Littérature

Δεν γεννήθηκα να μοιράζομαι μίσος αλλά αγάπη.

Σοχούμ. Καύκασος. Αρχές του 20ού αιώνα. Ένας άντρας, μια γυναίκα. Αυτός την ερωτεύεται με την πρώτη ματιά, όταν την βλέπει καλάμια να μαζεύει κάτω από έναν ήλιο που καίει. Αυτή τον έρωτά του αποδέχεται. Παναΐλα και Λεόντης. Έρωτας ανείπωτος τους δένει, έρωτας που με έρωτα δεν μοιάζει. Σχεδόν κυνηγημένοι, με δυο μικρά παιδιά, αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τη γενέτειρα πατρίδα και τους αγαπημένους τους, αναζητώντας καταφύγιο στον τόπο που πατρίδα αποκαλούσαν. Πόνος, απελπισία, περιπλανήσεις και παραπλανήσεις παραμονεύουν στου πρόσφυγα το βήμα. Παλεύουν λυσσαλέα να υπάρξουν. Και τα καταφέρνουν. Μέσα από πίκρες και χαρές. Αποχωρίζονται και ανταμώνουν, συγκρούονται και φιλιώνουν. Ανυπότακτοι ενσωματώνονται. Βιώνουν τη ζωή με ένταση και πάθος. Μες στην ξενιτιά ψάχνουν να βρουν την πατρίδα τους. Και τη βρίσκουν.

Ο Πραβιέν Σεργκέγεβιτς Μακάρεφ γεννήθηκε στο Μουρμάνσκ, στη βορειοδυτική Ρωσία, δέκα χρόνια μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων. Σπούδασε εδαφολογία στο Λένινγκραντ, ερωτεύτηκε μια ακροβάτισσα, διέπραξε ένα έγκλημα. Ύστερα, γνώρισε έναν Άγγλο κατάσκοπο: η φιλία αυτή τον οδήγησε σε μια απόφαση που δεν πραγματοποίησε. Αναζητώντας Σπάνιες Γαίες, ο Μακάρεφ άκουσε τις γοργόνες να τραγουδάνε και τους ψιθύρους της ιστορίας που μορφάζει σαν τέρας. Αυτό το βιβλίο είναι τα απομνημονεύματά του. "Κοιμόμασταν σε μεταλλικές κουκέτες, ξυπνούσαμε μαζί το πρωί -ο Βαλόντια κι ο Ανατόλι φρέσκιοι φρέσκιοι, εγώ κατάκοπος με μαύρους κύκλους γύρω απ' τα μάτια. Πετάγονταν απ' τα κρεβάτια τους ολόχαροι, φλύαροι· το πάτωμα έτριζε καθώς έκαναν πενήντα κάμψεις μετρώντας τες μεγαλοφώνως. Ύστερα, ξυρίζονταν σιγοτραγουδώντας, έριχναν πάνω τους μεγάλες ποσότητες κολόνιας λεμονιού και στη συνέχεια τρέχανε όλοι μαζί στα μαθήματα, στις παραδόσεις, στα εργαστήρια και στις εξετάσεις. "Φοιτητική ζωή". Μελετούσαμε γύρω από μια μεγάλη σανίδα τοποθετημένη σε τέσσερα πόδια -εδαφοχημεία, αγρογεωλογία-, τρώγαμε μαζί στην τραπεζαρία (χοντρά, καραβίσια μακαρόνια και πυνκόρρευστες σούπες με ετερόκλητα υλικά και αηδιαστική γεύση), ακούγαμε πλάκες από έναν παλιό φορητό φωνογράφο και, κάθε τόσο, σοβατίζαμε τον ξεφλουδισμένο τοίχο. Σ' αυτόν τον τοίχο ήταν κρεμασμένα σημαιάκια της Σπαρτάκ Μόσχας, μια αφίσα από έναν αγώνα του 1936 με την Ντυνάμο και η φωτογραφία ενός περίφημου ποδοσφαιριστή που έδειχνε με καμάρι τη φανέλα του -εγώ πάντως δεν τον είχα ακούσει ποτέ. Δεν είμαι αθλητικός τύπος· όταν μια φορά πήγα μαζί με τον Βαλόντια και τον Ανατόλι στο γήπεδο με μπέρδεψε η αλλαγή των τερμάτων στο ημίχρονο".

«ΠΑΙΡΝΩ ΜΟΝΑΧΑ κάτι αλλιώτικους ανθρώπους που ζήσανε κάποτε ανάμεσά μας και που σήμερα δεν ζούνε πλια τέτοιοι, κάτι ανθρώπους που δεν μοιάζουν ούτε ο ένας με τον άλλον ούτε με όλους τους άλλους, που πότε έχουν κάτι παραπάνω απ' τους συνηθισμένους ανθρώπους και πότε κάτι το λειψό.
Παίρνω μονάχα κάτι καιρούς που πέρασαν, κι αυτούς προσπαθώ να θυμηθώ.
[...]
Παίρνω τις σπασμένες κολώνες της ζωής και κάθουμαι και συλλογίζουμαι το κομμάτι που τις λείπει μελετώντας τες στον τόπο που είναι σπασμένες».

Έτσι προλόγισε ο Αθανάσιος Γκράβαλης τις "Σπασμένες κολώνες", το βιβλίο με σαράντα δύο αφηγήματα που τύπωσε στη Μυτιλήνη το 1930. Συμμαθητής του Στρατή Δούκα και του Φώτη Κόντογλου στο Αιβαλί και δύο φορές πρόσφυγας στη Μυτιλήνη, ο Αθανάσιος Γκράβαλης (1890-1974) εργάστηκε επί πολλές δεκαετίες ως δημοσιογράφος σε εφημερίδες της Λέσβου, συγχρωτιζόμενος με γνωστά πρόσωπα του χώρου, όπως ο Στράτης Μυριβήλης. Αν και λιγότερο γνωστός, συνέβαλε και αυτός στην άνθιση της λεγόμενης «Λεσβιακής άνοιξης».
Ο ανά χείρας τόμος αναδημοσιεύει πλήρως την έκδοση του 1930, ένα βιβλίο που εκτός από μια αξιόλογη συμβολή στην αιολική πεζογραφία μοιάζει, με ορισμένα γνωρίσματά του, να διασταυρώνεται με τάσεις της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας.

Ω! πώς λερώνουνε, πώς λερώνουνε το φως! Ο Ορέστης, υποψήφιος διδάκτορας στο Παρίσι, ετοιμάζει μια διεισδυτική πραγματεία με τίτλο Καινή Διαθήκη, με την οποία ευαγγελίζεται μια νέα θρησκεία. Στις 25 Μαρτίου, στον τάφο του Κοραή, εκφωνεί έναν λόγο στους συμπατριώτες και συμφοιτητές του, προσπαθώντας να τους πείσει να συμμετάσχουν στην προετοιμασία μιας μεγάλης πνευματικής επανάστασης. Εκείνοι τον χλευάζουν, εμποδίζοντας έτσι τη σημαντική ομιλία του. Στο στενό περιβάλλον του Ορέστη ανήκουν η Χρυσούλα, μια νεαρή, χωρίς βούληση γυναίκα που συζεί μαζί του, και ο Γοργίας, ένας προγονόπληκτος φιλόλογος προχωρημένης ηλικίας, που είναι κρυφά ερωτευμένος μαζί της. Κι οι τρεις είναι άνθρωποι απόλυτα σπασμένοι. Ναι μεν ωραίοι, αλλά τόσο επιπόλαιοι, που οι συμπληγάδες της κοινωνίας θα θρυμματίσουν τις ονειροπόλες καρδιές τους και θα καταλήξουν να είναι σπασμένες ψυχές. Οι Σπασμένες ψυχές είναι το πρώτο μυθιστόρημα που έγραψε ο Νίκος Καζαντζάκης, στο Παρίσι το πρώτο εξάμηνο του 1908. Με το έργο του αυτό ζωντανεύει χαρακτήρες που καταρρέουν μπροστά στις δυσκολίες, για να δώσει ένα παράδειγμα προς αποφυγή. Ο Νίτσε τού έμαθε ότι ο άνθρωπος πρέπει να κοιτάει την άβυσσο χωρίς να ζητά παρηγοριά, να την αποδέχεται χωρίς φόβο και να παλεύει μέχρι το τέλος. Κι όταν βγήκανε όξω στο θόρυβο και στο βουητό του δρόμου, η καρδιά τους πιάστηκε. Πόσο μόνοι ήτανε μέσα σε τόσο κόσμο! Κανένας δεν τους γνώριζε. Κι αν τώρα πέφτανε πεθαμένοι χάμω, κανένας δε θα σταματούσε για να τους λυπηθεί. Όλοι περνούσανε από μπροστά τους και κανένας δεν τους κοίταζε, κι αν τύχαινε να τους σπρώξει κανείς, τονε βλέπανε ευτύς να σταματά, να βγάζει ψυχρότατα κι ευγενέστατα το καπέλο του, να τους ζητά συγγνώμη και να φεύγει βιαστικός χωρίς να περιμένει απάντηση. (—Πού πάνε; Γιατί τρέχουν έτσι; Γιατί τρέχουν έτσι και γιατί μας σπρώχνουν

Από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τη δικτατορία του Φράνκο και τον Εμφύλιο Πόλεμο που σημάδεψε την Ισπανία, σε τούτο το αριστούργημα της σύγχρονης καταλανικής λογοτεχνίας παρακολουθούμε τρεις γενιές μιας αριστοκρατικής οικογένειας, την ακμή και την παρακμή της. Η Τερέζα Γκοντάι, κόρη μιας ιχθυοπώλισσας, σημαδεμένη από ένα λάθος της νιότης, δέχεται να γίνει σύζυγος του γηραιού κυρίου Ροβίρα, ενός τραπεζίτη ερωτευμένου με την ομορφιά της. Έτσι αρχίζει η κοινωνική της ανέλιξη. Σύντομα όμως η ίδια μένει χήρα. Ώσπου κάποια στιγμή ένας εύπορος διπλωμάτης, ο Σαλβαδόρ Βαλντάουρα, τη συναντά και γοητεύεται κι αυτός από τα βελούδινα μάτια της και το μεταδοτικό της γέλιο. Παντρεύονται και μετακομίζουν σε μια εντυπωσιακή, τεραστίων διαστάσεων έπαυλη στα περίχωρα της Βαρκελώνης. Στο σπίτι αυτό, λοιπόν, οι ζωές πολλών ανθρώπων θα ανθίσουν και θα μαραθούν όπως τα λουλούδια, από φοβερά γεγονότα και συντριπτικά συναισθήματα. Ο Σπασμένος καθρέφτης, ένα μυθιστόρημα θαυμαστών θραυσμάτων τα οποία ενώνονται για να αποκαλύψουν το βάθος των βιωμένων πραγμάτων, αφηγείται την ιστορία μιας κομματιασμένης μητριαρχικής δυναστείας που χτίστηκε πάνω στους έρωτες, τα ψέματα, τα μυστικά και τις προδοσίες.

στη γη εκείνη δεν υπήρχαν καιρικές μεταβολές ούτε εποχιακοί κύκλοι, υπήρχε μόνο ο τεχνητός ουρανός ενός γιγάντιου αυγού, υπήρχε μόνο ένας νεφελοσκεπής θόλος, διάσπαρτος από ψηφίδες που λαμπύριζαν σαν ουράνια βλεφαρίσματα, ΣΠΑΣΜΟΣ κι έτσι το βραδινό σούρουπο περνούσε στο πρωινό χάραμα δίχως να παρεμβάλλεται άλλη διάσταση φωτός ανάμεσα τους, ακολουθώντας ένα σχεδιασμένο φεγγοβολημα που εκτεινόταν σε μια ποικιλία από γκρίζες ανταύγειες, μια σκιά που έφθινε σε φως και ένα φως που παράλλαζε σε σκοτάδι, ένα πελώριο πινέλο, κρεμασμένο απ' το μάτι του ουρανού, που περιστρεφόταν ανάμεσα σε δυο παλέτες με αποχρώσεις του γκρίζου, βάφοντας την επιφάνεια της γης και τα πρόσωπα των ανθρώπων με την ωχρή αμφιλύκη μιας απέραντης άνοιξης

Ο Τάικ και η Έλα ζουν στο Τέξας, σ’ ένα ξύλινο χαμόσπιτο, μια παράγκα· ονειρεύονται ένα κανονικό σπίτι, όπου θα μπορούν να προστατεύονται απ’ το κρύο, τη ζέστη και την ατέλειωτη σκόνη που φωλιάζει παντού. Χάρη σ’ ένα φυλλάδιο οδηγιών του υπουργείου Γεωργίας ο Τάικ καταφέρνει ν’ αποκτήσει τις απαραίτητες γνώσεις για να φτιάξει το πολυπόθητο σπίτι με χώμα και νερό, ένα σπίτι από γη.
Και οι δυο τους έχουν ζυμωθεί με τη γη, καθώς ζουν απ’ αυτήν δουλεύοντας σκληρά. Αλλά πανίσχυρες δυνάμεις -ανάμεσά τους τα τραστ της βιομηχανικής γεωργίας και οι τράπεζες- κάνουν το όνειρό τους απρόσιτο.

Ο Γούντι Γκάθρι, ο θρύλος της κάντρι μουσικής στην Αμερική του μεσοπολέμου, άφησε μαζί με τα αμέτρητα τραγούδια του κι ένα μυθιστόρημα, ανέκδοτο μέχρι πρόσφατα, που το ανακάλυψε ο ιστορικός Ντάγκλας Μπρίνκλι και το εξέδωσαν από κοινού με τον Τζόνι Ντεπ, γράφοντας κι έναν εξαιρετικό πρόλογο. Μεταξύ αυτών που δεν άφησε ασυγκίνητους το "Σπίτι από γη", ήταν και ο λαογράφος Άλαν Λόμαξ, που παρότρυνε τον Γκάθρι να το ολοκληρώσει και ο Μπομπ Ντίλαν, το πιο διάσημο "πνευματικό τέκνο" του, που συνέβαλε στην αποκατάσταση του έργου.

Γραμμένο το 1947, αποτελεί μια τοιχογραφία της Αμερικής της Μεγάλης Οικονομικής Κρίσης, κι ακόμη μια κραυγή για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Το "This Land is your Land", ο ύμνος του Γκάθρι, που έχει γραφτεί στις συνειδήσεις όλου του προοδευτικού κόσμου, βρήκε ιδανικό συμπλήρωμα στο Σπίτι από Γη και μας δείχνει ότι ο αγώνας για το χώμα που πατάμε, το νερό, τον αέρα είναι πανανθρώπινος και διαχρονικός.
Εν τέλει μια κιθάρα και ένα βιβλίο μπορούν να γίνουν μηχανές κατά του φασισμού.

"Της έκοψαν τα μαλλιά προτού την σύρουν στον τόπο της θυσίας. Της είχαν δεμένα τα χέρια σφιχτά πίσω στη ράχη, της κόρης μου, το δέρμα στους καρπούς καταγδαρμένο από τα σκοινιά, οι αστράγαλοί της δεμένοι. Το στόμα της το είχαν φιμώσει, για να μην καταριέται τον πατέρα της, τον άνανδρο, διπρόσωπο πατέρα της". Σε άγρια τοπία, που παραπέμπουν στις απομονωμένες περιοχές της Ιρλανδίας, ο Colm Toibin εμπνέεται από τους τρεις Τραγικούς προσδίδοντας στους χαρακτήρες της ελληνικής τραγωδίας το στοιχείο μιας απροσδόκητης ανθρωπιάς που θα μας στοιχειώνει για πολύ καιρό. ΤΗΝ ΗΜΕΡΑ του γάμου της κόρης του, ο Αγαμέμνονας ζητάει τη θυσία της. Μόνο έτσι θα έχει τους ανέμους με το μέρος του για να φτάσει ως την Τροία. Η Ιφιγένεια τελικά θυσιάζεται, ο Αγαμέμνονας οδηγεί τον στρατό του στη μάχη και επιβραβεύεται με ένδοξη νίκη. ΧΡΟΝΙΑ αργότερα, ο Αγαμέμνονας επιστρέφει και η αιματηρή επιλογή του κατευθύνει όλη την οικογένεια σ' ένα μονοπάτι ενδόμυχης βίας. Καθώς η σύζυγός του, Κλυταιμνήστρα, επιζητά διακαώς τον θάνατό του ως εκδίκηση, η κόρη τους Ηλέκτρα λειτουργεί ως σιωπηλός παρατηρητής αυτού του πρωτοφανούς οικογενειακού δράματος. Ταυτόχρονα ο γιος τους Ορέστης απάγεται και η επιβίωσή του είναι αβέβαιη. Σ' ΑΥΤΗ την απάνθρωπη συνθήκη, η Ηλέκτρα και ο Ορέστης θα προβούν με τη σειρά τους σε εξίσου απάνθρωπες ενέργειες πασχίζοντας να διορθώσουν τα λάθη του παρελθόντος.

Ο αφηγητής του βιβλίου επιστρέφει στο Σπίτι Παιδιού όπου μεγάλωσε, στην Πλατανιά Δράμας, αλλά και στα γύρω χωριά. Είναι ένας τόπος ζεστασιάς, παιχνιδιού και χαράς. Εκεί το παιδί αντικρίζει τη ζωή και το θάνατο - τα μάτια του είναι αθώα. Ανέμελα περάσματα, χωρίς την άδεια των μεγάλων στα ακατοίκητα σπίτια, με το εξαπτέρυγο στα χέρια στην εκκλησία, παίζοντας κρυφτό στα νεκροταφεία. Προσπαθεί να ξετυλίξει, μέσα από τα μισόλογα συγγενών και ξένων, τις ατομικές ιστορίες καθενός, αλλά και το περίπλοκο κουβάρι που είναι οι συλλογικές ρίζες. "Μια Κυριακή μεσημέρι στην Προσοτσάνη, στον τάφο της γιαγιάς, η μαμά έπλενε τα μάρμαρα και πότιζε τα βασιλικά. Εγώ με τον αδερφό μου παίζαμε κρυφτό. Ένας καμούσε στο κυπαρίσσι μέχρι τα εκατό και ο άλλος κρυβόταν εκεί γύρω. Ο μπαμπάς στο αμάξι άκουγε ποδόσφαιρο απ’ το ραδιόφωνο. Ο ήλιος χτυπούσε πολύ, αλλά στο νεκροταφείο είχε πολλές κρυψώνες, αρκεί να μη σε πρόδιδε η μαμά με τα μάτια της. Ξεκίνησε να καμάει ο αδερφός μου κι εγώ να τρέχω να κρυφτώ. Δεν πρόλαβε να τελειώσει και ανέβηκα πάνω σ’ έναν τάφο. Στάθηκα ακίνητος κι έκανα με τα χέρια νοήματα στη μαμά και στον αδερφό να ’ρθουν αμέσως. Δεν φώναζα, μόνο έκανα νοήματα στα γρήγορα [...]"