Philosophie

Με ποιον τρόπο πρέπει να κατανοήσουμε τις σχέσεις του νου και της γλώσσας με τον κόσμο; Αυτό είναι το κεντρικό ερώτημα στο οποίο ο Πάτναμ επιχειρεί να απαντήσει στο παρόν βιβλίο. Η βασική διαπίστωση του Πάτναμ είναι ότι η τρέχουσα συζήτηση βρίσκεται σε αδιέξοδο γιατί οι δυνατές επιλογές μοιάζει να εξαντλούνται σε δύο εξίσου προβληματικές τοποθετήσεις: τον "αντιδραστικό" μεταφυσικό ρεαλισμό και τον "ανεύθυνο" σχετικισμό. Ο πρώτος βασίζεται σε μια μεταφυσική φαντασίωση, η οποία μας καλεί να νοήσουμε τον κόσμο και τη σχέση του με τη γλώσσα και το νου από τη σκοπιά του Θεού. Από την άλλη μεριά, ο ανεύθυνος σχετικισμός, είτε με τη μορφή της αποδόμησης είτε με τη μορφή κάποιου είδους αντιρεαλισμού, οδηγεί στην "απώλεια" του κόσμου. Ο Πάτναμ θεωρεί ότι η σχέση της σκέψης / γλώσσας με τον κόσμο δεν μπορεί να διασαφηνιστεί αν δεν διασαφηνίσουμε ταυτόχρονα τη σχέση της αισθητηριακής αντίληψης με τον κόσμο. Η διάγνωση που κάνει είναι ότι η τρέχουσα συζήτηση βασίζεται σε μια προβληματική εικόνα για τη φύση της αισθητηριακής αντίληψης και τη σχέση του νου με τον κόσμο, η οποία εγκαθιδρύθηκε στις απαρχές της νεότερης φιλοσοφίας. Σύμφωνα με αυτή την εικόνα, τα άμεσα αντικείμενα της αντίληψης είναι νοητικά: η αντιληπτική μας πρόσβαση στον εξωτερικό κόσμο μπορεί να είναι μόνο έμμεση, δηλαδή να επιτελείται μέσω κάποιων εντυπώσεων που κατανοούνται ως αποτελέσματα αιτιακών επιδράσεων του κόσμου στο ανθρώπινο υποκείμενο. Ο Πάτναμ υποστηρίζει ότι αυτή η καρτεσιανή εικόνα είναι καταστροφική για όλη σχεδόν τη μεταφυσική και την γνωσιολογία. Στη θέση της προτείνει τον φυσικό ρεαλισμό βασιζόμενος κυρίως στην παράδοση του αμερικανικού πραγματισμού, στον ύστερο Wittgenstein και τον Austin. Ο φυσικός ρεαλισμός του Πάτναμ έχει στόχο να φέρει την φιλοσοφία και πάλι κοντά στην καθημερινή εμπειρία διορθώνοντας έτσι τις διαστρεβλώσεις στις οποίες έχει οδηγήσει ο καρτεσιανισμός.

Όλα τα πράγματα, όσο και αν διαφέρουν κατά τα άλλα μεταξύ τους, έχουν τουλάχιστον αυτό κοινό: όλα τους υπάρχουν, όλα τους είναι όντα. Η ύπαρξη είναι μια ιδιότητα τόσο καθολική, ώστε σπανίως στρέφουμε την προσοχή μας σε αυτή. Και όμως, εάν επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε τί σημαίνει το να υπάρχει κάτι, ερχόμαστε αντιμέτωποι με δυσκολίες που μοιάζουν ανυπέρβλητες. Ο Αριστοτέλης παρατηρεί: διαφεύγει τί το ον και τις η ουσία των όντων. Η δυτική φιλοσοφία -αρχαία, μεσαιωνική και νεότερη- αναγνώρισε το πρόβλημα της ύπαρξης ως το θεμελιωδέστερο φιλοσοφικό πρόβλημα και επιχείρησε με διαδοχικές προσπάθειες να το προσεγγίσει, να το θεματοποιήσει και να το εννοιολογήσει."Το Ον και η ουσία", έργο ενός από τους σημαντικότερους ιστορικούς της φιλοσοφίας, του Γάλλου Ετιέν Ζιλσόν, παρουσιάζει με τρόπο κριτικό και συστηματικό την ιστορία του προβλήματος της ύπαρξης στη δυτική φιλοσοφία από την αρχαιότητα μέχρι και τον εικοστό αιώνα. Πέρα όμως από την καθαρά ιστορικοφιλοσοφική του αξία, το βιβλίο μπορεί, χάρη στο εύρος της προοπτικής του και τον πλούτο των εξεταζόμενων ζητημάτων, να λειτουργήσει ως μια εισαγωγή στη γλώσσα και τη μεθοδολογία της πρώτης φιλοσοφίας, μεταφυσικής ή οντολογίας: της φιλοσοφικής εκείνης μάθησης δηλαδή που ζητά να κατανοήσει τί σημαίνει το να υπάρχει κάτι, το να είναι ένα πραγματικό ον

Ο Πέτρος Τατσόπουλος εκλαμβάνει όλες τις θρησκείες ως θεσμοθετημένες θεωρίες συνωμοσίας. «Φανταστείτε», γράφει, «μια κοινωνία να πιστεύει ότι ελέγχουν την ανθρωπότητα εξωγήινες σαύρες –μια θεωρία συνωμοσίας πολύ της μόδας αυτόν τον καιρό στις Ηνωμένες Πολιτείες– και όποιον δεν συμμερίζεται αυτή την κοινή πίστη να τον στέλνει κατευθείαν στο τρελάδικο. Πριν σπεύσετε να καγχάσετε με τον εν λόγω παραλογισμό, αναλογιστείτε ότι οι συντριπτικά περισσότερες θρησκείες, τόσο οι πολυθεϊστικές όσο και οι μονοθεϊστικές, δεν υπερτερούν σε αληθοφάνεια ούτε υστερούν σε τερατολογίες». Σε έναν κόσμο όπου τα «διαπιστευτήρια παραλογισμού» είναι πλέον απαραίτητα προκειμένου να λάβεις μέρος σε οιαδήποτε δημόσια συζήτηση «κοινής λογικής», εν προκειμένω επιχειρείται μια παράτολμη όσο και ανορθόδοξη προσέγγιση στο «τελευταίο μεσαιωνικό κατάλοιπο»: Την πολυπλόκαμη διείσδυση της θρησκείας στη σύγχρονη κοινωνία. Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τον επιθανάτιο ρόγχο του σκοταδισμού ή με τη θριαμβευτική επιστροφή του ύστερα από την ορθολογική αναδίπλωση; Άλλοτε με βιτριολικό χιούμορ και άλλοτε με βλάσφημη διάθεση, σταθερά απέναντι στην πολιτική ορθότητα των ημερών, ο συγγραφέας δίνει απρόβλεπτες απαντήσεις σε ενοχλητικές ερωτήσεις. Όπως σκωπτικά σημειώνει ο ίδιος: «Επαφίεμαι στην καλή πίστη του αναγνώστη και, εάν σκεφτείτε την ειρωνεία του πράγματος, είναι μάλλον και η μοναδική πίστη στην οποία επαφίεμαι». Η αλήθεια είναι πως τόσο η αγάπη όσο και το μίσος, τόσο η συγχώρεση όσο και η εκδίκηση, τόσο τα πιο ποταπά ένστικτα όσο και τα πιο υψηλά ιδανικά είναι σύμφυτα στα γονίδιά μας και καθόλου δεν επηρεάζονται μακροπρόθεσμα από τα νάματα της όποιας θρησκείας· απεναντίας, οι θρησκείες συχνά χρησιμεύουν ως τροχαλίες για να ανυψώσουμε τόσο τον καλύτερο όσο και τον χειρότερο εαυτό μας.

Η επιλογή του τίτλου της παρούσας συλλογής φιλοσοφικών άρθρων Το Πεπερασμένο, το Άπειρο και ο Κόσμος έχει να κάνει με το γεγονός ότι η εννοιολογική αντιθετική παρουσία του «πεπερασμένου» και του «απείρου» διατρέχει σχεδόν όλα τα κείμενα χωρίς απαραιτήτως να αποτελεί το κυρίαρχο και κεντρικό σημείο της συγκεκριμένης διαπραγματευτικής στόχευσης. Επίσης, η χρήση του όρου «κόσμος» δεν περιορίζεται στην εμπειρική του εκδοχή, όπου το «άπειρο» δύσκολα εμφανίζεται, αλλά κυρίως στην νοητική του, έτσι που σε συνδυασμό με το «πεπερασμένο» να οδηγεί σε αυτή την ιδιάζουσα εξεικόνιση του υπαρκτού.

Τὸ πνεῦμα τῆς μεσαιωνικῆς φιλοσοφίας, ὅπως ἐννοεῖται ἐδῶ, εἶναι λοιπὸν τὸ χριστιανικὸ πνεῦμα, ποὺ διαπερνᾶ τὴν ἑλληνικὴ παράδοση, τὴ δουλεύει ἐκ τῶν ἔσω καὶ τὴν ὁδηγεῖ νὰ παραγάγει μιὰ κοσμοαντίληψη, μιὰ Weltanschauung, εἰδικὰ χριστιανική. Ἔπρεπε νὰ ὑπάρξουν ἑλληνικοὶ ναοὶ καὶ ρωμαϊκὲς βασιλικὲς γιὰ νὰ ὑπάρξουν καθεδρικοὶ ναοί· ὅποια ὅμως κι ἂν εἶναι ἡ ὀφειλὴ τῶν ἀρχιτεκτόνων τοῦ Μεσαίωνα στοὺς προκατόχους τους, διαφέρουν ἀπὸ ἐκείνους, καὶ τὸ καινούργιο πνεῦμα ποὺ ἔκανε δυνατὴ τὴ δημιουργία τους εἶναι ἴσως τὸ ἴδιο ποὺ ἐνέπνευσε μαζὶ μ’ αὐτοὺς καὶ τοὺς φιλοσόφους τῆς ἐποχῆς τους. Τὸ Πνεῦμα τῆς μεσαιωνικῆς φιλοσοφίας ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς σημαντικότερες παρακαταθῆκες ποὺ κατέλιπε ὁ Γάλλος φιλόσοφος καὶ ἱστορικὸς τῆς φιλοσοφίας Ἐτιὲν Ζιλσόν. Στὰ εἴκοσι κεφάλαια-μαθήματα ποὺ περιλαμβάνονται στὸ βιβλίο, ὁ Ζιλσόν, ἐξετάζοντας μὲ μιὰ μοναδικὴ συνθετικὴ ἱκανότητα τὶς θέσεις τῶν χριστιανῶν στοχαστῶν, ἀπὸ τοὺς Ἀπολογητὲς καὶ τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ὣς τὶς μεγάλες μορφὲς τοῦ μεσαιωνικοῦ χριστιανικοῦ στοχασμοῦ —κυρίως τὴ σκέψη τοῦ Αὐγουστίνου, τοῦ Θωμᾶ Ἀκυινάτη, τοῦ Ἰωάννη Σκώτου τοῦ Δούνς, τοῦ Μποναβεντούρα, τοῦ Ἀνσέλμου τῆς Κανταουρίας, τοῦ Βερνάρδου τοῦ Κλαιρβὼ κ.ἄ.—, ἀναπτύσσει τοὺς βασικοὺς ἄξονες στοὺς ὁποίους στηρίχθηκε ἡ δυτικὴ μεσαιωνικὴ σκέψη καὶ οἱ ὁποῖοι διαμόρφωσαν τὴ διακριτὴ χριστιανικὴ θέαση τοῦ κόσμου. Ἀφετηρία τῶν «μαθημάτων» εἶναι ἡ στοιχειοθέτηση τῆς ἔννοιας τῆς χριστιανικῆς καὶ τῆς μεσαιωνικῆς φιλοσοφίας αὐτῆς καθ᾽ ἑαυτήν. Ὁ Ζιλσὸν ὑπερασπίζεται τὴν αὐτονομία τῆς σκέψης, ποὺ δὲν ἐμποδίζεται ἀλλὰ ἐπωφελεῖται ἀπὸ τὴ βοήθεια τὴν ὁποία παρέχει ἡ ὑπερφυσικὴ Ἀποκάλυψη στὴν ἀνθρώπινη γνώση. Στὶς σελίδες τοῦ βιβλίου ἀναπτύσσονται κεφαλαιώδη ζητήματα ὅπως ἐκεῖνα τοῦ ὄντος καὶ τῆς ἀναγκαιότητάς του, τῆς χριστιανικῆς γνωσιολογίας, τῆς ἀγάπης, τοῦ αὐτεξούσιου καὶ τῆς ἐλευθερίας, τοῦ νόμου καὶ τῆς ἠθικότητας, τῆς φύσης καὶ τῆς ἱστορίας. Τὸ Πνεῦμα τῆς μεσαιωνικῆς φιλοσοφίας συνιστᾶ κατὰ κάποιον τρόπο ἕνα ἀπόσταγμα καὶ μιὰ ἐπιτομὴ τῆς μεσαιωνικῆς σκέψης καὶ τῆς χριστιανικῆς φιλοσοφίας ἐν γένει, ποὺ σφυρηλατήθηκε ἀξιοποιώντας τὰ φιλοσοφικὰ ἐργαλεῖα τὰ ὁποῖα πρόσφερε ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ σκέψη.

Η πίστη σε οποιαδήποτε μορφή θρησκείας είναι ένα δικαίωμα. Ο αθεϊσμός επίσης. Το πνεύμα δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο κάποιου. Γιατί, λοιπόν, η πνευματική ζωή θα ενδιέφερε λιγότερο τους άθεους; αναρωτιέται ο διακεκριμένος Γάλλος φιλόσοφος Αντρέ Κοντ-Σπονβίλ.

Σε μια εποχή όπου η αναβίωση του θρησκευτικού συναισθήματος συμπλέει σε ανησυχητικό βαθμό με φαινόμενα δογματισμού, η μάχη για τη θρησκευτική ανεκτικότητα, καθίσταται περισσότερο επιτακτική από ποτέ. Το να παρεκκλίνει, όμως, ο αγώνας για την ελευθερία του πνεύματος σε μια ακραία αντιπαράθεση μεταξύ φανατισμού και μηδενισμού, εκτός από αδιέξοδο θα ήταν και επιζήμιο.

Γαλουχημένος με το χριστιανισμό, βιώνοντας εδώ και πολλά χρόνια την εμπειρία του αθεϊσμού, ο Σπονβίλ εξετάζει τρία βασικά ερωτήματα: Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς θρησκεία; Υπάρχει Θεός; Τι είδους πνευματικότητα μπορεί να υπάρξει για τους άθεους; Διαχωρίζει την αθεΐα από τον αγνωστικισμό, την πίστη από την ηθική. Σκιαγραφεί με γλαφυρό και γοητευτικό τρόπο αυτό που μας ενώνει ή που θα έπρεπε να μας ενώνει, θρησκευόμενους ή μη: την ανάγκη για κοινωνία, για αφοσίωση, για αγάπη.

Ο νεαρός Έγελος (G.W.F. Hegel, 1770-1831), στην περίοδο κατά την οποία κατοικεί στη Φραγκφούρτη (1797-1800), αναπτύσσει καινούργιους τρόπους σκέψης που θα φέρουν έπειτα στο φως έναν νέο τρόπο του φιλοσοφείν. Χαρακτηριστικό της περιόδου είναι ότι τότε προσφεύγει σε ένα νέο λεξιλόγιο για να περιγράψει τις δομές σκέψης που αποκαλύπτει, ενώ αργότερα θα επιλέξει, αντίστροφα, να διευρύνει τις παραδοσιακές έννοιες εμπλουτίζοντάς τες με τις δομές σκέψης που έχει ανακαλύψει. Εδώ ονομάζει "αγάπη" τη σχέση δύο αυτοσχετιζόμενων όρων που αργότερα θα θεωρήσει ότι είναι χαρακτηριστική της "έννοιας". Εδώ ονομάζει "πεπρωμένο" το γεγονός ότι η πραγματικότητα αντιδρά στη φιλοδοξία μιας μεμονωμένης όψης της να αποσπασθεί από την κοινή μοίρα, ενώ αργότερα θα εισαγάγει την ανάλυση των εννοιών βάσει της "διαδικασίας" που ενώνει τις όψεις τους. Σκοπός της σκέψης του Έγελου στη Φραγκφούρτη είναι η απελευθέρωση της ανθρωπότητας. Αντικείμενο της κριτικής του η εβραϊκή θρησκεία και κυρίως η χριστιανική. Ο εβραϊσμός υποτάσσει τον άνθρωπο σε έναν δεδομένο νόμο, αποκόπτοντάς τον από τη φύση. Αλλά υφίσταται ως "πεπρωμένο" την αντίδραση της αποκλεισμένης πραγματικότητας. Ο χριστιανισμός έχει ως αφετηρία την προσπάθεια του ιδρυτή του να αποσυρθεί από τη σφαίρα του δούναι και λαβείν, των συμφερόντων, της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης, ώστε να γλυτώσει από μια τέτοια αντίδραση. Αλλά εν τέλει υφίσταται ένα χειρότερο ακόμη "πεπρωμένο", καθώς μετατρέπεται σε όργανο καταπίεσης και εκμετάλλευσης ο ίδιος. Ορισμένοι θεωρούν ότι το κείμενο αυτό προτρέχει την υλιστική κριτική του άθεου Φόυερμπαχ (Ludwig Feuerbach, 1804-1872) στον χριστιανισμό, άλλοι ότι εισάγει, αντίθετα, μια υπαρξιστική πρόσληψη του χριστιανισμού όπως αυτή του πιστού Κίρκεγκωρ (Sοren Kierkegaard, 1813-1855). Είναι εντυπωσιακό βέβαια ότι δημοσιεύθηκε μόνο το 1907, οπότε κανένας από τους δύο δεν το είχε διαβάσει. Και είναι ενδιαφέρον ότι κι οι δύο θεωρούν τις απόψεις τους κατ'εξοχήν αντιεγελιανές... Ο Γιώργος Σαγκριώτης, μια από τις σημαντικές νέες φωνές της ελληνικής φιλοσοφίας, μετέφρασε, προλόγισε, σχολίασε αυτό το δύσκολο κείμενο, που δεν ήταν προορισμένο για δημοσίευση. Το επίμετρό του αναδεικνύει τα ιστορικά πλαίσια και φιλοσοφικά διακυβεύματα του έργου ώς και για μας σήμερα.

Τι πολιτικό νόημα μπορεί να προσλάβει ο θεωρητικός στοχασμός γύρω από την έννοια του πολιτικού σε περιστάσεις σοβούσας και σχεδόν κανονικοποιημένης κρίσης; Θα μπορούσε η σύγχρονη πολιτική θεωρία να συνδράμει στην αναδιάταξη κεντρικών αξόνων των πολιτικών θεσμών και της πολιτικής πράξης στην τροχιά της συλλογικής ανανέωσης, της ισότητας, της διάσωσης της ζωής στον πλανήτη, της ενισχυμένης δημοκρατίας; Το παρόν δοκίμιο εκκινεί από την αναγνώριση της αξίας που φέρει ο κριτικός συλλογισμός όταν ελέγχει το καθεστώς και οραματίζεται άλλες δυνατότητες σε κρίσιμους καιρούς, τότε που τα κρατούντα πολιτικά και κοινωνικά παραδείγματα ανακυκλώνουν αδιέξοδα και καταστροφές, αλλά το νέο δεν έχει ακόμη αναδυθεί. Το πολιτικό προσεγγίζεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο, μέσα από μια εκτεταμένη άσκηση ερμηνείας και κριτικής που εντρυφά σε ένα ευρύ φάσμα ετερόκλητων κατασκευών του πολιτικού. Συνομιλώντας κριτικά με στοχαστές όπως ο Μισέλ Φουκώ και η Χάνα Άρεντ, ο Καρλ Σμιτ και ο Τζον Ρωλς, ο Λακλάο και ο Νέγκρι, η Μουφ και ο Ντελέζ, στόχος του τόμου είναι να καταγράψει και να φωτίσει την ποικιλομορφία και τη σχετική απροσδιοριστία του πολιτικού, να εμπλουτίσει την πολιτική φαντασία εισάγοντας ειδικότερα παραδείγματα σχημάτων πολιτικής σκέψης και δράσης που αποκλίνουν σημαντικά μεταξύ τους, να προτείνει και να στοιχειοθετήσει μια ιδιαίτερη ανασυγκρότηση του πολιτικού, αντλώντας την από τις πιο διαφορετικές εννοιολογήσεις του.