα της εξουσίας [...] μια τάση αποπειθαρχοποίησης της φυλακής, κάτι που επιφέρει τη δομική αδυναμία να περιγραφούν οι σχέσεις εξουσίας σε αυτήν με την πρωτοκαθεδρία της πειθαρχικής εξουσίας, η οποία καταστατικά αδυνατεί να ανεχθεί την παρέκκλιση και προσπαθεί να τη διορθώσει [...] Έτσι, για την ανάλυση του θεσμού της φυλακής, καθώς και των τεχνικών και πρακτικών της, μπορεί να χρησιμοποιηθούν εργαλεία που αφορούν τόσο μια εξατομικεύουσα -πειθαρχική- εξουσία όσο και τεχνικές και πρακτικές διακυβέρνησης του έγκλειστου πληθυσμού, αφού δεν υφίσταται μεθοδολογική ή υλική ασυνέχεια των μικροφυσικών και των μακροφυσικών προσεγγίσεων της εξουσίας.

Από το Επίμετρο του Δημήτρη Κόρου