Πολιτική

Ο Λέων Τολστόι γεννήθηκε στο κτήμα Γιάσναγια Πολιάνα το1828 και από μόνη της η τοποθεσία, που σημαίνει Φωτεινό Ξέφωτο, προδίκαζε το φως της γνώσης που θα ξεπηδούσε μέσα από αυτή την έκταση. Ένα φως τόσο δυνατό που έφτασε σε κάθε γωνιά της γης και δεν έχει χάσει τη λάμψη του έως σήμερα. Τα μεγάλα του έργα είναι, αναμφισβήτητα, το σημείο αναφοράς, αλλά κάτω από αυτά υπάρχουν πολλά που μπορούν να μας διδάξουν. Η ζωή του, από μόνη της, είναι ένα ολόκληρο «μάθημα» για το πώς μπορείς να χάσεις το δρόμο σου, να τον ξαναβρείς και τελικά να παραμείνεις ανήσυχος μέχρι την τελευταία πνοή σου. Πίστευε στην αφύπνιση και θεωρούσε πως το κυρίαρχο όπλο της εξουσίας είναι ο «υπνωτισμός» του πλήθους. Θέλησε να διαμοιράσει τη γνώση μέσω «λογοτεχνικών εφημερίδων» όταν συνειδητοποίησε πως τα βιβλία δεν μπορούσαν να φτάσουν στην πλατιά μάζα των ανθρώπων. Το «Δεν μπορώ να σωπάσω» ήταν μια κραυγή για τη θανατική ποινή, για τη βία της εξουσίας και είναι αδιανόητο το πόσο αφορά το σήμερα.

Το έργο του John Locke "Δύο πραγματείες περί κυβερνήσεως" αποτελεί όχι μόνο τη βασική έκθεση της πολιτικής θεωρίας του Άγγλου φιλοσόφου, αλλά και ένα από τα κλασικά κείμενα της ευρωπαϊκής πολιτικής παράδοσης. Σε αυτό θεμελιώνεται η πολιτική ιδεολογία που έγινε γνωστή με το όνομα φιλελευθερισμός και η οποία εδώ και αιώνες επιδρά αποφασιστικά στη διαμόρφωση των δυτικών κοινωνιών. Ο Locke, αφού αναίρεσε στην "Πρώτη Πραγματεία" την επιχειρηματολογία του Sir Robert Filmer υπέρ της ελέω Θεού απολυταρχίας, στη Δεύτερη Πραγματεία προχωρεί στην ανάπτυξη μιας διαφορετικής, και τολμηρής στις συνεπαγωγές της, θεωρίας της πολιτικής νομιμότητας, του χαρακτήρα της κοινωνίας και της οργάνωσης της πολιτείας. Στο έργο αυτό επιχειρεί να επαναπροσδιορίσει τις βασικές έννοιες της πολιτικής θεωρίας -όπως την έννοια της φυσικής κατάστασης των ανθρώπων, της ιδιοκτησίας, του κοινωνικού συμβολαίου, του χαρακτήρα της πολιτείας και των θεσμών που την απαρτίζουν, καθώς και τις σχέσεις των εξουσιών μεταξύ τους- με κανονιστικό αίτημα την αξία της ελευθερίας και την περιφρούρηση των δικαιωμάτων του ατόμου. Εισάγει πρώτος την ιδέα της εξουσίας ως καταπιστεύματος, τη διάκριση των εξουσιών και την ιδέα της επανάστασης στις περιπτώσεις που οι φορείς της εξουσίας παραβιάζουν το καταπίστευμα και καταπατούν τη διάκριση των εξουσιών. Η ελληνική έκδοση συνοδεύεται από εκτενή εισαγωγική μελέτη και σχόλια, καθώς και από βιβλιογραφικές αναφορές που θα βοηθήσουν τον αναγνώστη να εμβαθύνει στη μελέτη τόσο του έργου αυτού όσο και της φιλελεύθερης πολιτικής παράδοσης γενικότερα.

Με τις Διαλέξεις για την ιστορία της πολιτικής σκέψης οι εκδόσεις Τόπος παρουσιάζουν στο ελληνικό κοινό τον Μάικλ Όουξοτ (1901-1990), καθηγητή πολιτικής επιστήμης στο London School of Economics and Political Science. Ο Όουξοτ είναι πολύ γνωστός στον αγγλόφωνο κόσμο και το έργο του προξενεί μεγάλο ενδιαφέρον. Απόδειξη του ενδιαφέροντος για τη σκέψη του είναι η έκδοση της πεντάτομης σειράς των Επίλεκτων Έργων του στα αγγλικά. Ο δεύτερος τόμος αυτής της σειράς περιλαμβάνει και τις ανά χείρας Διαλέξεις για την ιστορία της πολιτικής σκέψης, που δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά το 2006.

Γιατί, όμως, θα διάβαζε κάποιος σήμερα τις Διαλέξεις για την ιστορία της πολιτικής σκέψης του Μάικλ Όουξοτ; Τι έχουν να προσφέρουν μισό αιώνα μετά τη συγγραφή τους;  Παρά την ηλικία τους και παρά τις ιδιαιτερότητές τους (ή μάλλον χάρη σε αυτές), οι Διαλέξεις του Όουξοτ δεν μοιάζουν με παρόμοιες συνθέσεις, εισαγωγές ή εγχειρίδια. Η μοναδικότητα οφείλεται σε πολλές επιμέρους αρετές, αλλά κυρίως στον απλό, κατανοητό και πειστικό τρόπο με τον οποίο ο Όουξοτ αντιλαμβάνεται τόσο την πολιτική σκέψη όσο και την ιστορία της.  Απαλλαγμένες από δυσνόητα θεωρητικά σχήματα και περίπλοκες ορολογίες, οι Διαλέξεις του Όουξοτ καθιστούν κατανοητές τις πολιτικές αντιλήψεις άλλων εποχών, ενόσω περιγράφουν τις ιστορικές συνθήκες που τις διαμόρφωσαν. Εξετάζουν τις διερωτήσεις για τη νομιμοποίηση της εξουσίας που απασχόλησαν την πολιτική σκέψη (α) των αρχαίων Ελλήνων, (β) των Ρωμαίων, (γ) των Ευρωπαίων των Μεσαιωνικών Χρόνων, και (δ) των Ευρωπαίων των Νεότερων Χρόνων. Οι Διαλέξεις, διατυπωμένες σε στρωτή και διαυγή γλώσσα, αποτελούν ένα ελκυστικό και στοχαστικό κείμενο, με γλαφυρές νοητικές αναλογίες, αναπάντεχες ανατροπές παραδεδεγμένων αντιλήψεων και διεισδυτικές ιστορικές ερμηνείες.

Δύο καλλιτέχνες από διαφορετικές χώρες και διαφορετικές γενιές, ο Άγγλος σκηνοθέτης Κεν Λόουτς και ο Γάλλος συγγραφέας Εντουάρ Λουί, συζητούν για τον κινηματογράφο, τη λογοτεχνία και την πολιτική. Πώς μπορεί η τέχνη να προσεγγίσει το ζήτημα της ταξικής βίας και ποιος είναι ο ρόλος της αριστεράς όταν οι πιο ευάλωτοι στρέφονται προς την άκρα δεξιά; Ο Κεν Λόουτς και ο Εντουάρ Λουί, παρά τις διακριτές και ενίοτε αντιθετικές πορείες και εμπειρίες τους, προσφέρουν μια εξαιρετικά γόνιμη συνομιλία που υπερβαίνει την απλή σύγκρουση ανάμεσα στον εργατισμό και την πολιτική ταυτοτήτων, προς την κατεύθυνση μιας αισθητικής του πολιτικού αγώνα. Την έκδοση συνοδεύει επίμετρο του Θανάση Καμπαγιάννη.

Τι είναι ο Αναρχισμός; Μια πολιτική ιδεολογία, ένα σύνολο ιδεών που περιγράφουν και εξηγούν τα κοινωνικά φαινόμενα, προτείνοντας λύσεις για την βελτίωση ή και απαλλαγή από τα κοινωνικά προβλήματα. Αλλά αυτή η απάντηση είναι κάπως γενική. Όλες οι ιδεολογίες το ίδιο κάνουν. Στην περίπτωση του αναρχισμού το ουσιώδες είναι το δικαίωμα και η υποχρέωσή μας να σκεφτούμε εμείς οι ίδιοι τα κοινωνικά προβλήματα, να σκεφτούμε κριτικά, να απορρίψουμε ό,τι μας αναιρεί ως προσωπικότητες απέναντι σε προσωπικότητες και να προτείνουμε τις δικές μας λύσεις. Ο αναρχισμός δεν είναι ούτε επιστημονική θεωρία για να έχει σταθερό σύστημα σκέψης, πλαίσιο προτάσεων και πρωτόκολλο δράσης ούτε θρησκευτική αίρεση, για να αναπαράγει τελετουργικά την επιβολή δογμάτων. Ο αναρχισμός είναι κατά βάση αξιολογική και ηθική στάση απέναντι στο γεγονός της ύπαρξής μας. Συνεπώς, αν κάτι τον ξεχωρίζει είναι οι θεμελιώδεις αρχές, με τις οποίες αξιολογεί τον κόσμο και οι οποίες τον οδηγούν στις ενέργειές του. Τι σκέφτεται, τι προτείνει και πώς δρα κάθε αναρχικός μόνος ή σε συνεργασία με τους συντρόφους του, είναι ζήτημα εξατομίκευσης των θεμελιωδών αρχών του αναρχισμού -στο πλαίσιο των συγκεκριμένων κοινωνικών συνθηκών- και δοκιμασίας των εξατομικευμένων αυτών αρχών στη συνεργασία ή τη σύγκρουση με τους άλλους.

"Το θρησκευτικό στοιχείο δεν αποτελεί εμπόδιο στην ένταξη των εβραίων στο αναρχικό κίνημα, στην ενεργό συμμετοχή τους στη ζωή του και χωρίς να πρέπει εξαιτίας αυτού να απαρνείται τις θρησκευτικές του ρίζες. Στο ιστορικό επίπεδο, ο αναρχισμός μοιάζει να δείχνει απέναντι στο "θρησκευτικό ζήτημα" και στο "εβραϊκό ζήτημα" πιο συγκεκριμένα, μια αξιοσημείωτη ποικιλία στάσεων και πρακτικών". (Enrico Ferri)

"Αυτό που προσέδιδε στους εβραίους αναρχικούς μια κάποια φήμη, ήταν η τοξικότητα της αντι-θρησκευτικής τους προπαγάνδας. Όποιος δεν είναι εξοικειωμένος με την εβραϊκή παράδοση, δεν καταφέρνει να συλλάβει το νόημα της παρωδίας τόσο του τελετουργικού όσο και των ιερών κειμένων. Αυτό μας θυμίζει ότι το κοινό των αναρχικών αποτελείτο σε μεγάλο βαθμό από πρώην μαθητές των ταλμουδικών σχολείων, πλήρως ενταγμένων στο ρεύμα των εβραϊκών παραδόσεων. Άλλωστε, ακόμη και με μια αρνητική και συνειδητή μορφή, εκείνη η παράδοση χρωματίζει όλες τις πλευρές του εβραϊκού αναρχικού κινήματος. Στον χασσιδισμό κάθε άνθρωπος γίνεται ο λυτρωτής ενός κόσμου που είναι ο δικός του, κι αυτή είναι μία από τις πλευρές της μεγάλης χασσιδικής επανάστασης. Ο άνθρωπος βγαίνει από τη συλλογική ανωνυμία και γίνεται ένα υποκείμενο με την πλέον ισχυρή έννοια αυτής της λέξης". (Furio Biagini)

"Σε ένα δοκίμιο του 1974, ο Σόλεμ ανιχνεύει την ακριβή διάκριση ανάμεσα σε δύο μορφές μηδενιστικής εξέγερσης: εκείνης που εγγράφεται στον "ησυχαστικό μηδενισμό" και εκείνης που εγγράφεται, αντιθέτως, στον "μηδενισμό της πράξης". Ενώ η ιδέα του μηδενισμού χαρακτηριζόταν ουσιαστικά από μια αποστασιοποίηση από τα προβλήματα του κόσμου προκειμένου να αναζητήσει καταφύγιο σε ένα είδος "μεταφυσικού αναρχισμού", τώρα ο όρος μηδενισμός υιοθετείται προκειμένου να περιγράφει ένα κίνημα ριζοσπαστικά ενεργό, ζωντανό μέσα στην ιστορία και έτοιμο να ανατρέψει την υπάρχουσα κατάσταση των πραγμάτων". 

Στο βιβλίο παρατίθεται μέρος των εμπειριών που αποκόμισε σε όλην αυτήν την πορεία, μαζί με τις αμερόληπτες και τεκμηριωμένες αναλύσεις του επί ζητημάτων διεθνούς και εξωτερικής πολιτικής -και όχι μόνο. Γιατί όπως επισημαίνει και ο δημοσιογράφος Δημήτρης Κωνσταντακόπουλος: «Μπορεί κανείς να συμφωνεί ή να διαφωνεί με τις απόψεις του Χρήστου Καπούτση, αλλά αυτό δεν έχει την παραμικρή σημασία.
Αυτό που έχει σημασία είναι ότι, ο Καπούτσης έχει απόψεις, δεν είναι ένα υγυγρό που παίρνει το σχήμα του δοχείου που το βάζουν...».

Ο μετασχηματισμός των ανθρώπινων ομάδων σε έθνη, δηλαδή σε λαούς ενός κράτους, δεν άνοιξε το δρόμο σε καμία νέα προοπτική για την Ευρώπη. Απεναντίας, έχει συγκροτήσει έναν ισχυρό προμαχώνα για τη διεθνή αντίδραση και αποτελεί σήμερα ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια για την κοινωνική απελευθέρωση. Μέσω αυτής της διαδικασίας, η ευρωπαϊκή κοινωνία διαιρέθηκε σε ανταγωνιστικές ομάδες που αλληλοαντιμετωπίζονται με υποψία και συχνά με μίσος. Και σε κάθε χώρα, ο εθνικισμός παραφυλάει με άγρυπντο μάτι για να διατηρεί σταθερή αυτήν τη φρικτή κατάσταση. Οπουδήποτε παρατηρείται μία αμοιβαία προσέγγιση των λαών, οι υποστηρικτές του εθνικισμού πάντοτε ρίχνουν καινούργια καύσιμα στις φλόγες του εθνικού ανταγωνισμού. Διότι το εθνικό κράτος διατηρείται ζωντανό λόγω αυτών των εθνικών ανταγωνισμών και θα εξαφανιζόταν τη στιγμή που δε θα ήταν πλέον ικανό να συντηρεί τον τεχνητό διαχωρισμό των λαών.

Ο μετασχηματισμός των ανθρώπινων ομάδων σε έθνη, δηλαδή σε λαούς ενός κράτους, δεν άνοιξε το δρόμο σε καμία νέα προοπτική για την Ευρώπη. Απεναντίας, έχει συγκροτήσει έναν ισχυρό προμαχώνα για τη διεθνή αντίδραση και αποτελεί σήμερα ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια για την κοινωνική απελευθέρωση. Μέσω αυτής της διαδικασίας, η ευρωπαϊκή κοινωνία διαιρέθηκε σε ανταγωνιστικές ομάδες που αλληλοαντιμετωπίζονται με υποψία και συχνά με μίσος. Και σε κάθε χώρα, ο εθνικισμός παραφυλάει με άγρυπντο μάτι για να διατηρεί σταθερή αυτήν τη φρικτή κατάσταση. Οπουδήποτε παρατηρείται μία αμοιβαία προσέγγιση των λαών, οι υποστηρικτές του εθνικισμού πάντοτε ρίχνουν καινούργια καύσιμα στις φλόγες του εθνικού ανταγωνισμού. Διότι το εθνικό κράτος διατηρείται ζωντανό λόγω αυτών των εθνικών ανταγωνισμών και θα εξαφανιζόταν τη στιγμή που δε θα ήταν πλέον ικανό να συντηρεί τον τεχνητό διαχωρισμό των λαών.

Η έννοια του έθνους και της εθνικότητας έχει υποστεί πολλές αλλαγές μέσα στο χρόνο και διατηρεί ακόμα μέχρι σήμερα τη διπλή σημασία της, όπως ακριβώς και η έννοια της ράτσας. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, ονομάζονταν έθνη οι σύλλογοι των συμπατριωτών που ήταν φοιτητές στα πανεπιστήμια. Έτσι, το περίφημο Πανεπιστήμιο της Πράγας περιελάμβανε ''τέσσερα έθνη'': Βαυαροί, Βοημοί, Πολωνοί και Σάξονες. Συχνά επίσης μιλούσαν για το έθνος των γιατρών, των σιδηρουργών, των δικηγόρων και ούτω καθεξής. Ακόμα και ο Λούθηρος έκανε μια σαφή διάκριση μεταξύ λαού και έθνους στο φυλλάδιό του "Προς τη Γερμανική Αριστοκρατία και το Γερμανικό Έθνος", ορίζοντας ως έθνος τους αποκλειστικούς κατόχους της πολιτικής εξουσίας - πρίγκηπες, ιππότες και επισκόπους - σε αντιδιαστολή προς τον απλό λαό. Αυτή η διάκριση επικράτησε για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα, μέχρις ότου βαθμιαία άρχισε να εξαφανίζεται από τη γλώσσα.