Λογοτεχνία - Γραφή

Στο βιβλίο αυτό έχει συγκεντρωθεί το απόσταγμα της σκέψης και της σοφίας 66 από τους σημαντικότερους συγγραφείς όλων των εποχών, από τον 19ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας. Από τον Χόρχε Λούις Μπόρχες και την Αγκάθα Κρίστι, μέχρι τη Σαρλότ Μπροντέ και τον Χαρούκι Μουρακάμι, μερικοί από τους κορυφαίους τεχνίτες του γραπτού λόγου μάς ξεναγούν στο πνεύμα και στην ψυχή τους και μοιράζονται μαζί μας τις πηγές έμπνευσής τους. Τα Μυστικά της Συγγραφής θα τα λατρέψουν οι άνθρωποι της γραφής και της δημιουργικότητας. Ίσως να φανεί εξίσου, αν όχι περισσότερο, απολαυστικό και για κάθε αναγνώστη, που θα αντλήσει λίγη από τη σοφία των Μεγάλων. Οι 66 συγγραφείς που συνυπάρχουν σε αυτή την έκδοση έχουν διαβαστεί και αγαπηθεί από εκατομμύρια αναγνώστες. Με έναν τρόπο, όλοι μαζί δημιουργούν έναν μοναδικό αστερισμό, που παίρνει το σχήμα που του δίνεις εσύ. Κι ακόμη κι αν δεν σε βοηθήσει να βρεις τον δρόμο σου, θα σου δώσει όλο το κουράγιο που χρειάζεται για να μην τον χάσεις. Τα μυστικά τους μοιράζονται οι παρακάτω: Ισαάκ Ασίμοφ, Μάργκαρετ Άτγουντ, Κερτ Βόνεγκατ, Γουίλιαμ Χ. Γκας, Νιλ Γκέιμαν, Ούρσουλα Λε Γκεν, Λουίζ Γκλικ, Γκράχαμ Γκρην, Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας, Βιρτζίνια Γουλφ, Άλις Γουόκερ, Ουμπέρτο Έκο, Τζορτζ Έλιοτ, Καζούο Ισιγκούρο, Ίταλο Καλβίνο, Τρούμαν Καπότε, Ρέιμοντ Κάρβερ, Ανν Κάρσον, Τζακ Κέρουακ, Στίβεν Κινγκ, Κολέτ, Άγκαθα Κρίστι, Ντόρις Λέσινγκ, Χάρπερ Λι, Μάριο Βάργκας Λιόσα, Ίαν Μακγιούαν, Κόρμακ ΜακΚάρθι, Ντέιβιντ Μάμετ, Χίλαρι Μαντέλ, Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, Χένρι Μίλερ, Άλις Μονρό, Τόνι Μόρισον, Χαρούκι Μουρακάμι, Τζ. Γκ. Μπάλαρντ, Οκτάβια Ε. Μπάτλερ, Σάμιουελ Μπέκετ, Σολ Μπέλοου, Λουσία Μπερλίν, Ρομπέρτο Μπολάνιο, Τζέιμς Μπόλντουιν, Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Τσαρλς Μπουκόφσκι, Ρέι Μπράντμπερι, Σαρλότ Μπροντέ, Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, Φλάνερι Ο’Κόνορ, Τζόις Κάρολ Όουτς, Τζορτζ Όργουελ, Μάγκι Ο’Φάρελ, Τσακ Πόλανικ, Αν Ράις, Φίλιπ Ροθ, Άλι Σμιθ, Τζον Στάινμπεκ, Μαρκ Τουέιν, Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ, Ουίλιαμ Φώκνερ, Τζόναθαν Φράνζεν, Πατρίσια Χάισμιθ, Άλντους Χάξλεϊ, Έρνεστ Χέμινγουεϊ, Φρανκ Χέρμπερτ

Ένα εκπληκτικό ταξίδι, μέσα από εικόνες, εξιστορήσεις και αποσπάσματα βιβλίων, στη ζωή του Ζοζέ Σαραμάγκου. Ο Ζοζέ Σαραμάγκου είναι αναντίρρητα ένας από τους μεγάλους δασκάλους της λογοτεχνίας. Ο μοναδικός συγγραφέας στην πορτογαλική γλώσσα που έχει τιμηθεί με Βραβείο Νόμπελ και έχει αφήσει θησαυρούς όπως τα μυθιστορήματα "Περί τυφλότητος", "Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον" και "Η χρονιά θανάτου του Ρικάρντο Ρέις. Το 2022 γιορτάζονται τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του ανθρώπου που ξεκίνησε ως μηχανουργός, έγινε δημόσιος υπάλληλος, εκδότης και, τέλος, συγγραφέας, ανυψώνοντας την τέχνη της γραφής σε καινούργια επίπεδα. Το πρωτότυπο αυτό βιογραφικό άλμπουμ, χωρισμένο σε τέσσερις ενότητες -χώροι/τόποι, αναγνώσεις/νοήματα, γραπτά/δημιουργίες και δεσμοί/πρόσωπα- αποτυπώνει τη ζωή του Ζοζέ Σαραμάγκου συνυφασμένη με περισσότερα από διακόσια ονόματα, ανάμεσά τους πόλεις, ιστορικά ορόσημα, φίλοι, χαρακτήρες βιβλίων, το Λανθαρότε, η Βραζιλία, η Μπλιμούντα, ο Θεός, ο Ιούδας, ο Φερνάντο Πεσσόα, ο Μαρξ, ο Ζόρζε Αμάντο, η Πιλάρ. Και όλα τούτα πλαισιωμένα με εικόνες από το Αρχείο Σαραμάγκου και αναφορές από εκδόσεις. Μέσα από μια άψογη ερευνητική εργασία, ο Αλεχάντρο Γκαρσία Σνέτσερ και ο Ρικάρντο Βιέλ παρουσιάζουν στον κόσμο έναν νέο Ζοζέ: τις πηγές της έμπνευσής του, τους μαθητές του, τα τοπία που συνέθεσαν τη διαδρομή του και το αμάλγαμα της σχέσης του με το ανθρώπινο ον. Όλα όσα, επομένως, οδήγησαν τον Ζοζέ να γίνει Σαραμάγκου.

Σ’ αυτό το σύντοµο βιβλίο η Έλενα Φερράντε µοιράζεται µαζί µας τις σκέψεις της για τη δική της «περιπέτεια της γραφής» αλλά και αυτή συγγραφέων που τη σηµάδεψαν. Πρόκειται για τρεις «διαλέξεις» και ένα δοκίµιο, όπου η συγγραφέας της «Τετραλογίας της Νάπολης» επιστρέφει στα πρώτα συγγραφικά της χρόνια, θυµάται ακόµη πιο πίσω τα µαθητικά της τετράδια, τη διαρκή πάλη που µέχρι και σήµερα τη χαρακτηρίζει: να προσπαθεί πάντα να µένει µέσα στο πλαίσιο ενώ πάντα λαχταράει να το σπάσει. Η Έλενα Φερράντε είναι εδώ εξοµολογητική, ενίοτε αυτοσαρκαστική, ενώ ανατρέχει ξανά και ξανά στη σκέψη και στο έργο άλλων δηµιουργών προκειµένου να βρει απαντήσεις, όπως στην Γκάσπαρα Στάµπα, στη Γερτρούδη Στάιν, στην Έµιλυ Ντίκινσον, στην Ίνγκεµποργκ Μπάχµαν, αλλά και στον Δάντη. Μέσα από τις δικές της αµφιβολίες και τα δικά της ερωτηµατικά, η Φερράντε εξερευνά, µαζί µας, ακόµη ευρύτερα πεδία της τέχνης της γραφής, αλλά και της τέχνης γενικά.

Αυτό το βιβλίο έγινε με αναμνήσεις και ονειροπολήματα: μιλά γι' αντικείμενα οικεία που το καθένα τους κουβαλά ίχνη της ζωής μου. Κανονικά, μόλις που τα παρατηρούμε· τα έχουμε συνηθίσει, δεν τα προσέχουμε. Κάποιες φορές, όμως, καθώς στη διάρκεια μιας στιγμής προσηλωνόμαστε φευγαλέα σε κάτι, συμβαίνει να ξαναβρίσκουμε λίγες αναμνήσεις που με τα χρόνια είχαν συνδεθεί μ' αυτό. Πρόκειται για μια πολύ απλή και ιδιαίτερα ξεχωριστή εμπειρία, θέλησα να επιχειρήσω μια περιγραφή της, χωρίς καθόλου να μεταποιήσω την αλήθεια που, μερικές φορές, είναι απλοϊκή και αφελής. Ας είναι: για μια φορά θέλησα να την πω όπως ήταν, χωρίς τίποτε να επινοήσω, χωρίς τίποτε να προσθέσω ή να διορθώσω, θα έπρεπε, αναμφίβολα, να δικαιολογηθώ γι' αυτή μου τη αδιακρισία, τέτοιες όμως εμπειρίες δεν έχουν νόημα παρά μόνο εάν αντανακλούν κάτι αυθεντικό και είναι σε θέση να συναντήσουν την ηχώ τους στους άλλους. Jacqueline de Romilly

"Ο Εμπειρίκος έμοιαζε και με τον οιονεί εξόριστο πατέρα μας, που η απουσία του ανέδιδε ένα κλίμα ανταρσίας το οποίο δεν παρέπεμπε όμως σε Εμφύλιο και βουνό, ούτε καν στο επίκαιρο, τότε, στην Ευρώπη "αντάρτικο των πόλεων" ή τους μητροπολιτικούς ινδιάνους και τα συναφή, αλλά σε ένα μυστικό ξέσπασμα, μια έσω Ανταρσία κατά πάντων και πασών. -Έμοιαζε φορέας μιας φιλοσοφίας άμεσης, εύληπτης για τα μειράκια που υπερυψώνονταν εντός μας, μακριά αλλά και κοντά ταυτόχρονα στα παγανιστικά και συνάμα αριστερόστροφα ενδιαφέροντά μας". Στο βιβλίο αυτό περιγράφεται "η ύστατη ενεργός συμμετοχή του Εμπειρίκου στην ελληνική πρωτοπορία, που οφείλεται εξ’ ολοκλήρου στον θαυμασμό που ο νεαρός τότε Δημήτρης Καλοκύρης, με την ευρύτητα των ιδεών και τα ανοίγματά του στα νεότερα ρεύματα, ενέπνευσε στον εβδομηντάχρονο ποιητή". (από τον πρόλογο του Λεωνίδα Α. Εμπειρίκου)

Από τα κείμενα που παρουσιάζουμε εδώ τα τρία πρώτα αναφέρονται, με διαφορετικές αφορμές το καθένα, σε μορφές και πράγματα του ευρωπαϊκού Μεσοπολέμου, ενώ το τέταρτο («Η παρακώλυση της λογοτεχνίας») ασχολείται με το ζήτημα της ελευθερίας του λόγου και τα όριά της μέσα στις διαδικασίες της σύγχρονης κοινωνίας, καθώς και με την ενδεχόμενη μοίρα των λογοτεχνικών ειδών μέσα σ' αυτά τα όρια και αυτούς τους εμποδισμούς. Τα δοκίμια του Όργουελ έχουν το χαρακτηριστικό ότι διέπονται από μιαν έντονη κριτική διάθεση η οποία όμως διόλου δεν παραμορφώνει το αντικείμενό της που το προσεγγίζει πάντα με άκρα ευαισθησία και προσληπτική ετοιμότητα. Έτσι π.χ. οι εκτιμήσεις του Όργουελ για το φαινόμενο Νταλί, για τον Έλιοτ, τον Μίλλερ, τον Λώρενς, τον Πάουντ, τον Τζόυς, μπορεί να έχουν όλη τη δριμύτητα μιας κριτικής εμφανώς «πολιτικής» καταγωγής αλλά καταφέρνουν, ακόμη και όταν έχουν ευκαιριακό ή παρεκβατικό χαρακτήρα, να συλλαμβάνουν, να συντηρούν και να υπερασπίζουν το καίριο και το τίμιο.

Ο βιβλιοϋπάλληλος είναι ημιμαθής· γνωρίζει τους τίτλους και τα εξώφυλλα των βιβλίων, και ίσως κάπως αόριστα αυτό που αποκαλεί το θέμα τους, ποτέ όμως το περιεχόμενό τους. Στη φιγούρα του η ημιμάθεια προβάλει αυτάρεσκη, αυτοαναφορική και ολοκληρωμένη· και αποτελεί ακριβώς, αυτή η ιδιότητά του, το επαγγελματικό προτέρημα που του εξασφαλίζει τα προς το ζην και μια θέση στον κόσμο. Όσο περισσότερα "γνωρίζει" τόσο πιο ημιμαθής γίνεται, εφόσον όλη αυτή η συσσωρευμένη "γνώση" δεν του χρησιμεύει για να αλλάξει τη ζωή του αλλά τον βυθίζει όλο και περισσότερο στην έξη του επαγγέλματός του, ενός κακοπληρωμένου white collar, ενός garcon του πνεύματος που δεν μπορεί ποτέ να γευτεί αυτά που προσφέρει.
Αυτή η αξεδιάλυτη αντίφαση, η contradictio in objecto της ύπαρξής του, προσδίδει στον βίο του μιαν αύρα δράματος, κάτι το τραγικό, αν και τώρα πια γνωρίζουμε ότι τα δράματα των αστών σπανίως ξεπερνούν το επίπεδο της ιλαροτραγωδίας. Αλιόσια Καραμαζώφ, Χανς Κάστροπ, Βιτάντζελο Μοσκάρντα, Fisher King, Χίου Σέλγουιν Μώμπερλυ, κι όλες οι γυναίκες μαντάμ Μποβαρύ· να ποια είναι η κουστωδία που τον συντροφεύει στην Αναζήτηση για το Χάσιμο του Χρόνου και μάλιστα σε τιμή ευκαιρίας. Δεν είναι μόνο οι βόμβες που Ερημώνουν τη Γη, και δεν είναι μόνο φαντάροι οι εξαπατημένοι υπηρέτες της κουλτούρας του ολέθρου. Υπάρχουν στρατιές ηλιθίων που, χωρίς τον εξαναγκασμό του στρατιώτη, απεκδύονται αυτοβούλως την προσωπικότητά τους προκειμένου να γευτούν τις χαρές της εθελοδουλείας και τα ψεύτικα πάθη της. Σ' αυτή τη στρατιά ο βιβλιοϋπάλληλος διεκδικεί επαξίως τη σαρδέλα του δεκανέα.

Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να συνοψιστούν το εύρος και το βάθος των ερωτημάτων που θέτει ο Michel Foucault στη διάλεξή του "Τι είναι ένας συγγραφέας;" (1969), από την περίληψη που έδωσε ο ίδιος, για να αναδείξει την αδιαφορία απέναντι στο υποκείμενο της γραφής ως αναγκαία προϋπόθεση για την εγγραφή της κριτικής ως ιστορικοποίηση των κοινωνικών σχέσεων: "1) Το όνομα του συγγραφέα: η αντιμετώπισή του εν είδει καθορισμένης περιγραφής είναι ανέφικτη· αδυνατούμε, επίσης, να το αντιμετωπίσουμε ως ένα σύνηθες κύριο όνομα. 2) Η σχέση οικειοποίησης: ο συγγραφέας δεν έχει ακριβώς ούτε την ιδιοκτησία των κειμένων του ούτε την ευθύνη γι` αυτά· δεν είναι ούτε παραγωγός τους ούτε επινοητής τους. Ποια η φύση της speech-act που επιτρέπει να πούμε ότι υπάρχει έργο; 3) Η σχέση απόδοσης: ο συγγραφέας είναι αναμφίβολα εκείνος στον οποίο μπορούμε να αποδώσουμε ό,τι ειπώθηκε και ό,τι γράφηκε. Αλλά η απόδοση -ακόμη και όταν πρόκειται για έναν γνωστό συγγραφέα- είναι αποτέλεσμα περίπλοκων κριτικών διεργασιών, σπάνια δικαιολογημένων. Η αβεβαιότητα του opus. 4) Η θέση του συγγραφέα: θέση του συγγραφέα μέσα στο βιβλίο (χρήση των "μετασχηματιστών", λειτουργίες των προλόγων, ομοιώματα του γραφέα, του απαγγέλοντος, του έμπιστου ακροατή, του συγγραφέα απομνημονευμάτων) [...]." (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Μια νεογλώσσα (όπως εκείνη που περιγράφει ο Τζωρτζ Όργουελ στο 1984) βρίσκεται στη βάση της κυρίαρχης οικονομικής και μιντιακής σκέψης. Μια γλώσσα που διαστρεβλώνει, αλλοιώνει και αντιστρέφει την έννοια των λέξεων, για να καθιερώσει μια εκ των προτέρων ειλημμένη άποψη ως την επίσημη, ως τη μόνη δυνατή, εξοβελίζοντας κάθε κριτική αντίρρηση και επιβάλλοντας μια γενικευμένη ομοιομορφία. Η έννοια «δομικές μεταρρυθμίσεις» κατέληξε να σημαίνει το τέλος του συστήματος κοινωνικής προστασίας, την έκρηξη των ανισοτήτων, την εγκατάλειψη της ιδέας της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Στην ανά χείρας μελέτη ανιχνεύεται δειγματοληπτικά η παρουσία της Θείας Κωμωδίας, το γενετικό υλικό της, στην ποίηση και την ποιητική σκέψη του ευρωπαϊκού λυρισμού, από τον Σέλλεϋ και τον Σολωμό ως τον Γέητς, τον Μαντελστάμ, τον Έλιοτ, τον Φροστ, τον Μοντάλε, τον Μπρόντσκι και τον Σεφέρη. «Η μετά θάνατον ζωή δεν είναι επινόηση του Δάντη. Εκείνος όμως της έδωσε τη διαυγέστερη -και την πιο ανθρώπινη- μορφή. Την εποίκισε με χαρακτήρες από τη δική του ζωή και την ποίκιλε με τις ζωές των άλλων: έναν ολόκληρο ανθρώπινο πληθυσμό· το βουερό μελίσσι της Θείας Κωμωδίας. Γι' αυτό και ο μόνος άξιος αντιφωνητής της είναι η σαιξπηρική ανθρωπογεωγραφία, τώρα, σε συνθήκες Weltliteratur, όπως και παλαιότερα». «Η ευλαβική αφομοίωση του Δάντη στις άλλες εθνικές γλώσσες αποτελεί σταθερό στοιχείο της υποδοχής του στην ιστορία της ευρωπαϊκής ποίησης. Το "Nel mezzo del cammin di nostra vita" η ακουστική μας μνήμη το έχει αφομοιώσει, σαν ξόρκι ή σαν μαγική επωδό, ισοδύναμο με το "Άνδρα μοι έννεπε, Μούσα". Όλοι πιστεύουμε ότι ακούμε τη Θεία Κωμωδία κι ας μη γνωρίζουμε ιταλικά· κι αυτό συμβαίνει γιατί η ποίησή της είναι κατεξοχήν ακουστή, απευθύνεται δηλαδή στο αυτί και οργανώνει την εικονοποιία της κατά τρόπο μοναδικό, ώστε να μην ξεχωρίζει (το λέμε συχνά, αλλά εδώ ισχύει απολύτως) ο ήχος από το νόημα, ο στίχος από τη σκέψη. Ο τρόπος αυτός ονομάζεται terza rima».