Λογοτεχνία - Γραφή

Η ανά χείρας μελέτη εστιάζει στις μεταβαλλόμενες δομές της σκέψης στη μυθοπλασία. Η έννοια της μίμησης και οι μετασχηματισμοί τους οποίους υπέστη από εποχή σε εποχή προκάλεσαν την ιδέα πως αυτές οι αλλαγές εδράζονταν στις σταθερές δομές της γλώσσας και της εμπειρίας. Έτσι μολονότι οι περιγραφές του αντικειμένου της μίμησης άλλαζαν, καθώς κάθε εποχή κατασκεύαζε το δικό της μοντέλο του κόσμου, η αφήγηση πάντοτε προϋπέθετε τη δομή ενός κόσμου. Οι σκέψεις αυτές με οδήγησαν στο να δοκιμάσω μια νέα μέθοδο στο πλαίσιο της ιστορικής προσέγγισης της μυθοπλασίας. Με βάση την υπόθεση πως τα μυθιστορήματα μοιράζονται μια κοινή δομή, συγκεκριμένα τη δομή ενός μοντέλου του φυσικού κόσμου και τη δομή ενός μοντέλου του νου που αλληλεπιδρά με το πρώτο, αποπειράθηκα να μελετήσω συγκεκριμένα μοντέλα που λειτουργούν σε μυθιστορήματα του 19ου αιώνα. Πρωταρχικού ενδιαφέροντος δεν ήταν τα μοντέλα αυτά καθαυτά αλλά οι εννοιολογικές και οι ιδεολογικές τους συνεπαγωγές."

Εναντίον της ψυχανάλυσης; Εναντίον της τέχνης; Εναντίον της ανθρωπότητας; Γιατί; Με ποιο δικαίωμα και από ποια γωνία; Ποιος μιλά; Σε ποιον απευθύνεται; Και η σιωπή; Ποιον ρόλο παίζει εν αρχή και εντέλει; Πώς πλέκονται η γραφή, η φύση, η μοναξιά, ο νεοελληνικός μας κανιβαλισμός, τα παραθέματα από την Αγία Γραφή, ο Φρόιντ, ο Ρίλκε, ο Κάφκα, ο Γιάλομ, ο Κολόμβος, ο Μαρξ και ο Τόμας Μπέρνχαρντ μέσα σ’ ένα χειμαρρώδη μονόλογο που τολμά να κοροϊδεύει τις μεγάλες «κατακτήσεις» του «πολιτισμού» μας; Το νόημα δεν υπάρχει, ισχυρίζεται η συγγραφέας. Δημιουργεί έναν ασθματικό δαιδαλώδη μονόλογο, του οποίου ο αφηγητής διακατέχεται από ένα αίσθημα κόπωσης και αγανάκτησης, καθώς βρίσκεται σ’ ένα οριακό σημείο είσπραξης συσσωρευμένων ερεθισμάτων, και σχολιάζει χωρίς την παραμικρή τρυφερότητα τον περιβάλλοντα, ελληνικό κυρίως, χώρο, τον συγγραφικό, τον ψυχαναλυτικό / ψυχολογικό και εντέλει τον ανθρώπινο, με την επίγνωση ότι οι γνώμες - αυτές προπάντων - δεν είναι, όπως λέει κι ο Φίλιπ Ροθ, παρά ζαριές.

ο Παρασκήνιο της μνήμης είναι μια περιπέτεια στη λογοτεχνία, στις ιδέες, στο έργο και στους τόπους όπου έζησαν οι μεγάλοι συγγραφείς και διανοητές? ένα γοητευτικό πανόραμα και ταυτοχρόνως μια πνευματική αυτοβιογραφία.

Ακολουθώντας τον μνημοτεχνικό κανόνα των θέσεων και των εικόνων, ο Αναστάσης Βιστωνίτης με καθαρά αφηγηματικά μέσα μεταφέρει από το παρασκήνιο στο προσκήνιο τη ζωή και το έργο των κορυφαίων συγγραφέων της δυστοπίας: Χάξλεϋ, Όργουελ, Καίσλερ, Ζαμυάτιν και Μπράντμπερυ? καταγράφει τις επισκέψεις του στους τόπους όπου έζησαν κι έγραψαν μεγάλοι συγγραφείς, όπως ο Λέων Τολστόι, ο Έντγκαρ Άλλαν Πόου, ο Φραντς Κάφκα, ο Βικτόρ Σερζ? μας δίνει το πορτρέτο κορυφαίων διανοητών που σημάδεψαν την εποχή μας: του Τζωρτζ Στάινερ, του Μισέλ Φουκώ, του Κάρολου Δαρβίνου, του Ζίγκμουντ Φρόυντ, του Καρλ Μαρξ, του Τζων Μέυναρντ Κέυνς κ.ά.? ανακαλεί την περιπέτεια συγγραφέων πρώτης γραμμής που υπήρξαν «μαύρα πρόβατα» της λογοτεχνίας: του Έζρα Πάουντ, του Λουί Φερντινάν Σελίν, του Μπα Τζιν και του Αλεξάντρ Φαντέγιεφ? παρουσιάζει την τοπογραφία της λογοτεχνίας και τα μεγάλα κινήματα που τη διαμόρφωσαν στον 20ό αιώνα? κι ακόμη, την προσωπική σχέση του συγγραφέα με τον εκδότη του.

Το ποιητικό έργο "The Prelude or Growth of a Poet's Mind" (Το Προανάκρουσμα ή η Ανάπτυξη της Διάνοιας ενός Ποιητή) - Το Πρελούδιο, όπως αναγράφεται ελληνκά στο βιβλίο μου - του William Wordsworth (1770-1850), του σημαντικότερου από τον κύκλο των Άγγλων ρομαντικών - σύμφωνα με τους επιφανέστερους μελετητές της αγγλικής ποίησης-, είναι ένα πολύστιχο (8.482 στίχοι), αυτοβιογραφικό σε μεγάλο βαθμό, ποίημα, χωρισμένο σε δεκατρία κεφάλαια ("βιβλία", όπως τα λέει) και θεωρείται κορυφαίο της ποιητικής δημιουργίας του.

Το Πρελούδιο είναι μια μεγάλη ποιητική αφήγηση και σύνθεση, στην οποία απεικονίζεται η ψυχο-πνευματική ανέλιξη του ποιητή από την παιδική ηλικία ως τα πρώτα νεανικά του χρόνια και από τα πρώτα σκιρτήματα μιας πρώιμης ευαισθησίας ως το σημείο εκείνο όπου ο ανδρωμένος πια ποιητής μπορεί να ενατενίσει φιλοσοφικά τον κόσμο και τον άνθρωπο.

Η έκδοση περιλαμβάνει την τελευταία συνέντευξη του Κώστα Αξελού, εκτεταμένο βιογραφικό, πλήρη βιβλιογραφία στα ελληνικά, φωτογραφίες και χειρόγραφο του μεγάλου στοχαστή. Στην εισαγωγή του βιβλίου, ο Γιώργος Δουατζής περιπλανιέται ανάμεσα στον απόηχο του "παιχνιδιού του κόσμου" και την "ποιητικότητα", έννοιες που αποτελούν καίριες συνισταμένες της σκέψης του Κώστα Αξελού.
Στο επίμετρο, καταγράφονται συνοπτικά οι φιλοσοφικές θέσεις του Κώστα Αξελού από τον καθηγητή Συγκριτικής Φιλοσοφίας της Θρησκείας Μάριο Μπέγζο.

Το βιβλίο παρουσιάζει μια πλούσια, μοναδική εικόνα των απόψεων, του έργου και της ζωής του μεγάλου Έλληνα φιλόσοφου. Περιέχει ολόκληρη την τελευταία συνέντευξη που έδωσε στον Γιώργο Δουατζή λίγους μήνες πριν φύγει οριστικά, στις 4 Φεβρουαρίου 2010, σε ηλικία ογδόντα έξι ετών. Ο Κ. Αξελός εκθέτει την οπτική του σε ζητήματα καίριας σημασίας, όπως η κοινωνία, ο άνθρωπος, ο έρωτας, ο θάνατος κ.ά. Μιλά ως και για θέματα που έχουν απασχολήσει την προσωπική του ζωή. Απογράφει ψήγματα της προσωπικότητάς του. Τα λόγια του οδηγούν σε νοητική εγρήγορση κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο.

«Για να εξετάσουµε την ιστορία του τάνγκο, θα αρχίσουµε από το σκηνικό, από την ατµόσφαιρα, ύστερα θα περάσουµε στα πρόσωπα του τάνγκο, κατόπιν στην εξέλιξή του, που µετράει πλέον πολύ περισσότερο από µισό αιώνα, κι ύστερα ίσως να διακινδυνεύσω και κάποια δειλή παρατήρηση για το παρόν και το µέλλον του τάνγκο. Και ενδεχοµένως να µπορούσαµε να θυµηθούµε και την ανάλογη εξέλιξη της τζαζ, της hot jazz, των ποταµόπλοιων του Μισσισσιππή, ακόµα και την cool jazz κάποιων διανοούµενων µουσικών του Σικάγο και της Καλιφόρνια, µακριά από τον τόπο και το περιβάλλον της προέλευσής της».

Χάρη στα τρεις χιλιάδες πέσος, που συνοδεύουν το Δεύτερο Βραβείο Λογοτεχνίας του δήµου του Μπουένος Άιρες, ο Μπόρχες αφοσιώνεται ολόκληρο το έτος 1929 σε µια έρευνα για τον ποιητή Εβαρίστο Καρριέγο, έρευνα που µετατρέπεται σε µια βαθιά και αποκαλυπτική µελέτη για τον κόσµο του τάνγκο. Πάνω από τριάντα χρόνια µετά, αυτός ο κόσµος, µέσα από τον οποίο είχε γνωρίσει τον υπόκοσµο της πόλης του Μπουένος Άιρες, αναβιώνει σε τέσσερις διαλέξεις που δίνει τις Δευτέρες του Οκτωβρίου του 1965, στις επτά το απόγευµα, σε ένα διαµέρισµα της συνοικίας Κονστιτουσιόν. Διαυγής και πνευµατώδης, ο Μπόρχες «συνοµιλεί» µε τους κοµπαδρίτο, τους µάγκες, τους ευκατάστατους µόρτηδες και «επισκέπτεται» τα κακόφηµα σπίτια και τις µιλόνγκες, αναζητώντας την προέλευση, τα σύµβολα, τους µύθους και τη στιχουργική της εµβληµατικής µουσικής του Ρίο ντε λα Πλάτα.

Σκέφτηκα να γράψω το χρονικό της περιπέτειας του "Τέταρτου", που για μένα κράτησε από τις αρχές του καλοκαιριού του 1984 ως τα τέλη του καλοκαιριού του 1985, όχι επειδή το περιοδικό σημάδεψε τα πνευματικά πράγματα του τόπου, όπως άλλα που έγραψαν Ιστορία. Ή όπως το Τρίτο Πρόγραμμα του Χατζιδάκι, στη δεκαετία του '70, έγραψε τη δική του Ιστορία. Σκέφτηκα να το γράψω επειδή η περιπέτεια αυτή σημαδεύτηκε από δύο πρόσωπα, εμβληματικά δύο εντελώς διαφορετικών αντιλήψεων για τον τόπο, τον Μάνο Χατζιδάκι και τον Γιώργο Κοσκωτά. Σημάδεψε επίσης και τη χρονική περίοδο κατά την οποία τα συμπτώματα της ελληνικής μετάλλαξης, αυτής που μας οδήγησε στη σημερινή μας ήττα, άρχισαν να αναδύονται στην επιφάνεια. Ήταν μια μετάλλαξη που είχε να κάνει με την πολιτική, όμως σίγουρα δεν φτάνει η πολιτική για να την περιγράψεις, πολλώ μάλλον να την ερμηνεύσεις. Είναι ζήτημα ανθρώπινων υλικών και ποιότητας, αυτής της ποιότητας που σήμερα έχει αποδεκατιστεί. Πριν από καιρό έγραψα ένα χρονογράφημα στα Νέα, όπου υποστήριζα πως ανάμεσα στους μεγάλους ηττημένους του 2012 είναι και ο Μάνος Χατζιδάκις. Όχι γιατί δεν εκτιμούν πια τη μουσική του. Το αντίθετο, σήμερα την εκτιμούν πολύ περισσότερο από τότε που οι περισσότεροι τον ήξεραν απ’ τα μεγάλα του σουξέ. Αλλά γιατί η νοοτροπία του έχει ηττηθεί. Το θάρρος μιας ατομικότητας που αντλεί την ορμή της, όχι από την αυθαιρεσία των όποιων απόψεων, αλλά από το κεφάλαιο της ευαισθησίας που κατατίθεται στο δημιουργικό έργο. Αυτή η νοοτροπία στη σημερινή Ελλάδα βρίσκεται στην παρανομία. Τη νομιμότητα την ορίζει η δημοκρατικά μοιρασμένη αταλαντοσύνη της μετριότητας, που πάσχει από ακράτεια απόψεων και υποστηρίζεται, εννοείται, από το απύθμενο θράσος. Ό,τι αντιμετωπίζαμε τότε ως εξαίρεση έγινε ο κανόνας.

Τζωρτζ Στάινερ, στο πρώτο του αυτό έργο, μελετά δύο αντιθετικές ιδιοσυγκρασίες, δύο ανταγωνιστικά λογοτεχνικά παραδείγματα και δύο αντικρουόμενες κοσμοθεωρίες. Στο δίλημμα Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι, η ουδετερότητα είναι ψευδής, αν όχι αδύνατη. Το έργο του Τολστόι εντάσσεται στην επική παράδοση, ενώ η τέχνη του Ντοστογιέφσκι ανάγεται στα θεμέλια της δραματικής σύλληψης του κόσμου. Ο Στάινερ διαβάζει αντιστικτικά τα σημαντικότερα έργα των δύο Ρώσων συγγραφέων και εξετάζει συστηματικά το ιστορικό, ιδεολογικό και λογοτεχνικό τους πλαίσιο.

Στις φιλοσοφίες του εικοστού αιώνα η γλώσσα έχει κατακτήσει πρωτεύουσα θέση, αποτελεί σημείο αναφοράς που δεν είναι δυνατόν να αγνοηθεί. Το πρωτείο έχει ωστόσο ένα τίμημα: Σε αντίθεση προς τις επιμέρους γλώσσες, που είναι βυθισμένες η κάθε μια στην ιστορία της, η γλώσσα που νοείται ως πρωτεύον "στοιχείο" της φιλοσοφίας εμφανίζεται μετέωρη, δίχως καταγωγή ή συνθήκες παραγωγής. Είναι ένα αντικείμενο του οποίου η ιστορία λανθάνει. Ο Παντελής Μπασάκος επιδιώκει να αναιρέσει αυτή τη λήθη ιχνογραφώντας κάποιες όψεις ετούτης της ιστορίας: Πώς παράγεται η έννοια της γλώσσας και πώς καθίσταται προνομιακό σημείο αναφοράς στη φιλοσοφία. Σε αυτή την προοπτική εντάσσονται οι αναλύσεις κομβικών κειμένων του Αριστοτέλη, του Χούσσερλ και του Βιττγκενστάιν που παρουσιάζονται εδώ.

Μαύρο άνθος του 19ου αιώνα, ο μηδενισμός άφησε μεγάλα έργα και ενέπνευσε μύθους και αφηγήσεις. Υπάρχει γερμανική εκδοχή του μηδενισμού, ρωσική και εν γένει ευρωπαϊκή. Με τους δύο παγκόσμιους πολέμους και μια σειρά επαναστάσεων και κοινωνικών κινημάτων, μπορούμε να πούμε ότι ο "ευρωπαϊκός μηδενισμός" επαλήθευσε εξαμβλωματικά τις νιτσεϊκές και λοιπές προφητείες. Το μηδέν αποδείχθηκε ιστορικός και μεταφυσικός γρίφος. Επιτέμνοντας εδώ τις προφητείες του Νίτσε, του Μαλλαρμέ και του Χάιντεγκερ, και χωρίς να έχουμε προθέσεις ιστορικής παρουσίασης, προσπαθούμε απλώς να δείξουμε τα όρια κάποιων περιώνυμων φιλοσοφικών οιωνών.