Λογοτεχνία - Γραφή

"Προλαμβάνοντας την εμφάνιση του μινιμαλισμού στη μουσική, αλλά και την πραξικοπηματική ανάρρηση της λογοτεχνικής θεωρίας στο θρόνο του αυτόνομου λόγου, οι συγγραφείς του OuLiPo τίμησαν μέχρις αποθεώσεως την αφοριστική άποψη του Μπόρχες κατά την οποία όλα έχουν ειπωθεί, κι εμείς δεν κάνουμε τίποτ' άλλο απ' το να τα επαναλαμβάνουμε, με παραλλαγές. Αυτή ακριβώς η μαγική λέξη ("παραλλαγές") δίνει το στίγμα της ουλιπιανής θεώρησης της λογοτεχνίας ως "μετα-λόγου", εξηγεί ως έναν μεγάλο βαθμό τη θαυμαστή εντέλεια του μπορχεσιανού σύμπαντος και μας επιτρέπει να φτάσουμε στα όρια της παραδοξολογίας, συμπεραίνοντας ότι κάθε ανάγνωση ενός λογοτεχνικού έργου (ακόμα και η επανανάγνωσή του απ' τον ίδιο τον συγγραφέα του) δεν είναι παρά μια παραλλαγή του." Λόγος που εκφωνήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 2021, μετά την αναγόρευση του Αχιλλέα Κυριακίδη σε Επίτιμο Διδάκτορα του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Η παρούσα μελέτη εστιάζει στη συλλογή διηγημάτων Ο μπιντές και άλλες ιστορίες, καθώς σε αυτήν εντοπίζεται η ρηξικέλευθη συνεισφορά του Χάκκα στην ανανέωση της νεοελληνικής πεζογραφίας. Η προτεινόμενη ανάλυση αναδεικνύει την πρωτοτυπία της γραφής του Χάκκα, η οποία συνδυάζει τον ρεαλισμό με την κριτική της γλώσσας, και εξετάζει τις νεωτερικές καταβολές της σε κινήματα όπως ο ντανταϊσμός, ο υπερρεαλισμός και οι πρόδρομοί τους, καθώς και σε τάσεις που διαμορφώθηκαν στην παγκόσμια τέχνη και λογοτεχνία κατά τη δεκαετία του 1960. Η γραφή του Χάκκα επιχειρεί τη ριζοσπαστική αντιμετώπιση της απογοήτευσης και της μελαγχολίας, κινητοποιούμενη από τη γνώση της ασθένειας και της διαφαινόμενης εγγύτητας του θανάτου και ενστερνιζόμενη μια συστηματική επιθετικότητα προς κάθε μορφή κοινωνικού ελέγχου και οργάνωσης, απ’ όπου κι αν αυτή προέρχεται. Οι κατηγοριοποιήσεις του Εμφυλίου πολέμου αντιμετωπίζονται αιρετικά και διαβάζονται όπως μια καρκινική επιγραφή : και από τα δεξιά προς τα αριστερά και από τα αριστερά προς τα δεξιά. Έτσι ο αριστερός και ο δεξιός στο ίδιο λεωφορείο μετά από είκοσι χρόνια ξαναγράφουν το παρελθόν τους συμφωνώντας ότι «όσοι μπλεχτήκαμε τότε. . . βράζουμε στο ίδιο καζάνι ». Οι «ιστορίες » αναδεικνύουν το σεξουαλικό στοιχείο ως κυρίαρχο στη ζωή και αποδέχονται το σωματικό στοιχείο με τον πιο απόλυτο τρόπο, από το άγγιγμα μέχρι τα περιττώματα. Έχουν ανατρεπτικό χαρακτήρα, επειδή αφηγητής και χαρακτήρας είναι « εκτός » συστήματος, και μελαγχολικό τόνο, επειδή συνειδητοποιούν ότι πρόκειται για μια χρονικά περιορισμένη ανατροπή – για όσο χρόνο κρατά η ανάγνωση.

(. . .) Ο Ελύτης επιτυγχάνει στο «Άξιον Εστί» μία σύνθεση, με όλο το πολυσήμαντο περιεχόμενο του όρου. Δεν προσφέρει απλώς έναν ασπόνδυλο οργανισμό, με συνδετικό στοιχείο μία ατμόσφαιρα ή μία αισθητική αντίληψη, ή μία ψυχική εμπειρία ή, έστω, ένα προσωπικό ύφος, ποιητικές δηλ. εντυπώσεις κάτω από έναν ενοποιό τίτλο. Το «Άξιον Εστί» έχει την κράση μιας λειτουργίας, που τα επί μέρους της τμήματα είναι δυνατό να διακριθούν, δεν είναι όμως δυνατό να αξιολογηθούν χωρίς τον γνώμονα του συνόλου. Το «Άξιον Εστί» αποφάσκει τον κριτικό κατακερματισμό, όσο το διαιρετόν της δομής του ωθεί προς τούτο. Και ακριβώς το στοιχείο αυτό είναι αποδεικτικό μιας επιτυχούς κράσεως και μιας εμπνεύσεως αδιασάλευτης, που συνέχει όλο το ποίημα.

Οδοιπορικό στη βόρεια Ιταλία;Αναζήτηση συμπτώσεων, ή εκ των υστέρων κατασκευή τους;Τακτοποίηση αναμνήσεων, ή αμφισβήτηση επιλογών;Εξιδανίκευση του παρελθόντος, ή νοσταλγία του μέλλοντος;Όλα αυτά έτσι, παρορμητικά, άτακτα, ανοργάνωτα.Με αφορμή τον συγγραφέα G.W. Sebald, που έχασε το διαβατήριό του, τον Αύγουστο του 1987, στο Λιμόνε της λίμνης Γκάρντα και τη ζωή του, το Δεκέμβριο του 2001, στη στροφή ενός δρόμου στην ανατολική Αγγλία.Με αφορμή μόνο, αυτό το κείμενο.

Η Αινειάδα δεν είναι ένα έργο για καιρούς ειρήνης. Οι στίχοι της δεν µοιάζουν «επίκαιροι» όταν όλα πηγαίνουν καλά. Το άσµα του Αινεία προορίζεται για τη στιγµή που βιώνουµε την επείγουσα ανάγκη να προσανατολιστούµε σε ένα µετά που µας σαστίζει επειδή ακριβώς είναι ολότελα διαφορετικό από το πριν, όπου ζούσαµε πάντα. Ο Αινείας αφήνει πίσω τα ερείπια της πατρίδας του και περιπλανιέται στον κόσµο κουβαλώντας στις πλάτες του γέρους και µικρά παιδιά. Γυρεύει να βρει έναν καινούριο τόπο, όπου θα δοκιµάσει να κάνει ένα νέο ξεκίνηµα. Είναι ο νικηµένος άνθρωπος, αυτός που δεν έχει πια τίποτα πέρα από τα πιο πολύτιµα όπλα, τη δύναµη ν’ αντιστέκεται και τη δύναµη να ελπίζει. Είναι ο σύγχρονος άνθρωπος. Για να το πούµε µε όρους µετεωρολογίας: η Αινειάδα είναι το ανάγνωσµα που συνιστάται θερµά όταν βρισκόµαστε στη µέση µιας καταιγίδας, και µάλιστα χωρίς οµπρέλα. Εξάλλου, από την πρώτη στιγµή έτσι ήταν. Ο Βιργίλιος έγραφε για τον κάµατο του Αινεία και στο µεταξύ προσπαθούσε να παραµείνει σταθερός όπως µπορούσε µέσα σ’ ένα ιστορικό κλίµα όπου η Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία σήκωνε υπεροπτικά το κεφάλι µέσα από τα ερείπια της Δηµοκρατίας. Η Αινειάδα αρχίζει στα ερείπια της Τροίας – και άλλο δεν κάνει από το να γκρεµίζει αυτό που πιστεύουµε ότι θέλουµε και ότι νιώθουµε, ενώ είµαστε καθισµένοι πάνω στα δικά µας ερείπια. Τον φόβο πάνω απ’ όλα.

Ευρύτατα γνωστός στο παγκόσμιο κοινό από τα μεγάλα του έργα ο Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι έχει και μία άλλη, λιγότερο γνωστή, πλευρά, εκείνη του επιφυλλιδογράφου και του σχολιαστή της σύγχρονης με αυτόν περιρρέουσας πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής και πολιτισμικής πραγματικότητας. Η πλευρά αυτή του δημιουργικού του έργου φωτίζεται μέσα από τα άρθρα, τα σχόλια, τις επιφυλλίδες και τα δοκίμια που κατά καιρούς δημοσίευσε, τόσο στον ημερήσιο όσο και στον περιοδικό Τύπο της Ρωσίας κατά την διάρκεια της πολυετούς του παρουσίας στα γράμματα και τις τέχνες της μεγάλης αυτής χώρας του Βορρά. Από το πλήθος των χιλιάδων σελίδων που δημοσιεύτηκαν με την υπογραφή του σε εφημερίδες και περιοδικά της εποχής του, ξεχωριστή θέση κατέχουν τα κείμενα που περιλήφθηκαν στο γνωστό, εδώ και χρόνια, στους αναγνώστες και άλλων χωρών πλην της Ρωσίας «Ημερολόγιο του Συγγραφέα». Πρόκειται για κείμενα που, αρχικά, δημοσιεύτηκαν ως ξεχωριστά κεφάλαια στο περιοδικό «Πολίτης», κάτι σαν «παράρτημα», αν θα θέλαμε να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία της εποχής μας, ή κάτι σαν «περιοδικό μέσα στο περιοδικό», σύμφωνα με την ορολογία της εποχής του συγγραφέα. […] (από τον πρόλογο του Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη)

Υπερρεαλιστική καταγραφή, ποιήματα σε πεζό λόγο, παρωδία, Το καμπαρέ των λέξεων βάζει στη σκηνή τη γλώσσα: τις λέξεις της καθημερινότητας (ακόμη και τις βωμολοχίες), αλλά και τις λιγότερο συχνές λέξεις - όμως, προσοχή, δεν θα βρούμε λέξεις επινοημένες, αυτό δεν χρησιμεύει σε τίποτα, η γλώσσα είναι ήδη τόσο πλούσια. Από τη λέξη ναι έως τη λέξη ποίηση περνώντας από τη λέξη απέναντι, ο αναγνώστης εξερευνά τα σπλάχνα των λέξεων, ανακαλύπτοντας μια ζωή πίσω από καθεμία. Σ' αυτό το καμπαρέ, οι λέξεις φανερώνονται, μιλάνε για τον εαυτό τους και, έτσι, λένε πολλά γι' αυτό που είμαστε, εμείς που δεν μπορούμε να στερηθούμε τη γλώσσα, τις λέξεις για να ζούμε και να υπάρχουμε.

Η μετάφραση του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου από τον Αλέξανδρο Πάλλη (1901) και τα συνεπόμενα Ευαγγελικά δεν συντάραξαν απλά την κοινωνία της εποχής αλλά οδήγησαν σε «ομαδική παράκρουση», σύμφωνα με την εύστοχη διατύπωση του Μ. Τριανταφυλλίδη. Εκατόν είκοσι χρόνια αργότερα το μόνο που φαίνεται να έχει απομείνει είναι ο απόηχος και ορισμένα τυποποιημένα ευτράπελα, τα οποία ελάχιστη σχέση έχουν με το κείμενο του Πάλλη. Η μετάφρασή του συνεχίζει να αποτελεί ένα άθροισμα στερεότυπων αντιλήψεων και προσλήψεων οι οποίες επικεντρώνονται στα κίνητρα, τα γεγονότα και τις αντιδράσεις, αλλά αρνούνται πεισματικά να εστιάσουν στο κείμενο καθαυτό, που μοιάζει να έχει αποκτήσει μια αρνητικά εμβληματική σημασία ή να υφίσταται ένα είδος damnatio memoriae. Η παρούσα μελέτη επιδιώκει να αναζητήσει και να αξιολογήσει τα βασικά χαρακτηριστικά της μετάφρασης του Πάλλη, αναζήτηση, ωστόσο, που συνδέεται με τρεις επιμέρους διαδικασίες: 1) την ένταξή της στο ευρύτερο μεθοδολογικό πλαίσιο των μεταφράσεων της Αγίας Γραφής, πλαίσιο το οποίο από τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα μέχρι τις σύγχρονες λειτουργικές θεωρίες γνώρισε επαναστατικές ανατροπές· 2) την ένταξή της στο ιστορικό, κοινωνικοπολιτικό και κοινωνιογλωσσολογικό πλαίσιο των αντίστοιχων νεοελληνικών μεταφράσεων, από εκείνη του Μ. Καλλιουπολίτη (1638) μέχρι τη μετάφραση της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας (1985/1989)· 3) τη σύγκριση επιμέρους μεταφραστικών τεχνικών / στρατηγικών / επιλογών του Πάλλη με άλλες, ελληνικές και ξενόγλωσσες, μεταφράσεις τού Κατά Ματθαίον. Φαίνεται ότι η μετάφραση του Πάλλη όχι μόνο δεν ήταν «χυδαία» και «βέβηλη», αλλά μάλλον πρωτοποριακή για την εποχή της, εφαρμόζοντας με προδρομικό τρόπο στρατηγικές οι οποίες προς τα τέλη του ίδιου αιώνα θα θεωρηθούν αυτονόητες ακόμα και για τις εγκεκριμένες μεταφράσεις από την Εκκλησία της Ελλάδος.

- Ένα επεισόδιο από τη ζωή του Μαρέν Μαραί - Ένας νεαρός Μακεδόνας (Ο Αριστοτέλης) αποβιβάζεται στο λιμάνι του Πειραιά - Το τελευταίο μάθημα μουσικής του Τσενγκ Λιεν Το "Μάθημα μουσικής" του Πασκάλ Κινιάρ κινείται ανάμεσα στο μυθιστόρημα και το δοκίμιο, αναζητώντας την χαμένη ηχητική πατρίδα μας. Γιατί υπάρχουν τόσο λίγες γυναίκες που γράφουν μουσική; αναρωτιέται ο Κινιάρ. Ίσως επειδή τα αγόρια στην εφηβεία αναγκάζονται να αλλάξουν δέρμα σαν το φίδι, να χάσουν τη φωνή τους, μαζί και την παιδικότητά τους. Το "σπάσιμο" της φωνής, η απώλεια των σοπράνο τόνων του παιδιού, δημιουργούν ένα κενό και μια ανάγκη επιστροφής όχι μόνο στον οικείο ήχο αλλά και στα συναισθήματα που κρύβονται μέσα του. Κι αναπαράγουν - ή έστω προσπαθούν - τον ήχο αυτό, που εμπεριέχει το παιδί και τη μητέρα, αντικαθιστώντας τη φωνή τους με όργανα μουσικά. Και μετατρέπονται σε ανθρώπινα πλάσματα με δύο φωνές. Το μάθημα μουσικής είναι ένα βιβλίο που αναμειγνύει συνέχεια τη γνώση και την απόλαυση.

Είναι πολύ βαθύ να είναι κανείς συγγραφέας. Είναι το βαθύτερο πράγµα που γνωρίζω. Aυτός είναι ο τρόπος µου να υπάρχω στον κόσµο για όλη µου τη ζωή. Η Νάταλι Γκόλντμπεργκ υποστηρίζει πως η συγγραφή είναι ένα μονοπάτι για να γνωρίσουµε σε βάθος τον εαυτό µας και να κατανοήσουμε την αξία της ζωής μας. Όλοι επιθυμούμε να αφηγηθούμε τις ιστορίες μας, να συνειδητοποιήσουμε τι σκεφτόμαστε και πώς αισθανόμαστε. Η Νάταλι Γκόλντμπεργκ μας δείχνει τον τρόπο να βρούμε τη συγγραφική μας φωνή, να παραμείνουμε ειλικρινείς, να αντέχουμε τις δυσκολίες, να εμβαθύνουμε πέρα από τη λογική σκέψη, να χειριζόμαστε την αναβλητικότητά μας, να πιστεύουμε στην αξία του εαυτού μας και των λέξεών μας, να αφυπνιστούμε σε ό,τι υπάρχει μέσα μας και γύρω μας ως συγγραφικό υλικό, να μάθουμε πώς να εκφράζουμε το πώς βλέπουμε, σκεφτόμαστε και αισθανόμαστε, να διαβάζουμε ως συγγραφείς, να απελευθερωθούμε από τον φόβο της απόρριψης και της αποτυχίας και να χαιρόμαστε την έκφρασή μας. Με διορατικότητα και χιούμορ εμπνέει τους συγγραφείς, και κυρίως τους επίδοξους συγγραφείς, να καταδυθούν στη διαδικασία της γραφής. Με δομημένο τρόπο προσφέρει προτάσεις, ασκήσεις, ενθάρρυνση και συμβουλές για όλες τις πτυχές της τέχνης του συγγραφέα, που θα μας εμπνεύσουν να γράφουμε για πάντα.