Ιστορία

Ο Γουσταύος Κλάους είναι Βαυαρός έμπορος, που έρχεται στην Πάτρα και δημιουργεί την οινοποιία «Αχαΐα». Η γνωστή σήμερα ως «Achaia Clauss» πρωταγωνιστεί με τα κρασιά της στο οινικό fun του 20ού αιώνα και συνεχίζει στον 21ο αιώνα με το «Castro Clauss». Ο Φραντσέσκο Μάλλια, μετανάστης από τη Μάλτα, είναι το δεξί χέρι του Γουσταύου, ο πρώτος άποικος στην Colonie. H Colonie είναι η πολυεθνική κοινότητα των εργαζομένων στην οινοποιία, με τις οικογένειές τους (Γερμανοί, Έλληνες, Ιταλοί, Μαλτέζοι), την οποία ο Κλάους οργανώνει σ’ ένα υψίπεδο της Πάτρας, δίνοντάς της το όνομα Gutland. Ο Γιάκομπ Κλίπφελ, Γερμανός, είναι ο πρώτος οινολόγος, ίσως ο δημιουργός της γλυκιάς Μαυροδάφνης. Ο Αθανάσιος Ρουσόπουλος, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, προξενεύει στον Γουσταύο την Αθηναία Θωμαΐδα Καρπούνη. Ο Γιούλιους Καρλ Βίλχελμ Φίλιπ Μέντσερ είναι Γερμανός κρασέμπορος, βουλευτής στο Ράιχσταγκ, ο πρώτος εισαγωγέας ελληνικών κρασιών στη Γερμανία και συγγραφέας του πρώτου οδηγού για το ελληνικό κρασί. Ο Βασίλης Κασπίρης είναι ο φουστανελοφόρος σωματοφύλακας του Κλάους και ο κωδωνοκρούστης της Gutland. Η Αμαλία φον Πέρφαλ, κόρη του Γουσταύου και της Θωμαΐδας, παντρεμένη με βαρόνο στο Μόναχο, είναι η μοναδική κληρονόμος του. Η αυτοκράτειρα Ελισάβετ της Αυστρίας -η Σίσσυ των κινηματογραφικών τεχνικολόρ- είναι η πρώτη διάσημη επισκέπτρια της οινοποιίας. Ο Βλάσιος Αντωνόπουλος, φιλελεύθερος σταφιδέμπορος, βουλευτής του Βενιζέλου, είναι ο συνεχιστής της «Αχαΐας» και των κρασιών της μετά τον Α ? Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η οινοποιία που ίδρυσε ο Γουσταύος πέρασε στη μεσεγγύηση του ελληνικού κράτους, ως «εταιρεία του εχθρού». Ο καπνοβιομήχανος από την Αίγυπτο Θεόδωρος Βαφειάδης εκπροσωπεί τα κρασιά της «Αχαΐας» στη Βομβάη· και ο αρσιβαρίστας Δημήτρης Τόφαλος, στη Νέα Υόρκη. Η Λαμπρινή Κακού, Επονίτισσα, επισκέπτεται την «Αχαΐα» και υψώνει ένα ποτήρι στη μνήμη του απαγχονισθέντος αδελφού της, τις τελευταίες ημέρες του Β ? Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτοί είναι μερικοί από τους ήρωες που κατοικούν στην Γκούτλαντ, μια μεγάλη αφήγηση, μυθιστορηματικού τύπου αλλά πλήρως τεκμηριωμένη, που καλύπτει περισσότερο από έναν αιώνα, από το 1833 έως το 1949. Ο συγγραφέας ανασυστήνει μικρόκοσμους, άγνωστους και απρόοπτους, ανασυστήνει ακόμη και το φυσικό τοπίο, δίνει χρώμα και βάθος στην καθημερινή ζωή, στην κοινωνικότητα, στις ανθρώπινες σχέσεις και στα αισθήματα, υπερβαίνει τα στερεότυπα και ρίχνει φως σε αθέατες περιοχές, εκεί που δεν φτάνει ποτέ η μεγάλη ιστορία. Το κρασί και το αμπέλι είναι, βέβαια, οι πανταχού παρόντες πρωταγωνιστές.

Παραδόξως, οι σχέσεις Βρετανίας και Ρωσίας δεν έχουν επαρκώς διερευνηθεί στη μακρά τους διάρκεια. Αφετηρία αυτού του βιβλίου είναι η Ναυμαχία του Ναβαρίνου, ένα κομβικής σημασίας γεγονός -στρατιωτικό, γεωπολιτικό, διπλωματικό- που συνδέεται άρρηκτα με την επιτυχημένη πορεία της Ελληνικής Επανάστασης. Διότι τον Οκτώβριο του 1827 εκδηλώθηκε στην πράξη ένα θαυμαστό παράδειγμα αρμονικής συνεργασίας μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων εκείνης της εποχής. Ο λόρδος Ντέιβιντ Όουεν, έχοντας το κριτικό του βλέμμα στραμμένο τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν, αναρωτιέται αν είναι εφικτές ανάλογες συμμαχίες στον σημερινό κόσμο. Εδώ αναλύει τις σχέσεις Δύσης και Ρωσίας κατά τα τελευταία διακόσια χρόνια, συμπεριλαμβάνοντας την περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης και του Ψυχρού Πολέμου. Ο Κάνινγκ, ο Κόδρινγκτον, ο Τσόρτσιλ, ο Στάλιν, ο Μάρσαλ, η Θάτσερ, ο Γκορμπατσόφ, ο Πούτιν, ο Ομπάμα και ο Μπάιντεν είναι μερικοί μόνο από τους ηγέτες που εμφανίζονται σε τούτες τις σελίδες. Η κλασική παιδεία του συγγραφέα, η ανθρωπιστική οπτική του, η πολύτιμη πείρα του, η ακλόνητη αγάπη του για την Ελλάδα και η ευρεία γνώση της ιστορίας της καθιστούν το "Γρίφος, μυστήριο και αίνιγμα" ένα εμπνευσμένο, διαφωτιστικό και συναρπαστικό ανάγνωσμα.

Πέραν του ενδιαφέροντος που έχουν αυτά καθ' αυτά τα στοιχεία που καταγράφουν την ομηρία των Ελλήνων αξιωματικών στα φασιστικά και στα ναζιστικά στρατόπεδα (1941-1945), ταυτόχρονα, έμμεσα, φωτίζουν και πλευρές της ελληνικής ιστορίας, όπως εκείνες που αφορούν την εμπλοκή του σώματος των αξιωματικών στην πολιτική ζωή της χώρας προπολεμικά, αλλά και μεταπολεμικά, με ολέθρια κατάληξη την επιβολή στρατιωτικής δικτατορίας το 1967. Στο βιβλίο επισημαίνεται και καταγράφεται η εκ του παραπάνω λόγου σφοδρή σύγκρουση στα στρατόπεδα συγκέντρωσης μεταξύ δύο μερίδων αξιωματικών, των λεγόμενων "εθνικοφρόνων" και των κατ' αυτούς "προδοτών" εαμιζόντων συναδέλφων τους. Επίσης επιλέχθηκε και εξιστορείται ξεχωριστά η ομηρία και η δράση ενός αξιωματικού, του ταγματάρχη Βασίλη Μερκούριού, καθώς στο πρόσωπό του συγκεφαλαιώνεται η ταραχώδης πορεία του σώματος των αξιωματικών από τον Εθνικό Διχασμό (1916-1919) έως τον Εμφύλιο (1946-1949).

«Την Οργάνωση Ευρυτανίας κανένας και ποτέ δεν θα μπορέσει να την ξεχωρίσει από ένα όνομα: Δημητράκης Μπακόλας. Από την πολιτική παρουσία και δραστηριότητά του, ιδιαίτερα τα χρόνια 1941, 1942 και 1943, τα πιο δύσκολα, τα κρίσιμα, τα αποφασιστικά για την ανάπτυξη του κινήματος σε αυτόν τον χώρο. Η συμβολή του, ενδυναμωμένη από τη συνεργασία των άλλων στελεχών και αγωνιστών της Ευρυτανίας, έβαλε τη σφραγίδα της στη δημιουργία και ανάπτυξη της Οργάνωσης Ευρυτανίας και στα αποτελέσματα της οργανωμένης πάλης του ευρυτανικού λαού.
Προσωπικά νιώθω υπερηφάνεια αγωνιστική που υπήρξα συνεργάτης του.
Ένα μπορώ να σου ορκιστώ, Αξέχαστε: ευχή και κατάρα θ’ αφήσω, στο Μνημείο που θα Σου στήσει κι εσένα μια μέρα ο Λαός και η Ιστορία, να χαραχτούνε πάνω σε ευρυτανική στουρναρόπετρα τα λόγια σου: “Ήταν τόσο ωραία τα όσα φτιάξαμε”».
Γεωργούλας Μπέικος
ΕΑΜ και λαϊκή αυτοδιοίκηση,
Θεσσαλονίκη 1976, σελ. 128-130

Οι δοσίλογοι της Κατοχής ήρθαν, τελικά, αντιμέτωποι με τον νόμο. Τα δικαστικά αρχεία, που έχουν περιέλθει σταδιακά στη διάθεση της ιστορικής έρευνας, φέρνουν στο φως έναν μηχανισμό που εξέτασε δεκάδες χιλιάδες καταγγελίες και διεξήγαγε χιλιάδες δίκες. Μέσα από τις δίκες αναδύεται ένας ολόκληρος κόσμος, με τις αντιτιθέμενες μνήμες, μαρτυρίες και αντιλήψεις του περί δικαίου και αδίκου. Με το ένα πόδι σταθερά μέσα στις αίθουσες των δικαστηρίων και το άλλο έξω από αυτές, στις πολιτικές και κοινωνικές διεργασίες που επηρέασαν το έργο της Δικαιοσύνης, o συγγραφέας τού ανά χείρας βιβλίου χαρτογραφεί μια σκοτεινή περιοχή της σύγχρονης ιστορίας, που παρέμενε επί δεκαετίες ταμπού για τη δημόσια μνήμη του πολέμου. Αυτή η πρώτη καταγραφή του έργου των Ειδικών Δικαστηρίων Δοσιλόγων, και των διοικητικών εκκαθαρίσεων που εφαρμόστηκαν στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, διασταυρώνει την ελληνική εμπειρία με εκείνες άλλων ευρωπαϊκών χωρών, προσφέροντας έτσι μια λοξή ματιά στην ταραγμένη δεκαετία του 1940 και αμφισβητώντας εδραιωμένα στερεότυπα, όπως, π.χ., ότι η ατιμωρησία αποτέλεσε ελληνική ιδιαιτερότητα, ότι οι συνεργάτες των κατακτητών ήταν λίγοι και ασήμαντοι, ή ότι τα όρια ανάμεσα στην αντίσταση και τον δοσιλογισμό ήταν εξαρχής παγιωμένα και στεγανά. Η Δικαιοσύνη δεν ανέλαβε μόνο να διασφαλίσει τη συνέχεια του κράτους σε συνθήκες ακραίας πόλωσης, αλλά αποτέλεσε και έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες διαμόρφωσης της συλλογικής μνήμης για τον πόλεμο και την Κατοχή. Τα δικαστικά αρχεία μάς επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε τις νοοτροπίες, τις συμπεριφορές και τα κίνητρα της δράσης των ιστορικών υποκειμένων, προτού διαμορφωθούν -ή, καλύτερα, ενόσω διαμορφώνονταν- τα ιδεολογικά σχήματα που καθόρισαν ποιες πλευρές του πρόσφατου παρελθόντος θα έρθουν στο φως και ποιες θα απεμποληθούν από τη δημόσια σφαίρα. Η μελέτη τους μάς δίνει την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε ποιοι δίκασαν και ποιοι δικάστηκαν, ποιες πράξεις κρίθηκαν, ποια κριτήρια επικράτησαν για την έκδοση της ετυμηγορίας των δικαστών, ποιοι γνωστοί και άγνωστοι σήμερα πολιτικοί, στρατιωτικοί, οικονομικοί παράγοντες ή απλοί πολίτες ανέλαβαν να εκπροσωπήσουν στις αίθουσες των δικαστηρίων την οπτική της μίας ή της άλλης πλευράς της σύγκρουσης που λάμβανε χώρα έξω από αυτές. Μας επιτρέπει επίσης να διακρίνουμε ποιοι συμβιβασμοί και ποιες συμμαχίες σφραγίστηκαν, ποιοι ήταν οι λίγοι που πλήρωσαν για τις πράξεις τους, και ποιοι οι πολλοί που επανενσωματώθηκαν στον κρατικό μηχανισμό, ή στην πολιτική, οικονομική και πνευματική ζωή του τόπου.

Εκατό έτη μετά, το βιβλίο Δορύλαιον - Σαγγάριος του πρίγκιπα Ανδρέα αποκτά εξαιρετική επικαιρότητα. Μπορεί το ’22 να ήταν το έτος της τραγικής καταστροφής, η έκβαση όμως της Μικρασιατικής Εκστρατείας κρίθηκε τον Αύγουστο του 1921. Τότε διεξήχθη η μεγαλύτερη και πολυπληθεστέρη προσπάθεια του Ελληνικού Στρατού σε ηπειρωτικό έδαφος. Αριθμητικώς υπέρτερη της δυνάμεως του Μεγάλου Αλεξάνδρου, απείρως πιο απαιτητική σε ανάγκες εφοδιασμού και επιμελητείας, εξακολουθεί να κρίνεται με τις προκαταλήψεις του Διχασμού. Ήταν η πορεία προς την Άγκυρα αναγκαία, είχε πιθανότητα επιτυχίας, και αν ναι, ήταν αρκετή για να κάμψει τελειωτικώς τον Κεμάλ; Στα ερωτήματα αυτά ο πρίγκιπας Ανδρέας καταθέτει την δική του άποψη. Παράλληλα, δίνει με ενάργεια την οργάνωση, αντοχή και τα ανδραγαθήματα του Ελληνικού Στρατού, μαζί με τα τραγικά λάθη, τις ασυνεννοησίες και την ελλιπέστατη γνώση των δυνατοτήτων του αντιπάλου.

Από τον Γράμμο έως τον covid-19: οκτώ δεκαετίες με πετάγματα και εκτροχιασμούς, όλες ιδωμένες μέσα από ισάριθμες εικόνες που ο συγγραφέας ανακαλεί περισσότερο ως κεντρίσματα, παρά ως μαρτυρίες. Από την επίσκεψη του Αϊζενχάουερ στην Αθήνα (1959), σε μια συνάντηση στο αεροδρόμιο του Ορλί (1979) και μια δίκη στο Στρασβούργο (1999), στις σελίδες του προσωπικού αυτού αφηγήματος παρελαύνουν, εκτός από πρόσωπα –λιγότερο ή περισσότερο γνωστά– ιδέες και επιχειρήματα που τις συνδέει ένα νήμα: να προχωρήσουμε μπροστά, με μιαν Ελλάδα ευρωπαϊκή και ανοιχτή σε όλες τις μεγάλες προκλήσεις. Κάτι διόλου αυτονόητο σε μια χώρα που, κάθε 15-20 χρόνια, λες και βάζει στοίχημα με τον εαυτό της να πισωγυρίσει. Εξού και ο τίτλος Δύο βήματα μπρος, ένα πίσω, παράφραση κάποιου άλλου, πολύ γνωστότερου βέβαια, που επιλέχτηκε για να δείξει ότι κάπου, γύρω στο 2035, κάποια άλλη απότομη στροφή μας παραμονεύει.

Aπό τις αστραφτερές αίθουσες των Bερσαλιών και το «Παρίσι της ελπίδας» στα ματωμένα χώματα της Mικράς Aσίας, από τη Σμύρνη, την Kωνσταντινούπολη, το Eσκί Σεχίρ, το Aφιόν Kαραχισάρ, την Aλμυρά Eρημο και τον Σαγγάριο στην άγνωστη Eλλάδα της καθημερινότητας, της ξεγνοιασιάς, του μεροκάματου, της ανέχειας, της ελπίδας. Aπό τα «ωσαννά» και το «ευλογημένος ο ερχόμενος» στην εναγώνια κραυγή «Γιουνανλάρ γκελίορλαρ» (έρχονται οι Eλληνες) και από την τελευταία λειτουργία του Xρυσόστομου στην οδοιπορούσα ρωμιοσύνη της προσφυγιάς. Tο έπος της Mικρασιατικής εκστρατείας και ο ακάνθινος στέφανος των ξεριζωμένων μέχρι τη Nέμεση των ανθρώπων και της ιστορίας. Mε πρωταγωνιστές ματωμένα πιόνια στα δάχτυλα της ειμαρμένης: Βενιζέλος, Αλέξανδρος, Κωνσταντίνος, Γούναρης, Πρωτοπαπαδάκης, Μπαλτατζής, Θεοτόκης, Στράτος, Χατζανέστης, Παρασκευόπουλος, Παπούλας, Πλαστήρας, Πάγκαλος, Χρυσόστομος, Αριστείδης Στεργιάδης κ.ά. Eνα βιβλίο που διαβάζεται με κομμένη την ανάσα καθώς τα συγκλονιστικά γεγονότα τρέχουν με κινηματογραφική ταχύτητα. Tι έκαναν οι Eλληνες για να θέλουν με τόσο μίσος να πάρουν πίσω το αίμα τους οι Tούρκοι; Tι πραγματικά γινόταν στην παραλία της Σμύρνης εκείνη τη μέρα της φωτιάς και του θανάτου; Kαι τι μάθαιναν για όλα αυτά οι άνθρωποι στην Eλλάδα; Η έκδοση συμπληρώνεται από σπάνιες φωτογραφίες της Μικρασιατικής Εκστρατείας του σερραίου φωτογράφου Σεραφείμ Β. Σεραφείμ από το αρχείο του περιοδικού Γιατί.

Πώς ακριβώς διαμορφώθηκαν, μετασχηματίστηκαν κι εμπεδώθηκαν οι ανταγωνιστικές εθνικές ταυτότητες και συνειδήσεις στη Μακεδονία, κατά την πρωταρχική ιδίως (και λιγότερο μελετημένη) φάση που προηγήθηκε των Βαλκανικών πολέμων του 1912-1913 και της ενσωμάτωσης της περιοχής στα γειτονικά βαλκανικά κράτη;
Οι παραδοσιακές εθνικές ιστοριογραφίες δεν θέτουν καν το ερώτημα, καθώς εκλαμβάνουν τον εθνικό χαρακτήρα της περιοχής σαν κάτι το εξαρχής -και διαχρονικά- δεδομένο: γι' αυτές, η ιστορία της Μακεδονίας εξισώνεται μ' εκείνη του μακεδονικού ελληνισμού / βουλγαρισμού / σερβισμού ή του μακεδονισμού, εξορκίζοντας κάθε άλλη ταυτότητα σαν προϊόν ξενόφερτης επιβουλής. Οι μεταμοντέρνες, πάλι, προσεγγίσεις αδυνατούν να κατανοήσουν, πόσο μάλλον να ερμηνεύσουν, τόσο την οικειοθελή στράτευση (κι ενίοτε αυτοθυσία) πολλών από τα υποκείμενα αυτής της διαδικασίας στην αντίστοιχη εθνική υπόθεση, όσο και την πραγματικότητα του μετασχηματισμού των επίμαχων συνειδήσεων και ταυτοτήτων στο πέρασμα του χρόνου.
Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας, προϊόν πολύχρονης έρευνας σε 45 αρχεία της Ελλάδας, της Βουλγαρίας και της Σερβίας, και πηγές δημοσιευμένες σε οκτώ διαφορετικές γλώσσες, εξερευνά αυτή τη μετάβαση του μακεδονικού χώρου από το προεθνικό αυτοκρατορικό παρελθόν στην εθνικά επικαθορισμένη νεωτερικότητα, εστιάζοντας την προσοχή του στον καθαρά πολιτικό χαρακτήρα του εθνικού φαινομένου και των αντίστοιχων εθνικών "αφυπνίσεων". Αντικείμενό του είναι η μελέτη των αντιμαχόμενων εθνικών παρατάξεων που συγκροτήθηκαν και έδρασαν στο εσωτερικό του σλαβόφωνου πληθυσμού της περιοχής, πληθυσμού που αποτέλεσε και το βασικό μήλο της έριδος των αντίπαλων εθνικισμών. Η διερεύνηση της ιδεολογίας, των κοινωνικών χαρακτηριστικών και πολιτικών πρακτικών αυτών των εθνικών "κομμάτων" (ελληνικού, βουλγαρικού, σερβικού), που διεκδίκησαν ταυτόχρονα "το έδαφος των ψυχών" των ίδιων ανθρώπων, αποδεικνύεται εξαιρετικά διαφωτιστική για τις ιδιαιτερότητες (αλλά και τα μακροπρόθεσμα χαρακτηριστικά) των ανταγωνιστικών νοερών κοινοτήτων που προέκυψαν μέσα από αυτή τη διαδικασία· το ίδιο και η επισκόπηση της ανακλαστικής ανάδυσης του μακεδονισμού, ως εναλλακτικής πολιτικής πρότασης κι εθνικής ταυτότητας. Σκοπός του βιβλίου, που υποστηρίχθηκε ως διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, δεν είναι να "δικαιώσει" οποιαδήποτε πλευρά, αλλά να φωτίσει μια ιστορική πραγματικότητα που, παρά τους τόνους μελάνης που χύθηκαν στο μεσοδιάστημα, παραμένει μέχρι σήμερα σκόπιμα σκοτεινή.