Roland Barthes

Τα κείμενα του βιβλίου μαρτυρούν έναν δεκάχρονο και πλέον (1957-1969) σταθερό προβληματισμό του Ρολάν Μπαρτ για το ένδυμα, γι' αυτό το, όπως πίστευε, ολικό κοινωνικό φαινόμενο. Προβληματισμός που θα κορυφωθεί, άλλωστε, με τη λαμπρή σημειολογική ανάλυση του βιβλίου του "Σύστημα της μόδας" (1967). Εκκινώντας από το όραμα του Σωσσύρ για μια ολική επιστήμη των σημείων, ο συγγραφέας οδηγείται πέρα από την παραδοσιακή ιστοριογραφία του ενδύματος (με τις λεπτομερείς απογραφές πολύτιμων ρούχων του παρελθόντος ή τη συσχέτισή τους με το «πνεύμα της εποχής»), και εφαρμόζει με τόλμη σκαπανέα τις κατακτήσεις της γλωσσολογίας στη μελέτη του ενδύματος. Μας προτρέπει να δούμε την ενδυμασία όχι ως μία αέναη ανανέωση αλλά ως ένα σύστημα που διέπεται από βαθύτατη κανονικότητα. Αυτή η εσωτερική περιπέτεια των μορφών του ενδύματος πρέπει να μελετηθεί, πριν να συσχετιστεί με οποιοδήποτε ιστορικό γεγονός. Διότι το ένδυμα, πέρα από την καθαρά πρακτική και καλλωπιστική του λειτουργία, επιτελεί προπάντων ως σύστημα μια σημασιοδοτική λειτουργία. Για την καλύτερη επεξήγησή της θα οριστούν θεωρητικά από τον συγγραφέα έννοιες όπως δανδισμός, λεπτομέρεια, μόδα, σικ, διάκριση, γούστο.

non-exchangeable & non-refundable

Roland Barthes a porté un intérêt passionné au théâtre, comme spectateur, témoin, critique, animateur de revue, et ceci, à une époque exceptionnelle où se dessinaient les grandes lignes qui constituent le paysage théâtral actuel. Dominé par le modèle de la Grèce antique et l'éblouissement brechtien, l'ensemble de ces textes, qu'il s'agisse d'éditoriaux ou de critiques de spectacles à jamais invisibles, d'éléments d'histoire, de théorie ou de politique, touche à l'essence du théâtre, tel qu'il peut concerner chacun dans sa vie intime et son existence sociale

En 1941, Roland Barthes soutient son diplôme d'études supérieures à la Sorbonne sous la direction de Paul Mazon. Le mémoire qui porte sur les évocations et incantations dans la tragédie grecque analyse les passages où les hommes appellent les dieux et les morts à se manifester grâce au chant. Inédit jusqu'à ce jour, cet écrit de jeunesse dialogue désormais avec la totalité de l'oeuvre de Barthes dont il révèle à la fois les permanences et les métamorphoses.

Το πρώτο εκτεταμένο και συνθετικό κείμενο του Ρολάν Μπαρτ έχει ως θέμα την αρχαία ελληνική τραγωδία, και συγκεκριμένα τις επικλήσεις και τις επωδές, δηλαδή τους τελετουργικούς και λεκτικούς τρόπους μέσω των οποίων οι άνθρωποι επιχειρούν να επηρεάσουν τη βούληση των θεών και των νεκρών. Το αδημοσίευτο μέχρι σήμερα κείμενο, που έχει γραφεί μέσα στη δίνη του πολέμου και των περιπετειών της υγείας του Μπαρτ, συνδέεται με την προσπάθεια για αναβίωση της σκηνικής παρουσίασης του αρχαίoυ δράματος εκ μέρους της Θεατρικής Ομάδας της Σορβόννης, η οποία είχε ανεβάσει, μεταξύ άλλων, τους Πέρσες του Αισχύλου. Το ενδιαφέρον του συγγραφέα για το θέατρο θα εκδηλωθεί και σε κατοπινά κείμενά του, εδώ όμως εκφράζεται απερίφραστα ο οίστρος του για το «θαύμα» του ελληνικού δράματος, αλλά και το μέλημά του για την παράπλευρη θεατρικότητα του κειμένου (χορός, μουσική, υποκριτική κ.λπ.), για την οποία ελάχιστα γνωρίζουμε. Η ανάλυση των δομών και της υλικότητας του σημαίνοντος προοιωνίζονται με έκδηλο τρόπο τον μελλοντικό, γνωστό σε όλους, συγγραφέα του S/Z.

Η παρούσα έκθεση αποτελεί μεταγραφή ενός σεμιναρίου που δόθηκε στην Ecole Pratique des Hautes Etudes κατά το ακαδημαϊκό έτος 1964-1965. Στην απαρχή -ή στον ορίζοντα- αυτού του σεμιναρίου υπήρχε, όπως πάντα, το μοντέρνο κείμενο, δηλαδή: το κείμενο που δεν υπάρχει ακόμα. Ένας τρόπος για να προσεγγίσουμε το νέο αυτό κείμενο είναι να αναζητήσουμε από πού ξεκινά και σε τι εναντιώνεται, και ως εκ τούτου να αντιπαραβάλουμε τη νέα σημειωτική της γραφής και την αρχαία πρακτική της λογοτεχνικής γλώσσας που για αιώνες ονομάστηκε ρητορική. Εξ ου και η ιδέα ενός σεμιναρίου πάνω στην αρχαία ρητορική: αρχαία δεν σημαίνει πως σήμερα υπάρχει μια νέα ρητορική· η αρχαία ρητορική αντιτίθεται κυριότερα σε αυτό το νέο που ίσως δεν έχει ακόμα συντελεστεί: ο κόσμος είναι απίστευτα έμπλεος αρχαίας ρητορικής.

Την επομένη του θανάτου της μητέρας του, στις 25 Οκτωβρίου 1977, ο Ρολάν Μπαρτ αρχίζει ένα «Ημερολόγιο πένθους». Γράφει με μελάνι, και μερικές φορές με μολύβι, σε καρτέλες που φτιάχνει μόνος του από χαρτί κανονικού μεγέθους κομμένο στα τέσσερα – το είδος του χαρτιού που φροντίζει να έχει πάντα, σε μεγάλες ποσότητες, στο γραφείο του. Ενώ συντάσσει αυτό το Ημερολόγιο, ο Ρολάν Μπαρτ προετοιμάζει τα μαθήματά του στο College de France πάνω στο «Ουδέτερο» (Φεβρουάριος-Ιούνιος 1978), γράφει ένα κείμενο για το συνέδριο με τίτλο «Για χρόνια πλάγιαζα νωρίς» (Δεκέμβριος 1978), δημοσιεύει πολλά άρθρα σε διάφορες εφημερίδες και περιοδικά, γράφει τον «Φωτεινό θάλαμο» μεταξύ Απριλίου και Ιουνίου 1979, συντάσσει τις λίγες σελίδες του έργου του «Vita Νova» κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1979, και προετοιμάζει το διπλό του μάθημα στο College με θέμα «Προετοιμασία του μυθιστορήματος» (Δεκέμβριος 1978-Φεβρουάριος 1980). Καταγωγική πηγή των μειζόνων έργων που έγραψε εκείνη την περίοδο, όλα τους σφραγισμένα από το θάνατο της μητέρας του, είναι οι καρτέλες του «Ημερολογίου πένθους».

Ιδού, λίγους μήνες μετά την παρισινή κυκλοφορία του, το βιβλίο συνάντησης δύο συγγραφέων που σφράγισαν την πνευματική ευαισθησία του 20ού αιώνα. Ο Προυστ υπήρξε μια αναγνωστική εμμονή για τον Ρολάν Μπαρτ, παρότι αυτή δεν πήρε ποτέ το σχήμα κάποιας εκτεταμένης μελέτης. Ήταν η εμμονή ενός κριτικού, αλλά και ενός απλού αναγνώστη που διαβάζει σύμφωνα με το συναισθηματικό του βαρόμετρο. Σε αυτόν τον τόμο συγκεντρώνονται, λοιπόν, διαλέξεις, πρόλογοι, δοκίμια, ραδιοφωνικές εκπομπές, ένα λεύκωμα φωτογραφιών, όλα με θέμα τον συγγραφέα του "Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο". Η βασική προσέγγιση δεν είναι βιογραφιστική· ενδιαφέρει κυρίως πώς ο Προυστ αντιμετώπισε τα αινίγματα της δημιουργίας, τις δυσχέρειες της σύνθεσης και τα εμπόδια για την επίτευξη του έργου. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο Ρολάν Μπαρτ απεμπολεί ευκαιρίες να εντρυφήσει, με όχι και τόσο κρυφή αγαλλίαση, στις βιογραφικές λεπτομέρειες του Προυστ και να ξεσκεπάσει την πραγματολογική πεζή αλήθεια κάτω από τη μυθοπλασία, έστω κι αν έχει επίγνωση ότι μια τέτοια «απομυθοποίηση» μεγαλύνει, ουσιαστικά, τη μυθολογία του προυστικού έργου. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

«...η γραφή του Προυστ είναι η γραφή της Επιθυμίας: η ατέρμονη φράση του σπιθίζει σαν το αντικείμενο που θέλει να απολαύσει, και όταν λοιδορούμε τη φράση αυτή ότι είναι εξεζητημένη, υπερβολική, παρακμιακή, στην ουσία λογοκρίνουμε τη μαρμαρυγή της Επιθυμίας που αντανακλά. Βέβαια, δεν μπορούμε να ξαναγράψουμε όπως ο Προυστ, αλλά κάθε καινούργια εμπειρία γραφής είναι υποχρεωμένη να ξεπεράσει την προωθημένη πρακτική που χάραξε, με τρόπο αναντίστρεπτο, η κατάκτηση του μοντέρνου Κειμένου».

Ένα σπουδαίο κείμενο του ΡΟΛΑΝ ΜΠΑΡΤ της ώριμης περιόδου του, με την ασύγκριτη γλώσσα και τη βαθιά και ελεύθερη επιχειρηματολογία του εκδίδεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Συνοδεύεται από μια θαυμάσια φωτογραφική καταγραφή του Πύργου από τον ΑΝΤΡΕ ΜΑΡΤΕΝ, σε ένα βιβλίο με τη μορφή μικρού λευκώματος.

Σύμβολο του Παρισιού, της νεωτερικότητας, της επικοινωνίας, της επιστήμης ή του 19ου αιώνα, πύραυλος, μίσχος, πλατφόρμα εξόρυξης, φαλλός, αλεξικέραυνο η έντομο, ο Πύργος του Άιφελ είναι το αναπόφευκτο σημείο αντίκρυ στα μεγάλα δρομολόγια του ονείρου.
Για να εκπληρώσει αυτή τη μεγάλη ονειρώδη λειτουργία, που τον μεταβάλλει σε ένα είδος ολιστικού μνημείου, ο Πύργος πρέπει να αποδράσει από τη λογική. Ο πρώτος όρος αυτής της νικηφόρας φυγής είναι το γεγονός ότι ο Πύργος υφίσταται ως μνημείο παντελώς άχρηστο. Την αχρηστία του Πύργου την ένιωθαν πάντα αμυδρά ως σκάνδαλο, δηλαδή ως αλήθεια πολύτιμη και ανομολόγητη.
Κατόρθωσε να γίνει πλήρως το σύμβολο του Παρισιού μονάχα όταν μπόρεσε να άρει από πάνω του την υποθήκη του παρελθόντος και να γίνει συνάμα το σύμβολο της νεωτερικότητας. Η επίθεση μάλιστα που επέβαλε στο παρισινό τοπίο (την υπογραμμίζει η συγκέντρωση υπογραφών από τους καλλιτέχνες) έγινε σφοδρή. Ο Πύργος αποδείχθηκε, μαζί με το ίδιο το Παρίσι, σύμβολο δημιουργικής τόλμης, υπήρξε η νεωτερική χειρονομία με την οποία το παρόν λέει όχι στο παρελθόν.
Μεταλλουργία, συγκοινωνίες, δημοκρατία : Ο Άιφελ προσέφερε στον αιώνα του, με τον Πύργο του, το υλικό σύμβολο αυτών των τριών κατακτήσεων.
Δόθηκε μάχη «εν ονόματι του υποτιμώμενου γαλλικού γούστου», έγινε επίκληση στην «ψυχή της Γαλλίας», ενοχοποιήθηκαν «οι μπαρόκ και εμπορευματικές φαντασίες ενός κατασκευαστή μηχανών».
Η εις ύψος έκταση ενός μνημείου δεν μπορούσε να κατορθωθεί από έναν αρχιτέκτονα αλλά από έναν τεχνικό. Ο Πύργος καθιερώνει λοιπόν την ισχύ της αμιγούς τεχνικής επί των αντικειμένων (των κτισμάτων) που έως τότε υπέκειντο (τουλάχιστον εν μέρει) στην τέχνη. -R.B.