Jacques Derrida

" De quoi demain sera-t-il fait ? " interroge Victor Hugo. Un philosophe, une historienne répondent au long d'un dialogue serré, exigeant. Pourquoi ont-ils choisi de faire ce livre ensemble ? En raison d'une longue amitié, au nom d'une histoire commune, en vertu de la qualité d'un débat qui n'a jamais cessé entre eux depuis qu'à la fin des années soixante la jeune étudiante découvrit l'importance de ce penseur de quinze ans son aîné qui, avec d'autres, réveillait l'esprit critique de toute une génération. Si les points de vue sont différents, l'héritage intellectuel est commun. Et c'est cet héritage qu'ils s'attachent à inventorier avant de circonscrire des enjeux majeurs de notre temps : comment penser la différence dans l'universel ? La famille a-t-elle encore un avenir ? La liberté se réduira-t-elle demain pour l'homme à l'intelligibilité des contraintes qui pèsent sur lui, ou le désir et l'imprévisible auront-ils encore leur place ? Que nous dit la souffrance des animaux que nous massacrons ? La page de la révolution est-elle définitivement tournée après l'échec du communisme ? Est-il envisageable d'en finir une fois pour toutes avec la peine de mort ? Quelles seront demain les formes nouvelles de l'antisémitisme et comment les combattre ? L'échange s'achève sur un éloge de la psychanalyse, référence commune tout au long du dialogue.

"De quoi demain sera-t-il fait ? " s'interroge Victor Hugo. Un philosophe et une historienne tentent de répondre à cette question au long d'un dialogue serré, exigeant. La famille a-t-elle encore un avenir ? Que nous dit la souffrance des animaux que nous massacrons ? Quelles seront demain les formes nouvelles de l'antisémitisme et comment les combattre ? Que reste-t-il de l'esprit de la Révolution après l'échec du communisme ? A travers le prisme de la psychanalyse dont ils font l'éloge, Jacques Derrida et Elisabeth Roudinesco décryptent et analysent leurs héritages intellectuels communs pour mieux penser l'avenir.

Comment penser la religion aujourd'hui, sans rompre avec la tradition philosophique ? Et qu'est-ce que pardonner après la Shoa, si le seul pardon qui vaille consiste à pardonner l'impardonnable ? Si le langage même du pardon s'impose à des cultures qui ne sont ni européennes, ni bibliques ? " Foi et Savoir " et " Le Siècle et le Pardon " (entretien avec Michel Wieviorka) sont deux jalons importants et complémentaires de la réflexion de Jacques Derrida sur les urgences historiques de notre temps de " mondialatinisation "

These two lectures by Jacques Derrida, "Foreigner Question" and "Step of Hospitality/No Hospitality," derive from a series of seminars on "hospitality" conducted by Derrida in Paris, January 1996. His seminars, in France and in America, have become something of an institution over the years, the place where he presents the ongoing evolution of his thought in a remarkable combination of thoroughly mapped-out positions, sketches of new material, and exchanges with students and interlocutors. As has become a pattern in Derrida's recent work, the form of this presentation is a self-conscious enactment of its content. The book consists of two texts on facing pages. "Invitation" by Anne Dufourmantelle appears on the left (an invitation that of course originates in a response), clarifying and inflecting Derrida's "response" on the right. The interaction between them not only enacts the "hospitality" under discussion, but preserves something of the rhythms of teaching. The volume also characteristically combines careful readings of canonical texts and philosophical topics with attention to the most salient events in the contemporary world, using "hospitality" as a means of rethinking a range of political and ethical situations. "Hospitality" is viewed as a question of what arrives at the borders, in the initial surprise of contact with an other, a stranger, a foreigner. For example, Antigone is revisited in light of the question of impossible mourning; Oedipus at Colonus is read via concerns that also apply to teletechnology; the trial of Socrates is brought into conjunction with the televised funeral of Francois Mitterrand.

Το κείμενο αυτό του Ζακ Ντεριντά δημοσιεύτηκε το 1983 αντί προλόγου στον κατάλογο της περιοδεύουσας έκθεσης "Art Against Apartheid"/"Η τέχνη εναντίον του Απαρτχάιντ", η οποία στη συνέχεια περιόδευσε ανά τον κόσμο, προοριζόμενη να καταλήξει στη Νότιο Αφρική και να γίνει ένα μουσείο κατά του Απαρτχάιντ. Στην έκθεση συμμετείχαν γνωστοί συγγραφείς, ζωγράφοι και γλύπτες απ' όλον τον κόσμο.

"Apartheid - αυτό να μείνει το όνομα εφεξής, η μοναδική ονομασία στον κόσμο για τον τελευταίο των ρατσισμών. Να παραμείνει, αλλά να 'ρθει μια μέρα που θα είναι μόνον για τη μνήμη του ανθρώπου.

Μια μνήμη εκ των προτέρων, είναι ίσως ο χρόνος που δίδεται γι' αυτήν την Έκθεση. Ταυτοχρόνως επείγουσα και ενεπίκαιρη, εκτίθεται εκεί, διακινδυνεύει τον χρόνο, στοιχηματίζει και καταφάσκει πέραν του στοιχήματος. Δίχως να υπολογίζει σε κανένα παρόν, δίνει μόνο την πρόβλεψη, με τον τρόπο της ζωγραφικής, πολύ κοντά στη σιωπή, και την ανασκόπηση (retrovision) του μέλλοντος για το οποίο το Apartheid θα είναι το όνομα ενός πράγματος που εντέλει καταργήθηκε. Τότε κυκλωμένο, εγκαταλελειμένο σ' αυτή τη σιωπή της μνήμης, το όνομα θα αντηχεί εντελώς μόνο, θα έχει καταντήσει ένα εκφώνημα εκτός χρήσης. Το πράγμα που θα είναι σήμερα δεν θα είναι πλέον.

Αλλά Apartheid, δεν είναι ανέκαθεν το αρχείο του ακατονόμαστου;

Η έκθεση, λοιπόν, δεν είναι μία παρουσίαση. Τίποτα δεν προσφέρεται στο παρόν, τίποτα που να είναι παρουσιάσιμο, αλλά μόνον, στον καθρέφτη της ανασκόπησης (retroviseur) του αύριο, ο μακαρίτης ο τελευταίος των ρατσισμών, the late racism. [...]"

...«αποδομώ» τη φιλοσοφία σημαίνει ότι στοχάζομαι τη δομημένη γενεαλογία των εννοιών της με τον πλέον πιστό και τον πλέον εσωτερικό τρόπο, και ότι ταυτόχρονα διακρίνω... καθετί που απέκρυψε ή απαγόρευσε αυτή η ιστορία, καθώς γινόταν ιστορία μέσω αυτής της... ιδιοτελούς καταστολής. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή, μέσω αυτής της πιστής αλλά και βίαιης κυκλοφορίας ανάμεσα στο μέσα και στο έξω της φιλοσοφίας. . . παράγεται μια κειμενική εργασία που παρέχει μεγάλη απόλαυση. Γραφή ιδιοτελής που μας παραδίδει επίσης προς ανάγνωση τα φιλοσοφήματα... ενός πράγματος που δεν μπόρεσε να παρουσιαστεί στην ιστορία της φιλοσοφίας, που δεν είναι άλλωστε πουθενά παρόν, αφού αυτό που προέχει... είναι να αμφισβητηθεί ο μείζων προσδιορισμός του νοήματος του Είναι ως παρουσίας, προσδιορισμός που συνιστά κατά τον Χάιντεγκερ το πεπρωμένο της φιλοσοφίας. Μπορούμε λοιπόν να θεωρήσουμε την αντιμετώπιση της γραφής ως ένα άκρως αποκαλυπτικό σύμπτωμα, από τον Πλάτωνα στον Ρουσσώ, στον Σωσσύρ, στον Χούσσερλ, ενίοτε και στον ίδιο τον Χάιντεγκερ, και a fortiori σε όλους τους σύγχρονους λόγους... Ένα τέτοιο σύμπτωμα αποκρύπτεται αναγκαστικά και δομικά, για λόγους και με τρόπους που επιχειρώ να αναλύσω.

«Δύσκολα θο μπορέσει κανείς να πιστέψει ότι το ψεύδος έχει μια ιστορία. Την ιστορία του ψεύδους ποιος θα τολμούσε να την αφηγηθεί; Και ποιος θα την υποσχόταν ως αληθινή ιστορία; Γιατί αν υποθέσουμε [...] ότι το ψεύδος έχει μια ιστορία, θα ήταν περαιτέρω αναγκαίο να μπορεί κανείς να την αφηγηθεί χωρίς να ψευδολογήσει.» JACQUES DERRIDA Στο ανά χείρας βιβλίο δημοσιεύεται η διάλεξη του Ζακ Ντερριντά στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (1η Ιουλίου 1996), η οποία προβαίνει σε μια αποδομητική ανάγνωση των περί ψεύδους θεωριών του Πλάτωνος, του Αριστοτέλη, του Αυγουστίνου, του Μονταίνιου, του Ρουσσώ, του Καντ, του Νίτσε, του Φρόυντ, του Χάιντεγγερ, του Ώστιν, του Κοϋρέ και της Άρεντ. Ο Ντερριντά τονίζει τα δύο παραδοσιακά αντιθετικά ζεύγη: αφ ενός την αλήθεια προς την πλάνη, την ανακρίβεια, αφ ετέρου την αληθολογία προς το ψεύδος ως ψευδολογία. Το πρώτο ζεύγος έχει γνωσιακό, επιστημολογικό, τουτέστιν εξωηθικό χαρακτήρα, ενώ το δεύτερο εγγράφεται στην ηθική. Το κλασικό ψεύδος για τον Ντερριντά είναι προθεσιακό ενέργημα: λέω ψέματα όταν έχω την πρόθεση να ψευδολογήσω, ακόμη και αν λέω την αλήθεια. Η ντερριντιανή αποδόμηση της έννοιας του ψεύδους, διακρίνοντας σταθερά το ψεύδος-ψευδολογία από την πλάνη, εστιάζει ακριβώς στη σχέση της ψευδοέπειας με την ηθική, το δίκαιο και την πολιτική, αλλά πρωτίστως εμμένει στο ότι δεν μπορούμε να αποδείξουμε πως ο ψευδόμενος λέει όντως ψέματα τη στιγμή που ψεύδεται, γιατί μπορεί να ισχυριστεί τουλάχιστον ότι έκανε λάθος, ότι δεν είχε την πρόθεση να ψευδολογήσει. Η ηθική διάσταση του ψεύδους δηλώνεται μέσω του καθήκοντος να μην προσβάλουμε την αγία αλήθεια· εδώ η ψευδολογία συμπαρατάσσεται με την ψευδή υπόσχεση. Η δικαιική διάσταση του ψεύδους είναι εμφανής στη δικαστική τάξη υπό τη μορφή της ψευδομαρτυρίας και της επιορκίας, όπου η μαρτυρία δεν είναι απόδειξη. Τέλος, την πολιτική διάσταση του σύγχρονου ψεύδους ο Ντερριντά την εξετάζει αποδομώντας τις θέσεις αφ ενός του Αλεξάντρ Κοϋρέ (ψεύδος και ολοκληρωτισμός), και αφ ετέρου της Χάννα Άρεντ (ψεύδος και πολιτική).

"Μαθαίνεις να ζεις, αυτό θα έπρεπε να σημαίνει ότι μαθαίνεις να πεθάνεις, να λαμβάνεις υπ' όψιν, για να την αποδεχθείς, την απόλυτη θνητότητα [...]. Από τον Πλάτωνα και εφεξής πρόκειται για το παλαιό φιλοσοφικό κέλευσμα: φιλοσοφείς σημαίνει μαθαίνεις να πεθάνεις. Πιστεύω σε τούτη την αλήθεια χωρίς να παραδίδομαι σ' αυτήν. Όλο και λιγότερο. Δεν έχω μάθει να τον αποδέχομαι, τον θάνατο. Είμαστε όλοι επιζώντες με αναστολή". Τον Αύγουστο του 2004, λίγο περισσότερο από ένα μήνα πριν από τον θάνατό του, (8.10.2004), δημοσιεύτηκε η ανά χείρας τελευταία συνέντευξη του Ζακ Ντερριντά, εν μέσω μιας θανατηφόρας ασθένειας. Εδώ ο Γάλλος φιλόσοφος πραγματεύεται, μεταξύ άλλων, τη μη αντιθετική ή μη διαζευκτική σχέση ζωής και θανάτου, ορίζοντας την επιβίωση ως το δομικό στοιχείο του ανθρώπου. Αν για τον Μπλανσό είμαστε ήδη νεκροί, για τον Ντερριντά είμαστε κατά βάθος επιζώντες. Αυτό δεν σημαίνει ότι η ντερριντιανή αποδόμηση είναι με το μέρος του θανάτου και της θανάτωσης, αλλά αντίθετα ότι προτάσσει το δικαίωμα στη ζωή, προκρίνοντας τη ζωή από τον θάνατο, καταφάσκοντας την επιβίωση ως την κατά το δυνατόν εντονότερη ζωή. Ωστόσο η κατάφαση της ζωής ως επιζωής αφορά γενικότερα την ηθική, το δίκαιο και την πολιτική. Συναφείς προς αυτό είναι οι αναφορές στην κριτική του θεσμού της μονογαμίας, στην υποστήριξη του γάμου μεταξύ ομοφυλοφίλων, στη σταδιακή αποδόμηση της κρατικο-εθνικής κυριαρχίας, στην ανάγκη αλλαγής του καταστατικού του ΟΗΕ και της απομάκρυνσής του από τη Νέα Υόρκη, στη θετική αποτίμηση μιας ελευσόμενης Ευρώπης που θα είναι δύναμη προάσπισης της ειρήνης και επιβολής ενός νέου διεθνούς δικαίου απέναντι στην κυριαρχική, ηγεμονική πολιτική των ΗΠΑ και του αραβοϊσλαμικού θεοκρατισμού. Ιδιαίτερα διαφωτιστικές είναι επίσης οι αναφορές του Ντερριντά στη γραφή, στην προνομιακή σχέση του με τη γαλλική γλώσσα, στην αποτίμηση της γενιάς του, στη σύνθετη κατάφαση της ιουδαϊκότητάς του.

O γάλλος φιλόσοφος Jacques Derrida έγινε διάσημος κατά την περίοδο της ακμής του "δομισμού", όταν μέσω της μεθόδου της αποδόμησης εγκαινίασε ό,τι θα έμενε γνωστό ως "μεταδομισμός". Η αποδομητική ανάγνωση του Derrida και η κριτική του σκέψη μέσα από τη χρήση εννοιών, όπως "διαφωρά", "ίχνος", "φαλλογοκεντρισμός" κ.λπ. κατόρθωσε να προκαλέσει ρήγματα στην κυρίαρχη αναπαράσταση της δυτικής φιλοσοφικής σκέψης και γλώσσας για τον ίδιο τον εαυτό της. Στην συζήτησή του με τον γάλλο φιλόσοφο Jean-Luc Nancy, ο Derrida προσπαθεί να αποδομήσει μία κοινή δοξασία που επιμένει να κάνει λόγο για την επικινδυνότητα της "εξάλειψης" του υποκειμένου και άρα για την ανάγκη "επιστροφής στο υποκείμενο", και η οποία δεν μπαίνει στον κόπο να ιχνογραφήσει τις φιλοσοφικές προϋποθέσεις και συνέπειες του διαβήματος της κριτικής στη μεταφυσική του υποκειμένου και της μετατόπισης της κεντρικότητάς του εντός του φιλοσοφικού λόγου, όπως αυτή αρθρώθηκε, μεταξύ άλλων, στον στοχασμό των Nietzsche, Heidegger, Lacan, Althusser και Foucault.

"Η συγχώρηση, αν υπάρχει κάτι τέτοιο, δεν πρέπει και δεν μπορεί να συγχωρεί παρά μόνο το ασυγχώρητο, το ανεξιλέωτο - και συνεπώς να κάνει το αδύνατον.[...]. Θα πρέπει να διερωτηθούμε αν το ανεπανόρθωτο σημαίνει το ασυγχώρητο. Δεν το πιστεύω, όπως επίσης το "απαράγραπτο", μια δικαιική έννοια, δεν ανήκει στην τάξη της συγχώρησης και δεν σημαίνει το ασυγχώρητο."
Jacques Derrida

Σε αυτό το βιβλίο δημοσιεύεται η διάλεξη που εξεφώνησε ο Ζακ Ντερριντά στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών (18 Δεκεμβρίου 1997), η οποία πραγματεύεται την έννοια της συγχώρησης και τη σχέση της με την ηθική, το δίκαιο και την πολιτική. Από αυτόν το συσχετισμό ο Γάλλος φιλόσοφος θα πραγματευθεί θέματα που αφορούν γενικότερα τη σχέση της δικής του σκέψης, της αποδόμησης, με την ηθικο-δικαιικο-πολιτική τάξη.
Η αντάξια του ονόματός της συγχώρηση είναι απροϋπόθετη, δηλαδή υπερ-ηθική, χωρίς κανόνες, και εκχωρείται χωρίς όρους, χωρίς να είναι εκ των προτέρων απαραίτητη η αίτηση συγχώρησης. Γι' αυτό και συγχωρεί μόνο το ασυγχώρητο, αυτό πού αδυνατούμε να συγχωρήσουμε, ακόμη και αν το θέλουμε. Αντίθετα η υπό προϋποθέσεις συγχώρηση -σχετική και ηθική- εκχωρείται υπό τον όρο ο αδικητής να έχει ζητήσει προηγουμένως συγχώρηση από το θύμα του.
Στην απροϋπόθετη συγχώρηση, επειδή είναι ξένη, ετερογενής προς την τάξη του δικαίου και της πολιτικής, είναι αδύνατον να στηρίξει κανείς το δίκαιο και την πολιτική. Ωστόσο η υπό προϋποθέσεις συγχώρηση εμφανίζεται σε αυτή την τάξη με άλλα, συναφή ονόματα και υπό πολλές μορφές. Γι' αυτό και ο Ντερριντά πραγματεύτεαι τα προβλήματα που εγείρουν η αμνηστία, η παραγραφή, το απαράγραπτο, ο Άουσβιτς (η Σοά), η καινοφανής έννοια του εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας, το κυριαρχικό δικαίωμα απονομής χάριτος, ο παγκόσμιος εκθεατρισμός της αίτησης συγχώρησης από αρχηγούς κρατών και από την Εκκλησία (για τα εγκλήματα που έχουν διαπραχθεί εναντίον άλλων κρατών ή εθνοτήτων), το απαρτχάιντ (η προσφυγή στη συγχώρηση εν είδει αμνηστίας εν όψει της εθνικής συμφιλίωσης).