Ιστορία του ψεύδους

«Δύσκολα θο μπορέσει κανείς να πιστέψει ότι το ψεύδος έχει μια ιστορία. Την ιστορία του ψεύδους ποιος θα τολμούσε να την αφηγηθεί; Και ποιος θα την υποσχόταν ως αληθινή ιστορία; Γιατί αν υποθέσουμε [...] ότι το ψεύδος έχει μια ιστορία, θα ήταν περαιτέρω αναγκαίο να μπορεί κανείς να την αφηγηθεί χωρίς να ψευδολογήσει.» JACQUES DERRIDA Στο ανά χείρας βιβλίο δημοσιεύεται η διάλεξη του Ζακ Ντερριντά στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (1η Ιουλίου 1996), η οποία προβαίνει σε μια αποδομητική ανάγνωση των περί ψεύδους θεωριών του Πλάτωνος, του Αριστοτέλη, του Αυγουστίνου, του Μονταίνιου, του Ρουσσώ, του Καντ, του Νίτσε, του Φρόυντ, του Χάιντεγγερ, του Ώστιν, του Κοϋρέ και της Άρεντ. Ο Ντερριντά τονίζει τα δύο παραδοσιακά αντιθετικά ζεύγη: αφ ενός την αλήθεια προς την πλάνη, την ανακρίβεια, αφ ετέρου την αληθολογία προς το ψεύδος ως ψευδολογία. Το πρώτο ζεύγος έχει γνωσιακό, επιστημολογικό, τουτέστιν εξωηθικό χαρακτήρα, ενώ το δεύτερο εγγράφεται στην ηθική. Το κλασικό ψεύδος για τον Ντερριντά είναι προθεσιακό ενέργημα: λέω ψέματα όταν έχω την πρόθεση να ψευδολογήσω, ακόμη και αν λέω την αλήθεια. Η ντερριντιανή αποδόμηση της έννοιας του ψεύδους, διακρίνοντας σταθερά το ψεύδος-ψευδολογία από την πλάνη, εστιάζει ακριβώς στη σχέση της ψευδοέπειας με την ηθική, το δίκαιο και την πολιτική, αλλά πρωτίστως εμμένει στο ότι δεν μπορούμε να αποδείξουμε πως ο ψευδόμενος λέει όντως ψέματα τη στιγμή που ψεύδεται, γιατί μπορεί να ισχυριστεί τουλάχιστον ότι έκανε λάθος, ότι δεν είχε την πρόθεση να ψευδολογήσει. Η ηθική διάσταση του ψεύδους δηλώνεται μέσω του καθήκοντος να μην προσβάλουμε την αγία αλήθεια· εδώ η ψευδολογία συμπαρατάσσεται με την ψευδή υπόσχεση. Η δικαιική διάσταση του ψεύδους είναι εμφανής στη δικαστική τάξη υπό τη μορφή της ψευδομαρτυρίας και της επιορκίας, όπου η μαρτυρία δεν είναι απόδειξη. Τέλος, την πολιτική διάσταση του σύγχρονου ψεύδους ο Ντερριντά την εξετάζει αποδομώντας τις θέσεις αφ ενός του Αλεξάντρ Κοϋρέ (ψεύδος και ολοκληρωτισμός), και αφ ετέρου της Χάννα Άρεντ (ψεύδος και πολιτική).