Friedrich Nietzsche

Ένα από τα φιλοσοφικά αριστουργήματα του περασμένου αιώνα, που εξάσκησαν τη μεγαλύτερη επίδραση στο νεώτερο πνεύμα, στην ίδια τη ζωή ακόμα, και που αληθινά πρόσθεσαν νέα κριτήρια στα προηγούμενα και νέες αξίες, ακόμα και νέα συναισθήματα, στάθηκε το "Έτσι μίληαεν ο Ζαρατούστρα" του Φρειδερίκου Νίτσε. Ο ίδιος ο Νίτσε, με το έργο του, την προσωπικότητά του, την ακτινοβολία των ιδεών του, την τόλμη και τον πλούτο των συνθημάτων του, συνοψίζει ένα από τα σπουδαιότερα κεφάλαια της ανθρώπινης παρουσίας πάνω στη γη. Γι' αυτό, η μετάφραση του "Ζαρατούστρα", από τον Άρη Δικταίο, έρχεται να καλύψει, σήμερα, ένα μεγάλο κενό. [...] (Ανδρέας Καραντώνης, ραδιοφωνική ομιλία, 1958)

Ήδη τα πρώιμα γραπτά του Νίτσε φανερώνουν ότι κεντρικό αντικείμενο του στοχασμού του αποτελεί το αρχαίο ελληνικό δράμα. Υπό το πρίσμα της μεταφυσικής και της αισθητικής θεωρίας του Σοπεγχάουερ, ο Νίτσε πραγματεύεται την ακμή και την παρακμή της αττικής τραγωδίας ως αποφασιστικό κεφάλαιο στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Η τραγωδία, κατά τον φιλόσοφο, είναι το προϊόν συγκερασμού δύο πολύ ιδιαίτερων στοιχείων, του "απολλώνιου" και του "διονύσιου", αποτελεί δε ολοκληρωμένο έργο τέχνης, σύνθεση ποίησης, πλαστικών τεχνών, χορού και μουσικής. Ο συγκερασμός αυτός συνιστά, σύμφωνα πάντα με τον Νίτσε, κορυφαίο επίτευγμα του ελληνικού πνεύματος.

Το δοκίμιο "Η διονύσια κοσμοθεώρηση" είναι το κείμενο εκείνο στο οποίο ο Νίτσε εισάγει και αναλύει για πρώτη φορά εμβριθώς τις περίφημες έννοιες "απολλώνιο" και "διονύσιο". Με τη βοήθεια των εννοιών αυτών, αναδεικνύει την κεντρική ιδέα που διέπει την τέχνη των δύο μεγάλων κλασικών δραματουργών της Αρχαιότητας, του Αισχύλου και του Σοφοκλή. Επισημαίνει την ιδιαίτερη σημασία των τεχνών και ιδιαίτερα της μουσικής στο δραματικό έργο. Προβαίνει δε μάλιστα και σε σύντομη έκθεση βασικών αρχών μιας γενικής θεωρίας σχετικά με τις τέχνες και τη γλώσσα. Το μεστότατο αυτό κείμενο παρουσιάζει τη νιτσεϊκή ερμηνεία της τραγωδίας και της τέχνης στη γένεση και τη διαμόρφωσή της.

Η τέχνη του ρήτορα έγκειται στο να μην αφήσει ποτέ να διαφανεί το τεχνητό. Εξ ου και το χαρακτηριστικό ύφος, το οποίο όμως είναι προπάντων ένα προϊόν υψηλής τέχνης, όπως ακριβώς και η "φυσικότητα" του καλού ηθοποιού. Ο αληθινός ρήτορας μιλάει έχοντας ως βάση το ήθος του υπ' αυτόν αντιπροσωπευόμενου προσώπου ή πράγματος. Εφευρίσκει τις καλύτερες απολογίες και επιχειρήματα (που συνήθως μόνον ο εγωισμός ανακαλύπτει), τα πιο πειστικά λόγια και τους τρόπους του λέγειν. Το αξιοσημείωτο σ' αυτόν τον ρήτορα είναι ότι μέσω της τέχνης του, μέσω μιας αλλαγής προσώπων και μιας σωφροσύνης που τον διέπει, βρίσκει πάντα και στρέφει προς όφελός του κάθε τι που μόνον ο πιο εύγλωττος δικηγόρος του κάθε ανθρώπου και του κάθε κόμματος, ο εγωισμός, θα μπορούσε να βρει. Πρόκειται για μια ανταλλαγή του εγώ, όπως γίνεται στους δραματουργούς. Ο Goethe τονίζει πως όλα τα πρόσωπα που παρουσιάζονται στον Σοφοκλή είναι οι καλύτεροι ρήτορες, διότι όταν έχουν μιλήσει όλοι, έχει κανείς την εντύπωση ότι η υπόθεσή τους είναι η πιο δίκαιη και η καλύτερη.

Τώρα βέβαια, […] υπάρχει μια βαθυστόχαστη χίμαιρα που εμφανίσθηκε στον κόσμο για πρώτη φορά με το πρόσωπο του Σωκράτη, η ακλόνητη εκείνη πίστη πως ο στοχασμός, με μίτο την αιτιότητα, διεισδύει μέχρι τη βαθύτερη άβυσσο του Είναι, πως ο στοχασμός είναι σε θέση όχι μόνο να γνωρίσει το Είναι, αλλά και να το διορθώσει.

Στο σύγγραμμα αυτό, το οποίο γράφτηκε λίγους μόνο μήνες πριν τη Γέννηση της τραγωδίας και ενσωματώθηκε σε μεγάλο βαθμό στο έργο εκείνο, ο Νίτσε παρουσιάζει με τρόπο συνεκτικό και συνάμα υποβλητικό το κεντρικό για την πρώιμη σκέψη του ζήτημα: τη βαθυστόχαστη πεσιμιστική κοσμοαντίληψη της αρχαίας τραγωδίας και την αναίρεσή της από τον οπτιμιστικό ορθολογισμό που εισήγαγε ο Σωκράτης.

Εάν το κράτος αντλεί το νόημα της ζωής από μια τυπική ιστορική γνώση, η επίσημη πολιτική παιδείας, που έχει θεμέλιο αυτή τη γνώση, μετατρέπει τον άνθρωπο και μάλιστα τον νέο άνθρωπο σε ένα βίαιο, ανασφαλές, άγνωμο και νευρωτικό ον. Τότε συμβαίνει να εκφυλίζεται ολοσχερώς το δημιουργικό ένστικτό του και να καταρρέει εσωτερικά η ζωή. Τη λύτρωση από ένα τέτοιο γνωσιο-οντο-λογικό τέλμα ο Νίτσε την αναζητεί, πρωτίστως, στην ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα και πιο ειδικά σε ό,τι απ' αυτή την ουμανιστική παράδοση δεν τον σκοτώνει. Τι δεν τον σκοτώνει; Ο θεός Διόνυσος. Αυτός ενσαρκώνει τη μεθυστική απελευθέρωση του ανθρώπινου ατόμου από τον επιτάφιο θρήνο του καταπιεσμένου και καταφρονεμένου πλάσματος. Είναι ο θεός-σύμβολο, που αντιπαρατίθεται στον ξέπνοο και άξεστο θεό των «ορθολογικών» εξουσιών -πολιτικών και πολιτισμικών- της σύγχρονης Ευρώπης